Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары 3 мамыр 2013 жыл

1. 
   Бердібай Р. Кәусар бұлақ. -А., 1989
   
2. 
   Қирабаев С. Өнер өрісі. -А., 1971
   
3. 
   Ахметов З. О языке казахской поэзии. -А., 1970
   
4. 
   Академик Зәки Ахметов және руханият мәселелері. Республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. -А., 2003
   
5. 
   Айтыс. 1 том. -А., 1988
   
6. 
   Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. -А., 1985
   
7. 
   Марғұлан А. О носителях древней поэтической культуры казахского народа. -А., 1959
   

Зәки Ахметов Абайдың ақындық тұлғасы мен суреткерлік шеберлігін зерттеу кезінде ХҮ-ХҮІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясына, әсіресе ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы жүздеген қазақ ақындарының жеке тұлғасына, өзіндік қолтаңбасы мен ақындық стиліне үңіледі. «Бұл –жалпы халықтың шығармашылығы мағынасында ұғылатын фольклордан мүлде басқаша, өзінің өзгеше сапасы, сипаты, қалпы бар, тарихи өсу-өзгеру кезеңдері бар әдебиет. Оны ауызша поэзияның дәстүрімен жалғас, тығыз байланыста десек те, әдебиет деп қарауымыз керек, бұл –қазақ әдебиеті тарихында аса бір үлкен, арналы, бірнеше ғасыр созылып келген әдеби процесс. Осы тарихи-әдеби процестің бас жағында тұрған Шалкиіз, Доспамбет сияқты ондаған ақын-жырауларды қойғанда, Бұқар, Тәтіқара, Махамбет, Шортанбай, Дулат, Мұрат, Нармамбет немесе Біржан, Ақан, Балуан Шолақ, Әсет сияқты әнші ақындар деп аталып жүрген көптеген ақындар –қазақ әдебиетіндегі өз бағыты, тақырыптары, стилі, сөйлеу мәнері бар ірі тұлғалар. Осындай ақындар өлеңді ауызша шығарып, ауызшы айтқан деп саналса да, олардың бірталайы хат таныған, оқыған, шығыс, орыс, еуропа әдебиетінің үлгілерімен жақсы таныс болған, жазба әдебиетінің кейбір бейнелік, стилдік ерекшеліктерін өзінше игеріп пайдаланған»[1,245], - деп атап көрсетеді.

Ал «Елдік пен еркіндіктің жаршысы» атты мақаласында: «Абайдың алдындағы ақындардан Дулат, Шортанбай, Мұратты айрықша бөліп айтуға болады. Әрине олармен ғана шектелу мағынасында емес. Ірі тұлғаларды толығырақ қамтып айту қиын болғандықтан және осы ақындар Абайдың алдындағы қазақ әдебиетінің басты бағыт-бағдарын таныта алады дегендіктен. Сонда Дулат, Шортанбай, Мұратты Абайға жақын, тікелей өзара жалғас заманның, сол замандағы қоғам өмірінің күрделі қайшылықтарын айқын көре білген, әлеуметтік мәселелерді терең толғаған ақындар ретінде айтамыз [2,220], –деп «Зар заман» ақындарына жоғары баға береді. Осы ретте, жоғарыда аталған ақындардың арасынан көркемдік тұрғыдағы соны ізденістерді қазақ классикалық жазба әдебиетінің негізін қалаған Абайдың алдындағы аралық поэзияны қалыптастырушы «Зар заман» әдебиетінің өкілдерінің ішіндегі шоқтығы биігі Дулат Бабатайұлының шығармашылығынан тереңірек қарастырғанын көреміз. Оның өзіндік себебі де бар. Өйткені Дулат ақын поэзиясының өз замандастарының арасынан классикалық поэзияға біртабан жақын келетіні еліміз тәуелсіздік алған жылдары көптеген алдыңғы қатарлы ғалымдарымыздың зерттеулерінде айтыла бастады. Мәселен, академик Р.Сыздықова: «Дулат – Абайға дейінгі қазақ ақындарының ішінде жазба поэзияға біртабан жақын келген, еуропа мен орыс мәдениетінде классикалық поэзия деп атайтын өлең сөздің біраз белгілерінің қазақтағы бастауын танытқан ақын» [2,205], - десе, абайтанушы-ғалым М.Мырзахметов: «Ол Абайға дейінгі ауызша айтылып, импровизаторлық дәстүр негізінде дамып, жалғастық тауып келген қазақ поэзиясы мен жаңаша бағыт-бағдармен даму жолына түскен жазбаша әдебиетті ұштастырып, рухани көпірге айналды, әдеби мұрасымен өз заманындағы саналы ойдың иесіне айналды» [2,189], - деп жазады.

