I. Қаржының экономикалық мәні және экономикалық өсудегі рөлі

Монополияландырьшған экономикада бұл механизм әрекет - етпейді, өйткені өндіруші-кәсіпорынның шикізатты, материалдарды, шала фабрикаттарды, жинақтау бүйымдарын, жабдықты, саймандарды жеткізушілерді тандай алмайды. Ол жеткізушілер тарапынан белгіленген бағалармен келісуге мәжбүр болады және жоғарылатылған бағаларды өзінің тұтынушыларына, тұтынушылар өз кезегінде ары қарай технологиялық өзгертіп жасау бойынша түпкі тұтынушыға - халыққа аударып салады. Мүндай жағдайда бюджет шығыстары мен кредиттерді шектеу жөніндегі шаралар өндірістің құлдырауына жеткізеді.

Инфляция сырқы экономикалық қызмет тарапынан араңдатылуы мүмкін, бұл - импорталатын және экспорталатын инфляция. Бірінші жагдайда ол шетендік валютаның шамадан тыс түсімінен және импорттық бағалардыңжоғарылауьшан туады. Түскен шетелдік валютаны коммерциялық банктер орталық банкте депозиттейді, орнына ұлттық валютада баламалы сома алады; банк пасивтері артады, мұның өзі оларға несие операцияларын және кредиттік экспансияны кеңейтуге мүмкіңдік береді, ұлттық валютада номиландырылған ақша ауқымының көбейіп кетуіне қозғау салады.

Экспортталатын инфляция тауарлар мен қызметтер көрсетуге экспорттық бағаның көтерілуінен туады, бұл тұтынушы-елдерде, соның ішінде дамып келе жатқан елдерде бағаның өсуіне соқтырады. Инфляциялар халықаралық корпорациялардың - рыноктердегі үстемдік жағдайды пайдаланатын монополиялардың қызметіне қозғау салады. Корпорациялардың валюталық операциялары олар болған елдерде несие капиталының қосымша ұсынымын жасайды. Сөйтіп шетелдік валютаның қосымша ауқымы айналысқа түседі және комерциялық және орталық банк­тер аркылы ұлттық ақша айналысқа шығарылады.

Инфляцияның көріну нысаны - ақшаның құнсыздануы мен өнімге, тауарларға және қызметтерге бағаның көтеріліуінде тұлғаланатын оның сатып алуға жарамдалығының тиісінше төмендеуі.

Инфляцияның табигаты ақшаның онымен салыстырмалы тұлғаланатын тауар ауқымынан оқшауландырылған қозғалысты жүзеге асыратын қабілетсіздігінде. Ақшаның жұмыс істеу негізі болып табылатын оның бұл қасиеті оған өзінің арналымын - тауар, төлем айналымына қызмет көрсетуге отырып, тиімді орындауға, қорланым мен құнды сақтаудың құралы болуға мүмкіндік береді. Бірақ ақшаның бұл қасиеті мемлекет белгілеген өлшемге сәйкес оның саны мен оған қарсы түратын құнның натуралдық-заттай компоненттерінің сәйкестігі жағдайында көрінеді. Жалпы алғанда мүндай тәуелділік айырбас теңдеуі арқылы керінеді:

Р х Q = М х V,

мүндағы сол жақ бөлігі қоғамдық өнім құнын, ал оң жағы ақша айналысының жылдамдығын ескере отырып ақшаның санын (М - ақша массасы, V - айналыс жылдамдығы) білдіреді.

Ұлттық өндірістің артуы жағдайында ұдайы өндіріс процестерінде метериалдық ағындарға қалыпты қызмет көрсету үшін ақшаның саны үйлесімді өсуі тиіс, өндіріс төмендеген кезде ақшаның артық санын айналыстан алу қажет. Алайда, практикада соңғы шарт бірқатар себептер бойынша ылғи орындала бермейді, бұл себептер тиісінше инфляцияның өмір сүруінің себептері де болып табылады.

Қазіргі мемлекет қаржы-қаражатының, бірақ өзінің негізгі бөлігінде тауар айналысымен байланысты емес едөуір көлемін керек ететін сан алуан функциялар орындайды. Бұл халықтың аз қамсыздандырылған топтарын әлеуметтік қолдау шығыстары, денсаулыққа, мәдени - ақпараттық мақсаттық, білімге, баскаруға, қорғанысқа, жұмсалатын шығыстар. Кінәратсыз экономи­ка жағдайында мүндай шығыстардың кобеюі оның оздігінің дамуына жәрдемдесуі мүмкін, ойткені тауарлардың көбеюін және ұлттық өндірістің өсуін ынталандыра отырып, тиісті онімге, қызметтер корсетуге, тауарларға қосымша толем қабілеті бар сұранымды тұғызады.

Түралаушы экономикада мүндай шараларды қаржьшандыру үшін шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың қарыздар алу жолымен жұмылдырылуы мүмкін бос ақшалары сияқты салықтық түсімдердің жетіспеушілігі сезіліп түрады. Мүндай жағдайда бұл шығыстарды жабудың бірден-бір көзі қосымша ақша шығару (эмиссия) болып табылады.

Өндірістік емес сфераны қаржыландыру міндетіліктермен қатар мемлекет дағдарыс жағдайында копшілік қолды тауарларға салыстармалы темен бағаларды қолдау қажеттігінен залалды болып табылатын ендірістік сфераның қызметін қамтамасыз ететін салаларды қолдап отырады. Бұл қолдау не шаруашылық субъектілерге тура қаржылар белуде, не зияндарды отеуге берілетін жөрдемқаржыларда, не мүндай субъектілерді жеңілдікпен несиелендіруде банктердің темен пайыздық мөлшерлемелерін етеуге корінеді; сондай-ақ бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерге берілетін кредиттерге кепілдік берілуі мүмкін. Барлық жағдайда, өдеттігідей, баламалы қаржы ресурстарының алынған көлемі түрінде экономикаға қажетті қайтарым өкелмейтін қосымша ақшалай қуат беру болады.

Инфляцияның класикалық көзі - мемлекттік бюджет тапшылығы Қазақстан үшін де сипатты. Бюджет тапшылығы инфляцияның қайталама факторы болып табылады, өйткені ол шығындардың инфляциясынан және осыған байланысты мемлекет кірістерінің құнсыздануынан туады. Бюджет тапшылығы Қазақстанның егемендігі жағдайында да сақталып отыр: ол 1991ж. бюджеттің бөлігінде 20,4%, 1992-8,6%, 1993-11,9%, 1994-10,2%, 1995-17,4%, 1996-15,4%, 1997-17,7%, 1998-18%, 1999-14,3%, 2000-9,8%,2001-6,4% құрайды. 2002 жылы республикалық бюджеттің тапшылығы 4,7 миллиард теңгені (ЖЮ-ге 0,12%) құраса , 2003 жылы ол 53,4 миллиард теңгені немесе ЖІӨ-ге 1,2% құрады.

Инфляцияның дамуына инфляциялық нөтижені тудырған жаңа салықтарды - алғашқы мөлшерлемесі 28% қосылған құнға салынатын салықты, акциздерді, экспорттық және импорттық кеден баждарын енгізу, өнімнің өзіндік құнына қосылатын қаражаттар аударымдарын экономиканы жаңғырту қорына (бүрын - инвистициялық қор), халықты жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің мемлекеттік қорына аудару, әлеуметтік сақтандыруға аударылатын аударымдарды бірден көбейту сияқты қаржыны және өлеуметтік шараларды асығыс жүргізу мүмкіндігін тұғызды.

Инфляцияның дамуының қосымша факторы пайдаланылатын кредиттер бойынша пайыздарды жатқызудың тәртібі болып табылады; кредит үшін толемақының осуі жағдайында бұл өнімнің өзіндік құнының, оңың ізін шала бағаның да осуіне соқтырады.

Айтылған фактбрлар ендіріс шығындарын - ондірушілер инфляциясын арандатушы факторларға жатады.

Бағалардың артуы жағдайында халықтың, өсіресе жеке кәсіптік және әлеуметтік топтардың әлеуметтік дәмегойліктерінің осуін инфляцияның даму факторы деп есептеуге болады.

Қаржылар - экономика ғылымындағы кұрделі санаттардың бірі. Жалпы алғанда бұл ақшалай ресурстарды бәлу және пайдаланумен байланысқан құндылық тасқындарының жиынгығы. (4 схеманы қараңыз)

Қазіргі әлеңдік практикада бұл ұгымныд кеңейтілген де, тарылған да тұсініктемесі пайдаланылады. Кең мағынада алғанда қаржьшар шаруашылық процесіңцегі құндылық әлшемдерінің барлық тұрлерінің қозгалысьш кәрсетеді. Бұл ретге әңгіме ақшалай-несиені қоса алғанда, барлық формалар жайьшда болып отыр. Терминге деген мұндай тәсіл, әсіресе, америка әдебиетгерінде тараған. Тек бюджепі проблемаларды талдаган кезде, негізінен, тар мағьшада тұсінілетін термин пайдаланылады.

"Қаржьшар" терминінен басқа теорияда "қаржылық жұйе", "қаржылық шаруашылық" деген ұғымның басқа нұсқалары да пайдаланылады.

Қаржылық жұйе барлық қаржыпық құрылымдар элементгерінің (бюджетгердің, бюджетген тыс қорлардың, мемлекетгің валюталық резервтерінің, мскемелер мен ұйымдардың қаржылық қорларынын) жиынтыгьш кәрсетеді. Қаржылық жұйені басқа элемегатердің: мемлекетгік қаржылардың, шаруашылық субъектілері қаржьшарының, халық қаржыларының әзара әрекетгесгігі ретінде анықгауга болады.

Қаржылық шаруашылық, қоғамдық-құқықтық корпорациялары деп аталатын кұндылық тасқыңцарьш қамтиды. Оған: федерация, Жф, қауылдар, кантоңдар және т.б. әкімшілік-аумақтіқ едишщалар жатады.

Қаржы шаруашылығы бірнеше функцияларды орындайды. Жалпыға бірдей деп американдық экономист Р.Масгрейв ұсынған жіктестіру жатады:

- аллокация;

- қайта бәлу;

- тұрақтандыру.

"Аллокация" ұғымы қоғамга (қаржылық ресурстар есебінен) белгілі бір қызмет кәрсетумен байланысты, ягаи "қоғамдық иіілікпен". Оған мысалы, ішкі және сыртқы қауіпсіздік жұйелерін (полицияны, әскерді), қоғамдық кәлік секгорын (жондар, жарық тұсіру), коммуникацияларды, байланыс құрандарьш, әлеуметгік жұйелерді жатқызады. Қоғамды белгілі бір игіліктермен қамтамасыз ету міңцетін мемлекетгің әз мойнына алуы секщці факт, халық шаруашылығындағы қолда бар әндірісгік ресурстардың бір бәлігін жекеменшік секторының атқарғанына қарағанда мемлекетгің басқаша жұмсайтыңдығын білдіреді. ҚоЕамдық игілікгі жасауды кәздеген мемлекетгік белсенділіктен экономикада ресурсгардың ауысуы (және орналасуы) дегеніміз аллокациялар құбылысының нақ әзі.

Қаржылық шаруашылықтың екінші функциясы - нарыктық экономикадата табыстарды ойластырып кайта бәлуді жұзеге асыруда болып отыр. Мұңцай өзгертудің мақсаты - нағыз алеумепік тендікке бағдарланып, табыстар мен мұліктерді бәлуге тұзету жасау. Бұл регге алғашқы бәлуге кездейсоқ факторлардың ықпал ететіндікгері ескеріледі (капиталға мұрагерлік, білім алудың әртұрлі мұмкіндікгері және т.б.).

Тұрақтаңцыру жәніндегі мемлекетгік қаржылық шарушылықгың функциясы - экономикалық саясатгың мақсатгы нұсқауларын жұзеге асыруца болып табылады (жұмыспен толық қамтылу, бағаның тұрақтылығы, шамалас экономикалық әсу). Сәз жоқ, бұл міндетгерге қол жеткізу ісіне мемлекетгің басқа да құралдары бағытгалған (ақшалай-несиелік шаралар, бағдарлау).

Қаржылық саясаттың негізгі міндеті тұтас сұраным мен тұтас ұсыным аралығындағы макроэкономикалық тепетендікке жету болып табылады. Бұл реттеуші процеске қаржылық жұйенің барлық элементтері қатысады. Бәрінен бұрын, әңгіме табыстар мен шығындар туралы болып отыр.

