И. А. Зимняя педагогикалық психология
Мұғалім - білім берудің мектепке
жүктеу/скачать 2.21 Mb. Pdf көрінісі
|
| Мұғалім - білім берудің мектепке
дейінгі және кіші мектеп сатысында Мҧғалімнің педагогикалық іс-әрекет субъекті ретіндегі кәсіби сипаттамалары олардың жиынтығында кӛрінеді, себебі мҧғалім тҧлға, педагогикалық ӛзара әрекеттесудің белсенді әрекеттенуші субьекті ретінде – тҧтас кҥрделі жҥйе. Бҧл жҥйе мҧғалімнің кейбір жалпыланған психологиялық портреті («пішін» емес) ретінде, мҧғалімнің жалпыланған тҧлғалық-кәсіби бейнесінің (image) кӛрсетілуінің метафоралық формасы ретінде қарастырылуы мҥмкін. Осы бейненің сипаттамасы қоғамдық санада біртіндеп бақылаулар, эмпирикалық (тәжірибелік), теоретикалық және эксперименталды жалпылаулар нәтижесінде қалыптасады. Бҧл жерде олардың барлығы неғҧрлым ашқытан-ашық мектепке дейінгі және кіші мектептік білім беру мҧғалімдерінің психологиялық портретінде кӛрсетілген. Дәл осындай мҧғалім, кез-келген білім берудің басқа деңгейіндегі және формасындағы (мектептегі, курстардағы, жоғары оқу орны және т.б.) мҧғаліммен салыстырғанда, неғҧрлым дамыған кәсіби-пәндік, тҧлғалық (даралық-психологиялық) сипаттамалар мен коммуникативтік (интерактивті) сапалардың жиынтығына ие [83, 606-611 б. қараңыз]. Мектепке дейінгілер мен кіші мектеп оқушыларының мҧғалімінің мҧндай басымдылығы, ең алдымен мҧғалімнің олардың жас ерекшеліктерінің алдындағы жауапкершілікпен шартталған, себебі бҧл ерекшеліктерді есепке алу, оқудың басқа жағдайларындағыдай емес, міндетті және қажетті; ол мектепке дейінгі балалық шақ кезеңдегі баланың жетекші іс-әрекет тҥріне сәйкес, ойын формасындағы оқыту қиындықтарымен шартталған. Мҧндай мҧғалім ҥшін оның ең алдымен гуманистік бағдарланған тәрбиелеуші болуы ерекшелігі маңызды. Оның кҥш жігерлері тҧтастай бала тҧлғасын оқу пәнінің қҧралдарымен дамытуға бағытталуы керек (мысалы, ана тілінің). Осыған орай оқу пәнін, мысалы тілді меңгеруді ҧйымдастыру мҧғалім ҥшін ӛзіндік мақсат емес. Бҧл мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы баланың дамыта оқыту теориясының контекстіндегі тҧлғалық, интеллектуалдық, әлеуметтік дамуының қҧралы (Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов). Мҧғалім тҧлғасы, оның кҥйі, мектепке дейінгі және кіші мектеп оқушысын ойымен оқытуға кірісуі, балалардың оқыту кезеңіндегі ғана емес, сондай-ақ келесі жылдардағы да кҥйлерінен, мінез-қҧлықтарынан, тҧлғалық кӛріністерінен бейнеленетіні ӛте маңызды. 152 Кез-келген оқу пәні мҧғалімінің психологиялық портреті келесі қҧрылымдық компоненттерге ие: адамның даралық сапалары, яғни оның индивид ретіндегі ерекшеліктері – темперамент, нышандар т.б.; оның тҧлғалық сапалары, яғни, оның тҧлға ретіндегі ерекшеліктері – адамның әлеуметтік мәні; коммуникативтік (интерактивтік) сапалар; мәртебелік–позициялық ерекшеліктері, яғни оның ҧжымдағы жағдайының, рӛлінің, қатынастарының ерекшеліктері; іс-әрекеттік (кәсіби-пәндік), сыртқы мінез-қҧлықтық кӛрсеткіштер. Аталған компоненттер жиыны мен тіркесімдердің ерекшеліктері оқытудың әр сатысы ҥшін, соның ішінде мектепке дейінгі мекемелердегі оқыту мен тәрбие берудегі мҧғалімнің психологиялық портретін анықтайды. Мектепке дейінгі және кіші мектеп оқушыларымен жҧмыс істейтін мҧғалімнің қажетті сапаларына жататындар: кҥш, салмақтылық, жҥйке жҥйесінің жоғары ҧтқырлығы; бір қалыпты экстраверттілік; эмоциялардың аздығы және эмоционалды (жағымды эмоциялардың артығырақ болуы – қуану, рахаттану және т.