З.Ахметовтің Дулат ақынның шығармаларының мазмұндық-жанрлық сипаттары туралы шәкірті, дулаттанушы-ғалым Қ.Раевпен бірлесіп жазған «Жырын тыңда, Дулаттың» атты ғылыми талдау мақаласында ақын толғауларын мазмұнына, жалпы табиғатына, болмысына қарай бірнеше топқа бөліп қарастырады. Соның ішінде толғаудың Ахмет Байтұрсынұлының классификациясы бойынша белгіленген сегіз түрі де кездесетінін айтады. Ақын шығармаларын Ахаңша жіктей отырып, сап толғау, күліс толғау, марқайыс толғау, сезім толғау, налыс толғау, сұқтаныс толғау, намыс толғау, ойламалдау түрлері бойынша нақты мысалдармен талдайды.

Көңілдің таза күйін шығыстық баяндау сипатында жырлайтын сап толғау үлгісіне «Жас кезеңі» мен «Асқар таудың сәні жоқ» толғауларын жатқызады. Толғаудың бұл үлгісінің ақын шығармашылығында сирек кездесуінің себебін «оның нені айтса да тек баяндап қоймай, өзі сол құбылыстың, әрекеттің ішіне еніп, ыстығына күйіп, суығына тоңып, ащысы мен тұщысын қатар сезіп» барып тілге тиек ететінінен іздейді.

Келесі марқайыс толғау үлгісіндегі өлең қатарына өзі туралы толғанысын жеткізетін «Тегімді менің сұрасаң» деп басталатын туындысын атайды. Дулаттың шығармалары негізінен өзі өмір сүрген ортаның кемшілігін сынау, тығырықтан елді алып шығатын жол іздеу, көңіл түпкірінде қордаланған мұң мен шерді, қасірет-қайғыны ақтару сипатында болғандықтан марқайыс үлгісіндегі өлең жоқтың қасы десе де болады. Жоғарыда аталған толғауының өзі жалаң мақтан мен даңғойлықтан ада, яғни, даңқ пен дақпыртқа бастайтын жолдарды кездестіре алмаймыз. Ақын қай шығармасында болсын елдік мұратты, адамгершілік арналарды өз жүрегінен өткізіп барып тасқындата төгеді. Ғалымның зерттеуінде осы мәселелер жан-жақты сараланып берілген.

Бірінде сынап, бірінде қайрап, бірінде аталық өсиет берер намыс толғау үлгісіндегі өлеңдерінің басы ретінде «Ақтанға» толғауы айтылады. Ақын жасынан жетімдіктің қамытын киген Ақтанды нысанаға ала отырып, жаугершілік заманда тағдыр тәлкегіне ұшыраған мыңдаған жетімектердің қиыншылығын жеңілдеткісі келеді. Жас батырды қиялмен құйрық-жалы таралған, бауырынан жаранған тұлпарға мінгізіп, бес қаруын асынтып ширатып, ширықтырады. Азаптың ащы дәмін татқан баланы қанаттандырып, айбынын аспандатып, алдағы күнге үмітін оятады. Бірақ бұл шығармада өсиет айту, ақыл айту жоқ. Ал нақыл түріндегі, шешендік толғау сипатындағы шығармаларына «Баласына айтқаны», «Сүлейменге», «Кеңесбайға», «Бараққа» секілді бірнеше жырларын жатқызады. Бұл шығармаларында заман жақсылықтары мен кемшіліктерін, адам бойындағы мінез-құлықты салыстыра жырлау, шендестіре толғау көрініс тапқан. Ақын езгіге түсіп, еңірегенде етегі жасқа толған елдің жай-күйіне назар аударып, қайғылына уата отырып, арасында еңсесі түскен елдің жігері мен намысын да қайрап кетуді ұмытпайды.

