И. А. Зимняя педагогикалық психология

58 
бола алатын теорияларының бірі - істеп кӛру және қателесу теориясын 
ҧсынған [252; тағы 245, 366-343 б.]. Оның мәні - жануарлар (Э.Торндайк 
экспериментті мысыққа жасаған) бірнеше рет әрекет жасау және 
қателесу арқылы тітіргендіргіш - стимулға сәйкес ӛзінің бойындағы бар 
реакциялардың бірін кездейсоқ тауып алады. Мҧндай сәйкестік 
қанағаттануды туғызады, ол берілген реакцияны нығайта тҥседі де 
стимулмен байланыстырады. Егер осындай стимул қайталанса, онда 
реакция да қайталанады. Осы Э. Торндайктың бірінші және негізгі - 
эффект заңы. Екінші заң – жаттығу заңы болып реакцияның стимулға 
қоятын негізгі шарты қайталау саны, стимул әсерінің ҧзаққа созылуы 
мен кҥштілігі – бҧл екінші заң – жаттығу заңы. Ҥйретудің ҥшінші заңы 
– дайын болу заңына сәйкес, жануардың реакциясы оның берілген 
әрекетке дайындығына байланысты. Э. Торндайк: «тек қарыны аш 
мысық тамақ іздейді» деган.
Ӛз теориясын дамыта келе Э. Торндайк ҥйретудің тағы да бірнеше 
факторларын басып озды, солардың ішінде, ерекше рӛлді «сәйкесік
элементі» ойнайды. Ҥйрету теориясының ары қарай дамуында бҧл 
фактор дағдыны тасымалдау принципімен астарласады. Э. Торндайк 
осындай тасымал әр тҥрлі жағдайларда сәйкестік элементтердің орын 
алған жағдайында ғана жҥзеге асырылады деген. Э. Торндайктың ары 
қарай жҥргізген зерттеулері, әсіресе, адамды ҥйретуді сипаттауға 
қатысты екінші заңның біраз ӛзгеруіне әкелді. Э. Торндайк ҥйретудің 
тағы бір заңдылығы ретінде нәтижелерді білу ҧғымын енгізді, себебі 
оның айтуы бойынша, «нәтижені білмей ӛткізілген практика, қандай 
ұзақ мерзімге созылмасын – қажетсіз практика». Сонымен қатар, 
нәтижені білуді Э. Торндайк эффект заңының әсер етуімен қатар 
жҥретін, стимул мен реакцияның арасында пайда болған байланысты 
нығайтатын сәт деп қарастырады.
Э. Торндайктың мәні бойынша байланысты және әдісі мен 
тәсілдері бойынша бихевиористі еңбектері білім беру процесін 
теоретикалық тҧрғыдан тҥсінуге маңызды әсерін тигізді.
Істеп кӛру және қателесу теориясына баланы оқыту және 
психикалық дамыту саласында жҧмыс істеген, гештальтпсихология 
ӛкілдерінің бірі К. Коффка сын талдау берген [95]. Байланысты 
психологиямен салыстырғанда гештальтпсихология ҥшін алғашқысы – 
элементтер емес, бҥтіндік, қҧрылым, гештальт. Осы теорияны 
зерттеушілердің атап ӛтуі бойынша, гештальтпсихологияның негізіне 
постулат алынған, ол бойынша «қҧрылымның пайда болуы – 
ҧйымдастыру, және де спонтанды, тез арада пайда болған, нақтырақ 
айтатын болсақ, материалдың ӛзін-ӛзі ҧйымдастыруы [200, 13 б.]. Ол 

59 
объекттің ӛзінің субъекттен тәуелсіз әрекеттесетін ӛзінің жақындық, 
ҧқсастық, «тҧйықтық», «жақсы жалғастыру» «жақсы форма» 
принциптеріне сәйкес қабылдау немесе еске тҥсіру процестері кезінде 
пайда болады. Оған сәйкес оқытуда бірінші кезектегі және бастапқы 
міндет - тҥсінуге, бҥтінді, кескін ҥйлесімді қамтуға, бҥтіннің барлық 
бӛліктерін, олардың ара қатынасын ортақ қабылдау болып табылады.
Гештальтпсихологтар мҧндай тҥсінік шешімнің кенеттен пайда 
болу нәтижесінде немесе «инсайт» кезінде туындайды деген.
Э. Торндайктың істеп кӛру және қателесу туралы теориясының 
дҧрыстығы жӛнінде пікір таластыра келе, К. Коффка бірнеше қатар, 
мәнсіз қайталау тек зиян ғана әкелуі мҥмкін, сол себепті алдымен 
әрекеттің жолын, қҧрылымын немесе гештальтын тҥсіну қажет, содан 
соң барып бҧл әрекетті қайталау керек қажет деген.
«Жануар ойланбай оқытылады деген қағидадан бас тарту керек» 
[95, 117 б.]
Адамды мақсатты оқытуда ҥйретудің осындай жолынан осыдан 
да ҥлкен негізге сҥйеніп бас тарту қажет. Оқыту процесін талдай келе
К. Коффка ҥлкен рӛлді еліктеуге береді. Ол оның қолдануының екі 
мҥмкіндігін қарастырады: тҥсінбей жай ғана еліктеу, одан кейін – 
ойлап қорыту немесе «еліктеу үлгісін түсіну еліктеу әрекетінің 

жүктеу/скачать 2.21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: