Қазақ тілінің тарихына
Адам бұрын абстрактілі түрде сөйлей алмаған, конкрет түрінде ойлаған.
Cондықтан ол кездегі сөздер де конкрет. Кейіннен абстракт түрде ойлай алатын
болған соң, әлгі конкрет сөздерін әкеліп бұған да тыққыштаған. Сан санау қабілеті
ойлауға да байланысты санға қатысты дыбыс, әртіптердің өзгеріп сан –сай – сайла
– саған – сайын болуы бұлардың о баста бір сөз екендігін білдіреді. Адам сайын
деген адамның санымен тең (қанша адам болса сонша) деген; сағын – сағыш –
ойлау;
Алғашқыда бір түбірдің екі рет айтылғаны айқай деген сөзімізден-ақ белгілі:
Қай + қай = айқай болған, бірінші сөздің басындағы қ түсіп қалған. Маррдың сөз
басындағы дауыстыдан бұрын бұл орында бір дыбыс болатын, ол түсіп қалған
дегені тағы да расталып отыр.
«Істе» дегенді «ет» дейміз (олай ет, бұлай ет). Ескілікті кітаптарда бұл сөз
бұрын әйләді түрінде болған. Ол сөзді ейледі түрінде оқыған дұрыс. Ейледі –
істеді, демек «е» мен «и» қосылғанда не ій, не жалаң «е» болуы тиіс.
Осы соңғы «е» түбіріне өзгелік етістік «т» жұрнағын қоссақ, «ет» болады, ал
«т»-ны алып тастасақ «е» қалады. Бұл «е» түбірлі етістікті айырып тану үшін
қажет.
Осы деректерді қорыта келіп, тіл ғылымдары қазіргі сабақты етістіктің көбі
бұрын өзгелік етіс болған дейді. Бұған мысал ретінде батыр, өлдір, еміз деген
сөздерді келтіреді:
(ба+т+ыр, өл+д+ір, е+м+із).
«Е» етістігі
Екен: е+кен (кеткен: кет+кен сияқты); «е» бұрын «ер» болған. Ер болу
деген мағынада (стать мағынасында). Етті дегендегі «е» де осы «е» – болдырды
деген мағынада. Мұндағы т – өзгелік етіс; Ағар: ақ+ар; Мұндағы «ар» да сол «ер».
Достарыңызбен бөлісу: |
