Әттеген-ай, көре алмай қалдым-ау./С.Мұқанов/

Әттеген-ай-өкінішті білдіретін күрделі одағай/әйт-деген-ай болу керек/, әттегене-түбірі, -ай-демеулік шылау, көре алмай қалдым-ау-өткен шақ, сабақты, күрделі етістік:көр-түбір, -е-ауыспалы шақ көсемшенің жұрнағы, алмай-көмекші етістік: ал-түбір, -ма-болымсыз етістіктің жұрнағы, -й-ауыспалы шақ көсемшенің жұрнағы, қалдым-көмекші етістік, -ал-түбір, -ды-жедел өткен шақ жұрнағы, -мжіктік жалғауының бірінші жағы, -ау-демеулік шылау.

Сөйтіп, зат есімнен бермен қарайәрбір сөз табының тұсында морфологиялық талдауды күрделендіре отырып, уақытша алынған «морфема», «сөз» деген сөздерден біртіндеп ажыраймыз.Біздіңше, осылай талдау, жеңілден ауырға қарай біртіндеп көшу, тиімді әдіс тәрізді.

Морфологиялық талдауда сөйлемдегі сөздер қалайда белгілі бір сөз табына жатады, дегенмен қазақ тілінде керек, жоқ,бар секілді біраз сөздердің тобы бар, бұлар сөз таптарымен салыстырғанда мағынасы бар сөздерге ұқсайды, түрленуі екінші бір сөз табына ұқсайды. Мұндай сөздерді қазақ тілінде бейтарап, әртарап, модаль сөздер деп атайды.

Морфологиялық талдаудың толық үлгісіне тағы бір мысал келтірейік:

Қақтаған-есімше тұлғалы етістік басқа сөзбен/ақ күмістей/ анықтауыштық қатынаста жұмсалған, сұрауы-қандай? Қақ-түбір, -та-зат есімнен етістік тудырып тұрған жұрнақ, -ған-есімшенің жұрнағы, ақ-сапалық сын есім, түбір тұлға, күмістей-туынды қатыстық сын есім, сұрауы-қандай? Түбірі –күміс, -тей-зат есімнен сын есім тудырып тұрған жұрнақ,кең маңдайлы-күрделі сын есім: кең-негізгі сапалық сын есім, түбір тұлға, сұрауы-қандай? Маңдайлы-туынды қатыстық сын есім, сұрауы-қандай? Маңдай –түбірі, -лы-зат есімнен сын есім тудырып тұрған жұрнақ.

Морфологиялық талдауды түгел қамтып жүргізуге де, іріктеп жүргізуге де болады.Ол сабақтың алдына қойылған мақсатына байланысты және оқушылардың теориялық материалдарды білу дәрежесіне қарай айқындалуы керек. Оқушылардың бірсыпырасы көмектес септік пен жалғаулық шылауды/мен, пен, бен/ бір-бірінен ажырата алмайды. Мұндай жағдайда берілген мысалдардың ішінен оларды іріктеп, бөліп алып талдау керек. Мысалы, Рақым әйелі мен баласын ертіп, машинамен елге кетті.- деген сөйлемнің бәрін талдап жатпай, «әйелі мен баласын» және «машинамен» деген сөзерді ғана алып талдаймыз да бірінші мен-жалғаулық шылау, екінші мен-көмектес септік жалғауы екенін түсіндіреміз.

Сонымен морфологиялық талдауды екі ыңғайда жүргіземіз:

1). Сөз құрамына қарай талдау

2). Сөз таптарына қарай талдау.

2. 
   Жаттығу жұмысы
   

1/

Сан есімдердің құрамына қарай		Мағынасына қарай

3. 
   Есімдікке
   

4. 
   Етістікке
   

5. 
   