Мемлекеттік табыстар деп мемлекетке жекеменшік секторьшан келетін ағымдық ақшалай және мұліктік аударындар (трансферт) екеңдігі қалыптасқан. Қаражатгы беру қарсы жақгың қызметін кәру негізіңце немесе ешқаңдай тәлеусіз-ақ жұзеге асырылады.

Табыстар саясатының алдында тұрған міндеттерді екі топқа қиюластыруға болады:

• 
  қаржьшық қорды қалыптастыру үшін қаражат жинау, оның кәмегімен макроэкономикаға және қоғамдағы әлеуметтік тепе-тендікке ықпал етуді жұзеге асыруға болады;
  
• 
  ресурстарды алу (мысалы, салықтық ставкалармен әрекеттер жасау) техникасы есебінен ретгеушілік эффекгіге жету.
  

Табыстарды алудың формалары. Мемлекеттік қаражаттарды жинақтаудың кәп әртұрлі формалары бар. Жалпы алғанда оларды салықтық және салықтық емес табыстар деп бәледі. Мұның сыртында әдеттегі (тұрақты) және тәтенше (уақытша, оқтын-оқтын) табыстар деп ажыратуға болады. (5 схеманы қараңыз)

Жалпы алғанда салықтық жұйе қаржылық қаражат жинаудың формалары мен әдістерінің жиынтығы ретінде кұрделі құбылыс. Онда бір жағынан қатты қайшы бар, экономика субъектісінен айтарлықтай қомақты қаржы ресурстарының алынуын қамтамасыз ету міндеті тұрады, ал екінші жағынан, мұндай жағдайда, олардың іскерлік белсенділіктерін тәмендетпеу және керек. Бұл оғаштықты тұзету ойластырылған мәмлегерлік есебінен жұзеге асырьшады.

Немістің Х.Халлер деген экономисінің пікірі бойынша, егер мынадай жағдайлар сақталатын болса, салықтық жұйе ұтымдылыққа жетеді:

1. Салық салуды жұргізген кезде, оны жұзеге асыру үшін, мемлекеттік шығынның мұмкіндігінше аз болу жағын қарастыру керек (салудың арзандығы деп аталатын принципті ұстанып).

2. Алым-салықты әндіріп алу, салық тәлеушінің шығыны барынша аз болуы арқылы жұзеге асуы жән (алым-салықты тәлеудің арзандық принципі).

3. Салық тәлеу салықтәлеуші үшін оның экономикалық белсенділігіне ешбір нұқсан келтірмейтіндей, ауыртпалықсыз болуы тиіс (салық ауыртпалығын шектеу принципі).

Әлемдік практикада салықгың әртұрлі жіктеуі бар. Мысалы, негізгі және қосымша салықгар деп ажыратылады. Бұл бәлудің белгілері - бюджет үшін табыстың маңыздылық дәрежесі болып табылады. Сондай-ақ тікелей және жанама салықгар деп ерекшелеу де бар.

6 схемада әлемдік практика негізінде салықтарды жіктеу берілген.

Салықтардың маңызды қасиеттерінің бірі - конъюнктураның даму барысын сезіну қабілеттілігі (ставкалар жұйесінің арқасында) деуіміз керек. Соныменен, салықтарда жанама антициклдік қасиеттер болады. Осыған орай қаржылық теорияларда салықтық тұсімнің жеңілдігі деген кәрсеткішті қолдану қабылданған. Бұл кәрсеткіш мынадай қатынастарға есептелінеді.

Салықтық тусімнің пайыздық (немесе абсолюттік) өзгерісі ұлттық табыстың пайыздық (немесе абсолюттік) өзгерісі

Экономикалық теориядағы мемлекеттік шығындар деп, қоғамдық қажеттілікті қанағаттандырумен байланысқан мемлекеттің материалдық игіліктер мен қызметтерді сатып алуға жұмсаған ақшалары саналады.

Ағылшынның А.Пигу деген экономисі мемлекеттік шығындардың мынадай жіктелінуін ұсынады: трансформациялық (қызмет кәрсету мемлекеттік қаражат тасқынына қарсы тұрады) және трансферттік (қарсы қызмет кәрсетусіз).

Қаражаттарды жұмсау саясатының негізгі міндеттері тұтас сұранымға ықпал етуінде болады. Мұндай ықпалда біршама тікелей сипат бар.

