І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
жүктеу/скачать 1.97 Mb. Pdf көрінісі
|
| Көз – күн (бұрын).
Қол – су – әйел – бір нәрсенің бір беті. й=г; Шүй (татарша) = шеге (қазақша). Қосымшалар тарихына Оқып дегендегі п әуел баста мен деген көмектес септіктен шыққан. «Мен» – жалғау ғой, сондықтан п қосымшасын да жалғау ретінде қарау керек тәрізді. Ата-еркек; «атан» дегендегі соңғы н не? Інген=ене. Ұйғырлар ұрғашы сиырды енгек дейді. Сонда ін+ген дегендегі «ін» не? «ген» не? басқа бір ретте (Маррша) «кен» дегендегі к түсіп қалып, «ен» қалған дейді. Бұл «ен» інген дегендегі «ін» буынына қатысты ма, жоқ па, араларында байланыс бар ма? Сондай- ақ кен түбіріндегі к дыбысын буын құрамынан түсіп қалатын (сусымалы) ғ, г дыбыстарының қатаң варианты есебінде көрсеткен. Бұны қалай түсіну керек?! Тәуелдік «ы» бұрынғы замандағы ол есімдігінен жасалған: соңғы л дыбысы уақыт өте келе түсіп қалып, жалғыз «о» дыбысы қалған. Сөздің соңғы буынында келгенде о дыбысының өз қалпын сақтап тұра алмайтындығы белгілі. Бұған қазіргі ыштан сөзінің бір кездері іш+тон деген екі түбірден біріккендігі де дәлел бола алады. Бұнда соңғы тон буынының «о» дыбысы «а» болып өзгергені секілді, тәуелдік жалғауына айналған «о» дыбысы да «ы» болып әлсіреген. Осы заңдылық бойынша ол+сол деген есімдіктер кірігіп барып біріккенде соңғы л дыбыстары түсіп қалып, о+со болған да, сөз соңындағы «о» езулік «ы» дыбысы болып қалыптасқан. Еріншіл дауыстылардың аяқ буынында сақталып тұра алмауына көне түркілік «йағмұр» сөзінің қазақ тілінде жаңбыр болып айтылатындығы да (ұ > ы) дәлел бола алады. Ілік жалғауы: -ның=ны+ң. Мұндағы алғашқы н қосымшасы бір кездегі табыс жалғауының көрсеткіші. Ол бұрын «не» деген сұрау болған, демек табыстық мәндегі «не?». Бұл сұрау пассив мағынада тұрып, зат ұғымын берген. Зат болған соң сөйлем ішінде оның пассив мәнде тұратыны белгілі. Соңғы ң тәуелдік жалғауының екінші жағы болуы да мүмкін; […]. Конец-тің (көмектестің ?! мен – менен) соңындағы «ен» – кішірейту. -Да жалғауы: «да» – «тағы» сөзінен қысқарған. Тағы=ру=бала. «Ұру» (ұрық) да, бала да адамдар арасындағы дәнекер болған; -да жалғауы да сөйлемдегі мүшелер арасындағы дәнекер «да» – парсыша бала деген сөз. З. Егіз дегендегі з коллективті білдіреді. Жалғыз (жалқы). |