«Дулатты кертартпа ақын еді деп, өлең жырларынан кемшілік табуға мәжбүр болғандар да оның поэзиясында зарығу, торығу күшті, ел басына түскен ауыртпалықты асырып айтқан дегенді алға тартса да, ақындық шеберлігіне шек келтіре алған жоқ. Дулат қазақтың маңдай алды ақындарының бірі екенін сөз танитын адам жоққа шығара алмайтыны талассыз еді. Абайдың алдындағы ақындардың ішінде Дулат пен Махамбетке иықтас келетіні өте сирек», –дейді З.Ахметов өзінің «Елдік пен ерлік жаршысы» атты мақаласында[2,219].

Дулаттың Махамбетпен үндесетін бір тұсы ретінде сөгіс, күліс сипатында келетін толғауларындағы атқамінерлердің мінін бетке айтып, қайсарлық танытатынын атап көрсетеді. «Үгітінен – ұрсуы, ескертуінен – ұялтуы күштірек», - дейді. Дулат ақын ел билеушілерін сынағанда олардың қара халыққа қарайласуын, парақорлық құлқынын тазартуды, жағымпаздық ойын түзетуді көздейді. Өзімен ағайындас, аталас бек пен билердің бойына сіңген мақтангөйшілікті, жатып ішер жалмауыздықты, қарыны тоқ қайғысыздықты, тоңмойын топастықты, қамсыз-қарекетсіздікті, шен мен шекпенге сатылғыштықты сын садағына алады. Ақын шығармаларында адам бойындағы ұнамсыз қылықтарды айта отырып, адамгершілік, ізгілік, адалдық, бірлік, шындық, тазалық, т.б. сияқты жалпыадамзаттық құндылықтарды ұлықтайды. Кері кеткен елді кемелдікке шақырады. Абай айтқан «атаның баласы емес, адамның баласы болуға» үндейді.

З.Ахметов жоғарыда аталған «Жырын тыңда, Дулаттың» атты мақаласында Дулатты алғаш мысал үлгісінде өлең жазған ақын ретінде атайды. Мысал жазу кезінде ақынның қазақ фольклорында хайуанаттар туралы ертегілердегі қоғамдағы жағымсыз құбылыстарды мегзей отырып, ел билеушілеріне өз тілегін жанамалай жеткізу әдісін пайдаланғанын атап көрсетеді. Оның мысалдарында сатиралық сипат басым екендігін дәлелдейді. Қазақ сатирасын зерттеген ғалым Т.Қожакеевтің«Дулат –сатирик» атты мақаласындағы: «Дулат ақын елге үлгі, өнеге беру, ақыл айту ниетімен үш-төрт мысал жазған. Оларда автор өтірікшілікті, мақтаншақтықты, арамдық, құлық-сұмдықты, дүниеқорлықты мысқылдайды. Бұл ой-идеяларды айқын жеткізу үшін ақын мысалдарын түсінікті, қызықты сюжеттерге құрады» [2,250], - деген пікірін басшылыққа ала отырып, ақынның әлеуметтік-тұрмыстық мәселелерге арналған мысалдарын талдайды.

Мәселен, «Сары шымшық» мысалындағы әлін білмей әлекке түскен мақтаншақ, өтірікші шымшықтың қаршығадан қорықпаймын деп досына мақтанғанын, ақыры балалардың тұзағына түсіп ажал құшқанын, «Қара қарға» мысалындағы қарғаның өлген үйректің етін тауып алып, ұядағы балаларына беріп тұрып өзі қалай аулағаны жайлы өтірік мақтанғанын, ақыры сауысқан келіп жемтігін жоғалтқан қаршығадан тапсырма алып келгенін айтып қарғаны қалай құстырғанын ақынның адам бойындағы жағымсыз мінездермен астастыра шеберлікпен жырлағанын саралап көрсетеді. Сөзінің құрбаны болған шымшықтың, өзінен зор өтірікші сауысқанның жемі болған қарғаның мүшкіл халін ащы мысқылмен жырлай білген ақынның мысал өлең жазудағы биігін әділ белгілейді.

Дулат Бабатайұлы шығармашылығында аңызға құрылған мысалдар да бар. АкадемикЗ.Ахметов осы бағытта жазылған мысалдарын да талдаған. Соның бірі «Бір патша» деген атпен жарияланған балладасы. Бұл шығармада ақын дүниеқоңыздықты, тойымсыздықты бойына сіңірген нәпсіқұмар, сараң патшаның көрсеқызар қылығын, ақыры сол мінезінің өзінің ажалына себепкер болғанын ащы әжуамен әшкерелейді.

Ақынның тағы бір аңыз желісінде жазылған шығармасы «Шаштараз» өлеңі. Туынды Ескендір Зұлқарнайынның басындағы мүйізі туралы ел арасында тараған аңыздың негізінде жазылған. Көргені ішіне сыймаған шаштараздың суға басын тығып айтса да самал желдің іліп әкетіп елге таратқаны, ақыры бейбақтың ажал құшқаны әсерлі бейнеленген. Бұл жердегі қамыс-құрақ та, самал жел де өсектің ұшқындауына себеп болатыны жайлы айтылады. З.Ахметов ақынның жел жайындағы толғаныстарын кейінгі толқынға үлгі болған шығармашылық жаңалықтың белгісі деп бағалайды.

Д.Бабатайұлының таңдамалы шығармалар жинағын баспаға дайындау кезінде З.Ахметов ақынның шығармашылығына бастан-аяқ таным талқысына салған. Дулаттың шоқтығы биік туындыларының қатарында тұратын «Еспембет» дастанына: «Жыр үлгісінде жазылған бұл дастан ойдан қосылған әсіреқызыл бояулардан аулақ, шынайы өмірге барынша жақын, қазақ даласындағы қанқұйлы соғыстың, ерлікке толы күрестің бір үзік шежіресі»[2,20], - деген үлкен баға береді.

Академик-ғалым Абайдың «Біреудің кісі өлсе, қаралы ол» деп аталатын өлеңіндегі қазіргі көптеген зерттеушілерді пікір қайшылығына жетелеп жүрген:

Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау,

Өлеңі бірі – жамау, бірі – құрау.

Әттең, дүние-ай, сөз таныр кісі болса,

Кемшілігі әр жерде-ақ көрінеу тұр-ау, -

деген шумағына өзіндік пайым биігінен былайша пікірін білдіреді: « Бұқар, Дулат, Шортанбайды бай-феодалдардың санашылы болған кертартпа ақындар деп қараған біржақты, жаңсақ көзқарас орын алған жылдарда Абайдың осы сөздерінде ол ақындарды түгелдей жоққа шығару бар деп түсіндіруге ұмтылу бой көрсетті. Ал шынында, Абай өзі атаған ақындарға идеологиялық тұрғыдан баға берді деп санауға еш негіз жоқ. Ендеше Абайдың сыны оларға поэзияда қолданылған әдіс-тәсілдерге, нақтылап айтсақ, өлең-жырларда бұрыннан қалыптасқан нақыл сөздерді, дайын сөз үлгілерін жиі қолданушылыққа қатысты болса керек. Жамау, құрау деп отырғаны осы мағынада айтылған деп түсіну қисынды. Сондықтан Абайдың өзін осы ақындарға мүлде қарама-қарсы қойып бағалауда да ешқандай негіз жоқ. Абайдың анау-мынау ақындармен өнер өлшеспейтіні айқын емес пе?»[2,221].

Жалпы, Дулат Бабатайұлы шығармаларын зерттеуші ғалымдардың көпшілігі оны Абаймен үндестігін, ұлы ақын үлгі алған рухани ұстаздығы болғанын айтады. Бұған келіспейтін әдебиетшілер де бар. Дегенмен М.Әуезов 1942 жылы жарық көрген «Абай» романында Дулатты жас Абайға әсер еткен үлкен ақын ретінде суреттейді. З.Ахметов кемеңгер жазушының эпопеяда Дулат (кейіннен Барлас образына ауыстырылған) образын жайдан-жай ала салмағанын тілге тиек етеді. «Сан салалы бұлақтар, өзендер бір жерге келіп құйылмаса, Абай поэзиясы секілді үлкен теңіз де пайда бола алмайтыны анық»[2,220], - деген тұжырымын алға тартады.

Ғалымның «Абай поэзиясы мен Дулат секілді дарынды, кемел ақынның өлең-жырларындағы үндестік туралы айтқанда жекелеген ұқсастыққа ғана назар аудару, әрине, жеткіліксіз. Абай да, Дулат та өнерпаздық тұлғасы мүлде өзгеше суреткер десек те, олардың өмңр сүрген ортасы, заманы жалғас, жақын, сол дәуірдегі қоғамдық өмірдің қайшылықтарын, әр түрлі әлеуметтік топтардың мінез-құлқын бейнелеп көрсетуінде де ұқсастық, сабақтастық бар», - деген пікірі ХІХ ғасырдағы заманы жағынан. территориялық мекені жағынан бір-біріне өте жақын екі ұлы тұлғаның шығармашылығындағы ұқсастықтарға қатысты айтылып жүрген ала-құла пікірлерге тойтарыс береді.

Қорыта айтқанда, еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін Дулат Бабатайұлы шығармашылығын әділ таразылауға көптеген алдыңғы қатарлы әдебиетші ғалымдарымыз атсалысты. Солардың қатарында қазақ өлең теориясын терең зерттеген З.Ахметов сияқты ғұлама ғалымның болуы ақын шығармаларының ғылыми бағасын алып, өз биігін табуына әсер еткені анық.

Әдебиеттер тізімі
1. Ахметов З. Поэзия шыңы-даналық.Зерттеу. –Аст.: Фолиант, 2002

2. Бабатайұлы Д. Шығармалары мен тағылымы. – А.: Раритет, 2003

Русское письменное словесное искусство, несмотря на свою относительную «молодость» по сравнению с китайской, египетской, индийской, античной (греческой и римской) литератур, и по идейно-эстетическому богатству, и по объему считается одной из ведущих литератур мира. Эти литературы пережили период своего расцвета, в основном, в древности. А наивысший период развития словесного искусства арабов, фарси, уйгур приходится на средневековье. В отличие от них, русская литература, возникшая в X—XI вв., в течение нескольких столетий развивалась медленно; но со второй половины XVIII в. она начинает ускорять темпы развития и, начиная с 30-х годов XIX столетия до начала прошлого века становится одним из лидеров, определяющих уровень и основные тенденции мирового литературного процесса. Можно с уверенностью сказать, что русское словесное искусство XIX - начала XX вв. - это по-настоящему его классический период. Видимо, не зря называют эти этапы русской литературы «золотым», «серебряным» веками. Словесность этого периода характеризуется не только высоким художественно-эстетическим уровнем, разнообразием тематики и жанров, обилием выдающихся имен и произведений, но и нравственно-гуманистическим богатством, заботой о человеке. Значительное число авторов было в явной и скрытой оппозиции к существующему строю самодержавия, к социально-политической структуре царской России.

Русская литература в своем многовековом существовании не находилась в изоляции. Она вначале усваивала достижения византийской, южнославянских литератур, затем обильно и творчески использовала интеллектуально-эстетический опыт народов Западной Европы, а также Востока. В свою очередь, русская классика оказала большое влияние на литературу других народов, особенно тех, которые были в составе Российской и Советской империй, в частности на словесное искусство татар, казах, узбеков, киргизов и др. Не только сама русская литература, но и наука о ней сыграли большую роль в формировании и развитии литературно-критической мысли евразийских народов. Следует отметить, что русское литературоведение за около трехвекового своего существования добилось больших успехов в различных направлениях, особенно в теоретико-критическом и историко-литературном плане, в том числе и по периодизации истории словесного искусства. Хотя бы общий, беглый взгляд на данную проблему поможет выяснению особенностей классификации литературного процесса и усвоению накопленного в этой области опыта.