б.) ҧстамдылық (мҧғалімде невротизм деңгейінің жоғары болуы мектепке дейінгі мекемелерде кәсіби қарама-қарсы кӛрестеліген); интеллектуалдық даму деңгейі сенсорлық-перцептивтік-мнемологиялық кӛрстекіштер бойынша (яғни, қабылдау, ес, ойлау кӛрстекіштері бойынша) және зейін сипаттамалары бойынша қалыптыдан тӛмен болмауы; қиялдау, елестету қабілеттерінің жоғары деңгейі. Мҧғалімнің жыныстық-жастық даралық сапаларының рӛлін белгілей отырып, осы іс-әрекеттегі, тіпті жалпы мҧғалімдік мамандықтағы ер адамдардың елеусіз орын алып отырғанын айтпауға болмайды (білім берудің жаппай феминизациялану қаупіне В. Собкин мәліметтері назар аудартады [203]). Мектепке дейінгі және кіші мектеп оқушылары мҧғалімінің жас адам болғаны жӛн, жасы бойынша болмаса да, міндетті тҥрде рухы, мінез-қҧлық мәнері жағынан. Бҧл жерде балалардың ҥлкендердің жасын дҧрыс анықтай алмауы (оны жоғарылату) мен олардың жас кумирлерге ҧқсауға ҧмтылуларын есепке алсақ, ӛте маңызды. Мектепке дейінгі мекемелердегі мҧғалімнің қажетті тҧлғалық (даралық-психологиялық) сапаларын қарастыра отырып, оларға ең бірінші келесілердің жататынын атап кӛрсетейік: а) ӛзін-ӛзі бағалау мен талап қою деңгейінің барабарлығы, б) мҧғалімнің интеллектуалдық белсенділігін қамтамасыз ететін ҥрейліктің белгілі-бір оптимумы, в) мақсаттылық г) эмпатиялық. Жалпы адамзаттық мағынада ол адамдарға (балаларға) жақын, рақымды, адамгершілікті, зейінді және ақкӛңіл адам болуы керек (В.А. Сухомлинский), ол ҥнемі олардың әлеуметтік 153 қорғаусыздығын (Я. Корчак) есепке алады және балалардың позициясына ӛзін қойып, олардан ӛзін кӛргендей болады (Ш.А. Амонашвили). Мектепке дейінгі мекеме мҧғалімінің мәртебелік-позициялық сапаларын сипаттай отырып, мҧғалімнің әлеуметтік рӛлдерді ауыстыруының иілгіштігі мен жеңілдігінің (мҧғалім, ақылшы, дос, ата- ана және т.б. рӛлдері), бала позициясын қабылдауға дайындығының маңыздылығын атап ӛту қажет. В. Леви кӛрсеткендей, «мұғалім рӛлі айқын, анықталған, бір мәнді, бірақ ... онда қанша жасырын, айқын емес рӛлдердің жатқаны, қандай басқа рӛлдерді атқаруға ұмтылыс пен құралдары жатыр» [103, 77 б.]. Тӛменде келтірілетін мҧғалімнің рӛлдік репертуарының схемасы [103, 78 б.] кӛрсететіндей, мектепке дейінгі және кіші мектептегі оқыту процесінде мҧғалім бала бағушы, әңгімелеуші, артис т.б. ретінде бола алады. Сонымен бірге, мҧғалімнің балалар ҥшін мәнді рӛлдер мен мамандықтарды және олардың атрибутикасын білу маңызды. Ғарышкер, хирург, жарысушы, менеджер, бизнесмен және т.б. – бҧл адамдардың барлығы балаларды қызықтырып, ӛзіне тартады; жеңіпмаздың, ҧтып алушының, командирдің рӛлдері қызығушылықты және сол рӛлде болуға ҧмтылуды тудырады. Бала позициясының мазмҧнын қҧрайтын қҧндылықтар қаншалықты қарапайым немесе қызықсыз болып кӛрінсе де, мҧғалім оған сыйлайтын, қызығушылық танытқан қатынас кӛрсету керек. Осы мағынада Ш.А. Амонашвилидің жаңа ғана мектепке қабылданған алты жасар балаларға жазған хаты кӛрсетімді. Мҧғалім оқушыны оқытуды бірге ӛтетін жолдасындай, әріптесіндей кӛреді. «Сәлеметсің бе қымбаттым... мен сенің мұғаліміңмін. Менің атым Шалва Александрович. Сені құттықтаймын – сен мектепке келдің, ересек болдың. Біз екеуіміз жақын доср боламыз және де сен сыныптағы балалардың барлығымен достасады деп үміттенемін. Біздің мектеп үлкен, ӛтпелері бар тӛрт этаждан тұрады. Сен енді үлкенсің, сондықтан ӛз сыныбыңды ӛзің табуың керек... мен сені сыныпта күтемін, сенімен танысқаныма қуыаныштымын Мұғалім» [6, 12 б.]. Мҧғалім – бҧл баланы тҥсінетін, сыйлайтын, оның сенімін тудыратын жолдас. Мҧғалімнің, оның даралық-тҧлғалық ерекшеліктері мен шартталған коммуникативті (интерактивті) сапалары мектепке дейінгі және кіші мектеп оқушыларының педагогикалық қарым-қатынас серіктерінің ерекшеліктерін бейнелейді. Балалардың жалғандыққа, ӛтірікке ерекше сезімтал екендігін есепке ала отырып, мҧғалімнің ҥйірлік, оқу материалының меңгерілуін тексеру ретінде қарым-қатынас- |