Геологияның парадигмалары ретінде
жүктеу/скачать 257.5 Kb.
|
| 5 – Зонд, 6 – Манила, 7 – Филиппин, 8 – Рюкю, 9 – Мариан,
10 – Идзу-Бонин, 11 – Жапон, 12 – Курль-Камчатка, 13 – Алеут, 14 – Каскадты таулар, 15 – Орталық Амерка, 16 – Кіші Антил, 17 – Анд, 18 – Оңтүстік Антил (Скотил), 19 – Гибралтар, 20 – Калабри (Эолдық), 21 – Эгей (Крит), 22 – Мекран а – мұхиттық рифтілер (спрединг белдемдері) жəне трансформалық жарылымдар; б – континенттік рифтілер; в – субдукция белдемдері: аралдоғалық жəне жағалаулық-материктік (қосарланған сызықтар); г – коллизия Геотектоника жəне геодинамика 97 белдемдері; д – салғырт континенттік жағалаулар; е – трансформалық континенттік жағалаулар (соның ішінде салғырт жағалаулар); ж – литосфералық тақталардың салыстырмалы қозғалым мегземелері (векторлары), азды-көпті толықтырылған Дж.Министер, Т.Джолдан (1978) жəне К.Чейз мəліметтері келтірілді. Қозғалыс жылдамдығы – спрединг белдемдерінде екі жақ қапталдарға қарай жылына 15-18 см, субдукция белдемдерінде жылына 12 см-ге дейін. Бүгінгі таңда ЛТТ-ның бұл қағидасы (континенттер дрейфі) ешбір дау туғызбайтын қағида екендігі толық дəлелденіп отыр. Спрединг – Əлемдік мұхит алабының Орталық-мұхиттық жоталар деп аталатын аймақтарында жаңадан қалыптасқан мұхиттық литосфераның континент жағалауларына қарай көлбеу (горизонталь) бағытта ұдайы жылжып отыруымен сипатталатын тектоникалық қозғалыс нəтижесінде туындайтын геологиялық процесс (3.2-суретке қараңыз). Екінші сөзбен айтқанда, көлбеу (горизонталь) бағытта континенттер ғана жылжымайды, Əлемдік мұхит түбі де ұдайы көлбеу бағытта жылжып отырады. Бұл процесс біршама күрделі сипатта өтеді деп есептеледі: а) Мұхит алаптарының нақ орта тұсын «тілгілей отырып», ұзынынан-ұзақ созыла сағаланатын Орталық- мұхиттық жоталардың (жалпы ұзындығы 80 мың км-ден астам) нақ орта тұсы «мұхиттық рифтілер» деп аталатын терең шатқалдармен тілгіленген (3.16-сурет); ə) мұхиттық ____________рифтілер мұхиттық литосфераны түгел тілгілеп өтетін жарықтар (жыртылыстар) болып табылады, яғни рифтілер кез келген созылу аймағында ұшырасатын терең-терең шатқалдар түрінде көрініс береді; б) осы рифтілер мұхиттық литосфераның астында орналасқан астеносфера заттарының декомпрессорлық балқуы (қысымның күрт азайып кетуі салдарынан заттың балқуы) нəтижесінде қалыптасқан магмалық таужыныстардың мұхит түбіне көтерілуіне жағдай жасайды (3.17-сурет); в) осылайша жаңадан қалыптасқан мұхиттық литосфера рифтінің қарама-қарсы жақ қапталдарына қарай көлбеу (горизонталь) бағытта үнемі жылжып кетуге мəжбүр, себебі астеносфера қимасындағы конвекциялық ағымдар жаңадан қалыптасқан литосфераны ұдайы «өз арқасына отырғызып алып сүйрелеп Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 98 отырады». Спрединг процесін кейде «мұхит түбінің базальттармен жаппай көмкерілуі» деп те атайды. Бұл қозғалыстардың да негізгі қозғаушы күші астеносфера қимасындағы конвекциялық ағымдар деп есептелінеді. 3.18- суретте Атлант мұхиты түбінің спрединг процесіне ұшырау реттілігін көрсететін сұлба келтірілген. Ал 3.19-суретте Əлемдік мұхит алабы түбінің геологиялық картасының сұлбасы келтірілген. Бұл сұлба екі мəселені анық аңғартады, олар: 1) спрединг процесінің шындыққа сəйкес екендігін; 2) бүгінгі мұхиттар түбінде юра түзілімдерінен көнерек түзілімдерінің жоқ екендігі, яғни Жер тарихындағы соңғы спрединг процесі юра кезеңінде ғана көрініс бере бастағандығын. 