Как известно, история литературы и ее периодизация — понятия взаимосвязанные. Историко-хронологическое рассмотрение литературного процесса потребовало выделения основных этапов ее существования, развития. По единодушному утверждению современных русских ученых, «изучение истории русской литературы началось в XVIII в., и первые ее «курсы» были написаны уже в первой четверти XIX в». [1, 6. Здесь, в первую очередь, имеются в виду следующие труды: Борн И. М. - Краткое руководство к российской словесности. - СПб, 1808; Греч Н. И. Опыт краткой истории русской литературы. - СПб, 1822]. А в последующие десятилетия, особенно «во второй половине XIX века развертывается научная деятельность крупнейших русских историков литературы таких, как Ф. И. Буслаева (1818-1897), А. Н. Пыпина (1833-1904), Н. С. Тихонравова (1832-1893) и Александра Н. Веселовского (1838-1906)» [2, 19]. В частности, А. Н. Пыпин – двоюродный брат Н. Г. Чернышевского, бывший студент Казанского и Петербургского университетов – в конце XIX века написал капитальный четырехтомный труд по русской литературе, охватывающий историю русского словесного искусства с момента его зарождения почти до последней трети XIX века [3]. В последнее столетие число изданных книг, посвященных исследованию истории русской литературы, ее отдельных периодов и этапов, возросло во много раз. Это и естественно. По словам известного литературоведа В. В. Сиповского (1872-1930), «объем истории литературы растяжим и видоизменяется с течением времени» [4, 48].

В имеющихся многочисленных трудах, да и в вузовских и школьных учебниках существуют различные подходы к периодизации истории русского словесного искусства: хронологический, историко-государственный, географический, генетический, политико-административный, жанровый, тематический, биографический и т. д. Иногда они сочетаются, перекрещиваются друг с другом. Есть периоды, охватывающие наиболее большие промежутки времени истории русской литературы: 1) древняя и средневековая литература, 2) литература XVIII в., 3, 4) история русской литературы XIX и начала XX вв. 5) советская и 6) постсоветская или современная литература. Такое деление, несмотря на отдельные корректировки, варианты отклонения ,в целом, в настоящее время господствует, воспринимается большинством. Эти большие разделы внутри себя делятся еще на периоды, этапы, подпериоды, в классификации которых бросается в глаза множество различий, разновидностей, спорные, даже иногда противоположные взгляды. Несмотря на относительную самостоятельность, наличие своих внутренних закономерностей, развитие литературы, да и науки о ней больше всего обусловлено общественно-социальными, политическими потребностями общества, частично и индивидуально-психолигическими особенностями авторов. Кроме того, необходимо иметь в виду и то, что отношение к литературе, ее творцам и явлениям, исходя из реальности исторического и культурного процесса, накопленного духовного опыта, в той или иной степени менялось, трансформировалось. Например, в советское время творчество писателей-эмигрантов, в основном, оценивалось негативно. А после распада СССР отношение к ним совершенно поменялось: их произведения рассматриваются как составная часть истории русского словесного искусства.

I

Итак, первый крупный этап истории русской литературы охватывает XI—XVII вв. Несмотря на некоторые разновидности, он традиционно обозначается древнерусской литературой. Ее возникновение было обусловлено, в первую очередь, принятием христианства в Киевской Руси². Именно тогда появилась настоятельная потребность переписывать и переводить книги, необходимые для богослужения, познакомить новообращенных христиан с сочинениями христианских богословов, с учениями и наставлениями церковных иерархов. С этого времени начинается многовековое сосуществование жанров фольклора (исторических преданий, былин, сказок и т.д.) с литературными жанрами, на первых порах еще тесно связанными с нуждами церкви» [2, 32]. Для усвоения новой религии на Русь при болгарском государстве была перенесена значительная часть «раннехристианской и византийской литературы: библейские книги, сочинения отцов церкви, жития святых. В этот поток книжности входили и апокрифы («Хождение Богородицы по мукам» и др.)» [5, 442]. С XI в. начинается составление летописи, в которых повествовались важнейшие исторические события по годам (рассказ каждого года начинался словами «в лето» – отсюда название «летопись») [5, 168]. Летописание совмещало функции исторического, публицистического и художественного повествования.

Со второй трети XIII в. выделяется второй период истории русской литературы. В классификации Ф. И. Буслаева он занимает третий этап:

I. Доисторический и языческий, до принятия христианства;

II. Зачатки христианского просвещения в Древней Руси, до татарского ига;

III. Период татарского нашествия, до второй половины XV в., когда зарождается Московское государство [6, 7]. У А. Н. Пыпина эпоха так называемого «татарского нашествия» выделена в отдельный период [3, 185-217]. Он пишет: «Основными периодами истории русской литературы, как вообще русской истории, могут быть приняты три. Границами их служит эпоха татарского нашествия, а затем вторая половина XVII века, как преддверие Петровской реформы, открывающей новую пору русской литературы. Эти границы не резкие и которых невозможно определить точными датами…» [3, 64].

В мировой исторической науке, в ориенталистике имеется множество трудов, раскрывающих большую роль Золотой Орды в судьбе народов Евразии, в том числе русских². Неоднократно подчеркивалось, что в период «татаро-монгольского ига» существовала веротерпимость на Руси, монастыри и церкви действовали свободно; до минимума снизились раздоры и конфликты между русскими княжествами, они защищались от внешних неприятелей, не было притеснения русского языка, русской культуры…» Но, к сожалению, все эти научные данные о татарах, о Золотой Орде почти не

учитываются в сочинениях русских ученых и писателей. Все еще по инерции продолжает доминировать мифологизированный, однобокий подход к татарам, к отдельным, незначительным явлениям (как, например, к Куликовской битве) взаимоотношениям татар и русских, к роли Золотой Орды в евразийской истории. Странно еще и потому, что множество известных русских происходило из татар. Осуждать своих предков, охаивать их вообще неприлично ни с нравственной, ни с гуманистической точек зрения.

Несмотря на отсутствие таких ярких произведений как «Слово о полку Игореве», русская литература XIII-XV вв. представлена значительным количеством различных других сочинений. Это – «Житие Александра Невского» (1282-1283) «Хождение за три моря» Афанасия Никитина (1466-1472), памятники Куликовской битвы («Задонщина») и др. По содержанию и жанровой природе они разнообразны, повествовательные, исторические, агиографические, летописания, нравоучительные, панегирические, светские, оригинальные, переводные.. В этих сочинениях, да и почти во всей древнерусской литературе, в отличие от словесности последних веков, почти не вырисовывается хронологическая последовательность. Как отмечает А. Н. Пыпин, «большая часть памятников оставались в обращении в течение целых веков, иногда с XI-XII го до XVII и даже XIX столетия, старые памятники не заслонялись новыми, … напротив, новые примыкали к старым, как их непосредственное продолжение, и они не разъединялись в представлениях самих книжников.

История изменялась, а письменность сохраняла те же традиционные формы: летописи, памятники паломничества, поучения, жития» [3].

Если первоначальным центром древнерусской письменности был Киев, затем такие центры возникают в Новгороде, Суздале, Смоленске, Твери. Исходя из политико-географического, административно-культурного принципов, выделяются литературы Киевской. Владимиро-Суздальской, Северо-Восточной, Западной… Руси. С XV века среди русских земель возвышается Московская Русь. Возрастание ее роли, в первую очередь, было обусловлено укреплением московской самодержавной государственности и падением Византии [1453]. Во многих сочинениях XV-XVI вв. утверждается концепция о том, что после завоевания Константинополя Москва становится его преемником – третьим Римом. Сращенная с православием имперская идеология Москвы постепенно получает реальные очертания. После завоевания Казанского, Астраханского и других татарских ханств Россия превращается уже в огромную империю. Патриотическая идея, присущая почти всей древнерусской литературе, сочетается уже и с имперской идеологией.

Исходя из господствующего положения Москвы, русское словесное искусство XV-XVI вв. часто называют литературой Московского или централизованного русского государства. В словесности этого периода особо выделяется сочинение «История о Казанском царстве» (середина XVI в.), соединяющее художественные приемы изобразительности с фольклорными, в том числе и татарскими мотивами. В ней, как в фокусе, отображен «синтез основных идей о Российском государстве первой половины XVI в.» [1, 58]. Другое наиболее значительное произведение XVI в. – это сочинение, состоящие из переписки князя Курбского с Иваном Грозным. Как известно, Андрей Курбский (1528-1583) в начале был соратником московского царя, командовал войсками во время Казанской и Ливонской войн. После опалы со стороны Ивана IV, бежал в Литву (1567). А Курбский и Иван Грозный обменялись посланиями и осуждали друг друга. По мнению Я. С. Лурье, «послания Курбского Грозному представляли собой блестящий образец риторического стиля» [2, 287]. Другое сочинение А. Курбского «История о великом князе Московском» (1573) и в содержательном, и в художественно-стилистическом плане положительно оценивается во многих трудах.