   Етістік	дара	күрделі	негізгі	туынды	болымды	болымсыз	Тұйық етістік
   таппай	+		тап	+		+
   мақтанба	0
   орын
   баптанба

   Үстеуге
   

Синтаксистік талдау да оқушыларға синтаксистік білім беріп, дағдысын қалыптастыруда, олардың білімін тексеруде морфологиялық талдаумен қабаттаса жүреді. Мысалы,сөз тіркесін өткенде, алдымен тіркестің құрамына енген сөздердің қай грамматикалық формада тұрғаны айтылады, одан ары олардың байланысу тәсілі де морфологиялық талдау жолымен түсіндіріледі. Сол сияқты жай сөйлемнің бастауышы, баяндауышы қандай сөз табынан жасалғаны үнемі талданып отырады. Синтаксистік талдау да ауызша және жазбаша орындатылады.Уақытты барынша үнемдеу үшін, синтаксистік талдау арнаулы жүйемен, әр сабақтың/әр тақырыптың/ мақсатына орайлас жүргізіледі. Ол үшін көбіне талдаудың толық емес түрін жүргізген пайдалы. Оңайдан күрделіге қарай өте отырып, қайталау сабақтарында синтаксистік талдаудың толық түріне біртіндеп көшіріледі.

Синтаксистегі күрделі тақырыптардың бірі-сөз тіркесі.Талдар алдында сөз тіркесінің басыңқы және бағыныңқы сыңарлары болатыны.басыңқының қай сөз табынан болса, соған қарай есімді сөз тіркесі және етістікті сөз тіркесі болып бөлінетіндігі жайында қысқаша болса да мағлұмат беріп, мұны да кестеде көрсеткен жөн.

айтуға құмар соғыс аяқталды

оқуға ыңғайлы жел соқты

1. Талдау-үлгі

Жақсы жолдас-есімді сөз тіркесі, Біреуге күлу-етістікті сөз тіркесі, өйткені бұл тіркестердегі басыңқы сөз жолдас есім /зат есім/сөз де, күлу-етістік.

Қиысу	матасу	меңгеру	қабысу	жанасу
Мен -жазушымын	Сәуле-нің гүл-і.	Жаңғақ-ты шақты.	Қызықты оқиға	Кешке келді, әдейі жасады.

Студенттер-біздің болашағымыз, біздің орнымызды басатын адамдар./ «Орталық Қазақстан»/

А) Студенттер – болашағымыз, студенттер-адамдар -қиысу. Мұнда студенттер деген сөз атау тұлғада тұрып, бастауыш болып болашағымыз, адамдар деген сөздермен жіктік жалғауының 3 жағында байланысып тұр.Бұл бастауыш пен баяндауыш арасындағы байланыс.

ІІ Меңгеруге

Бағыныңқы сөз	Басыңқы сөз
Барыс-ға, -ге, -қа, -ке,,на,-не,-а,-е. Табыс-ды,-ді,-ты,-ті,-ны,-ні,-н. Жатыс-да, -де,-та,-те,-нда,-нде. Шығыс-нан,-нен,-дан,-ден,-тан,-тен. Көмектес-мен,-менен,-бен,-бенен,-пен,-пенен	Етістіктен болған сөйлем мүшесі және кейбір осы сөз табынан болған мүшелер.

Талдау

Отбасында сыйласқан адамдар ғана өзге адамдарды сыйлай алады, өзге адамдармен сыйлас болады, өзге адамдарға өзін сыйлата алады. / «Қаз мектебі»/

1. 
   Адамдар сыйлай алады-атау септігіндегі сөз мағынасы жағынан 3-жақты білдіріп, баяндауыш 3-жақ жіктік жалғау-ды арқылы қиысу.
   
2. 
   Адамдар сыйлас болады-бұл да сондай
   
3. 
   Адамдар сыйлата алады-бұл да сондай
   
4. 
   Отбасында сыйласқан-етістікті сөз тіркесі, меңгеру /жатыс септігіндегі сөз есімшемен байланысқан/
   
5. 
   Адамдарды сыйлата алады- етістікті сөз тіркесі, меңгеру /табыс септігіндегі сөз етістікпен байланысқан/
   
6. 
   Адамдармен сыйлас болады- етістікті сөз тіркесі, меңгеру /көмектес септігіндегі сөз етістікпен байланысқан/
   
7. 
   Адамдарға сыйлата алады- етістікті сөз тіркесі, меңгеру /барыс септігіндегі сөз етістікпен байланысқан/
   
8. 
   Өзін сыйлата алады- етістікті сөз тіркесі, меңгеру /табыс септігіндегі сөз етістікпен байланысқан/, сонымен бірге есімдік/өзін/ пен етістіктің арасындағы байланыс.