И. А. Зимняя педагогикалық психология
Адамның іс-әрекет субъекті ретінде дамуы
жүктеу/скачать 2.21 Mb. Pdf көрінісі
|
| Адамның іс-әрекет субъекті ретінде дамуы
Тҧлға ретінде дамып, бала әрекет субъекті ретінде де қалыптасады. Бҧл жағдайда бастапқы ереже болып «баланың психикалық дамуын саналы түрде басқару ең алдымен, …жетекші әрекетті басқару жолымен жүзеге асырылады» [111, 306 б.], жетекші әрекет санатында мектепке жейінгі жаста ең бірінші кезекте ойын, ал кіші мектеп жасында – оқу әрекеті саналады. Бҧл жерде бала әрекетінің ӛзі және оның ӛзі субъект ретінде ӛзгеріске ҧшырай ма, дами ма деген сҧрақ туады. Д.Б. Элькониннің, А.Н. Леонтьевтің зерттеулері кӛрсеткендей, баланың әрекеті оның даму барысында ақыл-ойы және тҧлғалық даму бағытымен қатар, ҥшінші бағытын ҧсынып, сапалық тҧрғыдан да ӛзгереді. Д.Б. Эльконин баланың ерте балалық шағында заттық әрекетінің ӛзгеруін сатылап қарастыра келе дамудың тек қана әлеуметтік жағдаятының ӛзгеруін атап қана қоймай, заттық әрекеттің ӛзінің ӛзгеруін атап ӛтеді. Ойында, оқуда баланың әрекеті ӛзіндік сана- сезім, мақсатты бағыттанушылық тҧрғысынан және мотивтер мен мақсаттардың арасында еркін қарым-қатынастардың орнатылуы, әрекеттің операционалды жақтарын кҥрделендіру жағынан жетіктіріледі [238, 50 б.]. Даму процесінде балада, ең алдымен, мотив (әрекеттің не ҥшін орындалатыны) және мақсаттың (әрекет нәтижесінде не нәрсеге қол жетуі тиіс) арасындағы қатынастарды еркін орната алу икемділігі қалыптасады. Бала ӛз әрекеттерін жоспарлап, ҧйымдастырып, бағыныштырып, әрекет операцияларының орнын басып, алмастырып ҥйренеді. Мысалы, ҥлкендер сияқты таяқты ат қылып міну ойынында ойын әрекеті орнын басу әрекетін орындау жолымен жҥзеге асырылады. Бҧл әрекет ҧқсастық орнатуды ҧйғарады. Ол белгілі бір мақсатпен жҥргізіледі, мҧнда «ат ҥстінде» тәсілі жеке дара шығып тҧр. Одан кҥрделі заттық әрекеттерде операциялардың сатылап орындалуы дараланады, әрекеттің жалпыланған тәсілі жаттықтырылады. Рӛлдік ойындарда, әрекеттің ережелерін ҧстана отырып, бала белгілі бір рӛлді қабылдап оны ойнап шығады. Балада мақсатты, әрекетті бейнелеу қабілеттілігінің қалыптасуының негізінде, яғни заттық рефлексия 111 негізінде ӛзін-ӛзі бақылау және ӛзін-ӛзі реттеу дағдылары қалыптасады. Басқа сӛзбен айтқанда, әрекет субъекті ретінде баланың даму процесінде мақсатты бағыттану (нысананы кӛздеу), еркіндік, ӛзін-ӛзі реттеушілік, әртҥрлі ӛмір жағдайларында әртҥрлі міндеттерді шешу ҥшін әрекет тәсілдері мен әдістерін қатаң ажырату қалыптасады. Баланың даму процесін сипаттаушы негізгі қағидалардың талдауы, біріншіден, қарастырылған барлық сызықтар (бағыттар) ӛзара шартты, ӛзара байланысты екенін кӛрсетеді. Бҧл - олардың тек қана бірге жҥзеге асырылуы, сӛздің толық мағынасында, адамның психикалық, тҧлғалық дамуы деп аталатын прогрессивті ӛзгерісті қҧра алады дегенді білдіреді. Екіншіден, бҧл дамудың белгілі бір әлеуметтік жағдаятында және де ең алдымен, оқыту және тәрбиелеу жағдаятында әлеуметтік ортаның, бірлестіктің, ықпал етуінен болатыны ерекше атап ӛтіледі. Бҧл прогрессивті педагогикалық психологияның барлық ережелері дамыта және тәрбие беруші оқытудың барлық оқу пәндерінің қҧралдары арқылы жҥзеге асырылуының маңыздылығына екпін тҥсіруімен байланысты. Ҥшіншіден, адамның дамуы оқыту және тәрбие беру процесінде басқа адамдармен ӛзара әрекеттесу барысында жҥретіні аталып ӛтеді. Бҧл да педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірі. С.Л. Рубинштейн «бала дамымайды, тәрбиеленбейді және оқытылмайды, ол тәрбиелене және оқи отыра дамиды» деген. Бҧл дегеніміз: «тәрбие беру және оқыту бала дамуы процесінің дәл ӛзіне кіреді, ол тек оның ҥстіне қондырылмайды…» және ары қарай «… баланың тҧлғалық психикалық қасиеттері, оның қабілеттілігі, мінезінің ерекшеліктері және т.б. баланың жеке әрекеті барысында тек жүктеу/скачать 2.21 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|