Определенный след в русской словесности XVI в. оставили Максим Грек (1475-1556. Выходец из Италии. Переводчик, писатель), Иван Пересветов (умер после 1562 г.) и другие авторы.

Следующий этап древнерусской литературы – это XVII в. Он начинается со смутного времени польско-шведских интервенций и крестьянских движений; в середине XVII в. разгорается острая борьба вокруг церковных реформ патриарха Никона. Во второй половине этого столетия продолжаются бунты, войны. Иногда этот век называют «бунташным», «пестрым». Все эти события, конфликты оказали сильное влияние на умственно-культурную жизнь эпохи. Относительно единая, монолитная культура предшествующих столетий в XVII в. начинает «распадаться на несколько течений, автономных или прямо враждебных» [2, 324]. Набирает силу личностное, индивидуальное начало. «Постепенно древнерусская литература утрачивает феодально-средневековый облик. Уже предчувствуется эпоха петровских реформ, которая откроет перед литературой принципиально новые возможности» [5, 447]. Возрастает интерес к переводным произведениям, поступающим через польское, украинское и белорусское посредство. Увеличивается количество писателей и созданных им произведений. Среди авторов XVII в. особо выделяются Аввакум (1620-1682. «Житие протопопа Аввакума»), Симеон Полоцкий (1629-1680), Карион Истомин (сер. XVII в. - 1717) и др.

Несмотря на значительные изменения, новшества, литература XVII века еще не выходит за рамки древнерусской словесности. В ней доминирует традиционность тематики, образов и жанров; в языковом-стилистическом плане преобладает церковнославянская архаика; все еще сильно религиозное начало.

Мы кратко рассмотрели основные этапы древнерусской литературы. Но в периодизации ее существуют различные подходы и разновидности. В частности, Д. С. Лихачев конец XIV-XV и XVI вв. выделяет отдельными этапами и называет их «Предвозрождением» и «Неудавшимся Возрождением» [2, 36; 6, 10; 6а, 35-126]. Между выделенными периодами, веками не существуют китайских стен; развитие, существование литератур, как правило, представляет собой относительно непрерывный процесс. Поэтому выделяемые периоды бывают лишь условными, приблизительными. Например, так называемая литература XVII в. фактически начинается с последней четверти XVI столетия и продолжается до второй трети XVIII в.; они в свою очередь, внутри себя делятся на два этапа (до середины XVII в. – первый этап, а далее – второй). Иногда словесное искусство этого столетия называют переходным от древней и средневековой к литературе нового времени. Есть случаи обозначения его «литературой формирующейся русской нации».

Исходя из особенностей метода познания и образного мышления, современный исследователь А.Н.Ужанков в древнерусской литературе выделил «пять стадий, в период которых господствовал определенный метод отражения».

1. Литература XVI-XVII вв. – господство религиозно-символического метода;

2. Литература III - первой половины XIV в. Переходный период. Ситуация «культурного перелома». Два метода: религиозно-символический и религиозно-прагматический;

3. Литература второй половины XIV в. - до 90-х годов XV в. Формирование объективно-идеалистического мышления. Религиозно-прагматический метод; …

4. Литература 90-х годов XV в. - до 40-х годов XVII в. Религиозно-рационалистический метод;

5. Литература от 40-х годов XVII . до 30-х годов XVII в.

Периодизация А. Н. Ужанкова в теоретическом плане вызывает определенный интерес своей новизной и оригинальностью. Но как применить ее к реальному литературному процессу? – это, конечно, очень серьезный вопрос. Выделение сочинений, соответствующих этим «методам», очень трудно и иногда проблематично. Например, религиозно-

символический метод господствует не только в литературе XI-XVII в., но и в последующих столетиях.

II