6 схема

Салық және бюджет саясаттарының негізгі мазмұны салықтық әкімшілік етуді жақсарту және бюджеттік бағдарлаудың әдістерін ендіру, ақша-несие және фискальдық саясаттарды мейлінше тығыз ұйлестіру, мемлекеттік қаржьшар басқару жұйелерін жетілдіру және қаржы шығындарын ұтымды пайдалану болып табылады.

үкіметтің әрекеті. Салық-кеден саясаты субъектілерге ұтымды салық салу барысында салықтар мен баж салықтарын жинауды жақсартуға бағытталады. Республиканың салық және кеден заңнамасын жетілдірудегі алдағы жұмыс салық және кеден заœнамаларына кірген негізгі принциптердің тұрақтылығын қамтамасыз етуді коздейді. Сонымен қатар, салықтарды есептеу мен жинауды оңайлату үшін салықтарды есептеу рәсімдерін жеңілдету және тепетеңдік принциптерін қамтамасыз ету мақсатында жеңілдіктерді болдырмау жонінен шаралар қабылданатын болады.

Компьютерлендіру арқьшы салық және кеден қызметтерін өзгертуді аяқтаумен қатар салықтық әкімшілік етудің соған бара-бар әдістері, анық және айқын нұсқаулы материалдар жасалынатын болады. Жер қойнауын пайдалануға, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру мен басқару жәнінде салықтық сараптық шарттардың кешенді жұйесі жасалынып, ендіріледі. Салық қызметтері жұмыстарының формаларын жақсарту, салық және кеден алымдарын тәлеуден қашқақтаушьшарды батьш тұрде анықтау істері кәзделінуде. Мемлекет алдында қаржылық міндеттемелерін орындауға байланысты шаруашьшық етуші субъектілерде кешенді салықтық тексеру жұргізу механизмін жетілдіру мәселесі алда тұр.

Кедендік саясат халықаралық еңбек болісуді терендету жағдайында отандық әндірістердің белгілі бір тұрлерін қорғайтын, олардың бәсекелесу қабілеттерін қолдайтын болады, сонымен қатар контрабандамен кұрестің әдістері мен формаларын жетілдіруді қарастырады.

Мемлекеттік қаражаттарды орта мерзімдік кезеңге жұмсаудың негізгі артықшылығы: ішкі және сыртқы қарыздар бойынша мемлекеттік міндеттемелердің мұлтіксіз орындалуы, жаңа қарыздардың жиналып қалуын болдырмау, әлеуметтік сипаттағы шыгындарды оңтайлы қамтамасыз ету, зейнетақымен қамтамасыз ету реформаларын және инвестициялық қызметтерді күшейтуге қолдау кәрсету болып саналады.

Мемлекеттік қаражаттарды бәлу мен пайдалану тиімділігін кәтеру мақсатында бюджеттік процесті жетілдіру жәнінен бір-қатар шаралар жұргізілетін болады. Атап айтқанда, стратегиялық жоспарлар мен бюджеттің бірлігі жасалынды, мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың бағдарламалық әдісі еœдірілді, бюджеттен қаржьшандырьшатын ұйымдар саны қысқартылды, республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы әзара қатынастар тұзетілді, есептеу-кассалық қызмет кәрсету, бюджеттік қаражаттардың жұмсалуын бақылау әдістері жетілдірілді.

Барлық деңгейдегі бюджеттер мен бюджеттен тыс қорлардың шығындарын ұтымды жұмсаудағы маңызды бағыт - мемлекеттік сатып алу жұйелерін реформалау болып табылады. Мемлекеттік сатып алуды орталықтандырмау, оның әз әкілеттілігін орталық және жергілікті атқару органдарына әткізу тұтас әдістемелік тәсілдер негізінде басталады. Орталықтандыру тек ең мәнді және аса ірі кәлемде тауарлар, жұмыстар және қызметтерді сатып алуға қатысты ұкімет уәкілдік берген органдар арқылы жұзеге асырылатын болады. Жеткізушілердің тандауларының негізгі әлшемдерінің бірі - олардың жаңа жұмыс орындарын тудыруға қатысулары болып табылады. Мемлекеттік сатып алу туралы заңнама тиісті тәжірибенің жинақталуына орай жетілдірілетін болады.