3.16-сурет. Əлемдік мұхит алабы түбінде Орталық-мұхиттық жоталар (ОМЖ) жүйесінің орналасу сұлбасы; ОМЖ-ның орта тұсын мұхиттық рифтілер «тілгілей созылады»; стрелкалар спрединг бағытын көрсетеді Субдукция – спрединг процесі нəтижесінде континент жағалауларына жылжып жеткен мұхиттық литосфераның қарсы қозғалған немесе тыныш тұрған континенттік литосфераның (мұхит жағалауларының) астына қарай Геотектоника жəне геодинамика 99 сұғынуын қамтамасыз ететін геологиялық процесс, аттас тектоникалық қозғалыстардың нəтижесі (3.3-суретке қараңыз). Субдукция нəтижесінде, яғни мұхиттық литосфераның континенттік литосферамен өзара əрекеттесуі (бірінің астына бірінің сұғынуы) нəтижесінде «Беньофф–Заварицкий–Вадати белдемі» деп аталатын, тектоникалық жəне магмалық белсенділікпен сипатталатын арнаулы белдем қалыптасады. Мұхиттық литосфера континенттік жағалау астына шамамен 60° бұрыш жасай отырып сұғынады, Беньофф–Заварицкий– Вадати белдемінің ені сұғыну аймағының жер бетіндегі проекциясымен анықталады. Спрединг жəне субдукция процестерінің бір-бірімен ұштасу сұлбасы жəне бұл процестер барысында туындайтын кернеулер (күштер) табиғаты мен олардың көрініс беру бағыттары 3.20-суретте көрсетілген. 3.17-сурет. Əлемдік мұхит алабы түбіндегі Орталық-мұхиттық жоталар (ОМЖ) жүйесін «тілгілей созылған» мұхиттық рифт аймағында астеносфера заттарының (пиролиттің) балқымалары есебінен «жаңа мұхиттық литосфераның» қалыптасуы жəне оның спредингке ұшырауы (қима); стрелкалар астеносферадағы конвекциялық ағымдар мен сол ағымдармен «сүйреленген» спрединг процесінің бағыттарын кескіндейді Коллизия – бұрынғы мұхит алабының континенттік жағалауларының қарама-қарсы бағытта дрейфке ұшырауының нəтижесінде бір-бірімен соқтығысуын қамтамасыз ететін тектоникалық процесс. Субдукция процесіне ұштаса өрбитін коллизия процесі таужыныс қабаттарының жаппай Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 100 қатпарлануын жəне жыртылуын қамтамасыз етеді, себебі бұл аймақ ғаламат күшті бүйірлік сығымдалу аймағы болып табылады (3.21-сурет). Бұл процестің нəтижесінде биік тау жоталары қалыптасатын болады. 3.18-сурет. Атлант мұхитының спрединг процесі нəтижесінде ашылу реттілігі (В.Е.Хаин бойынша, (2003). Əрбір сегменттің ашылу уақыты индекспен, спрединг проградациясының бағыты стрелкамен көрсетілген. (В.Е.Хаин мен М.Г. Ломизенің «Геотектоника с основами геодинамики» оқулығынан алынды. Москва, 2005). Шартты белгілер: 1 – құрлықтар ауқымындағы континенттік қыртыс; 2 – сол қыртыс қайраң ауқымында; 3 – мұхиттық қыртыс; 4 – спрединг өстері; 5 – басты-басты трансформалық жарылымдар; 6 – субдукция белдемдері Геотектоника жəне геодинамика 101 3.19-сурет. Əлемдік мұхит алабы түбінің геологиялық картасы – спрединг процесінің шындыққа сəйкестігінің дəлелі ретінде 3.20-сурет. Мұхит түбі мен оның белсенді континенттік жағалауларына тəн құрылымдардың жалпылама сұлбасы жəне осы өңірлерде көрініс беретін күштердің (кернеулердің) атаулары мен стрелкамен көрсетілген бағдарлары (С.Уеда бойынша, 1980). жүктеу/скачать 257.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|