I. Бухглтерлік есеп негіздері

Кәсіпорынның есепті кезеңіндегі жұмсаған ақша қаражаттарын жабу үшін негізгі қызметтен алынатын қаражаттары жеткілікті ме, соны көрсетеді. Ол сондай-ақ қолданушыларды кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтерінің белгілі бір бөлігіндегі есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі мен шығыны туралы ақпараттар мен қамтамасыз ете отырып, оларға кәсіпорынның қаржы жағдайындағы өзгерістерін бақылауға мүмкіндік береді.

Ақша қаражаттары – бұл кассадағы және банк шоттарындағы қолма-қол ақша.

Операциялық қызмет – субъектінің табыс алу жөніндегі негізгі қызметін, сондай-ақ оның инвестициялық және қаржылық қызметіне қатысы жоқ, басқада бір қызметін түсінеміз.

Инвестициялық қызмет - бұл ұзақ мерзімді активтерді сатып алу және сату, өтелінетін несиелерді беру және алу.

Қаржылық қызмет – бұл нәтижесінде меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының құрамы мен мөлшері өзгеріске ұшырайтын субъектінің қызметі болып табылады.

III. АУДИТ

3.1. Аудит мәні, мазмұны және даму тенденциялары

Қазакстан Республикасында радикалдық реформалардың тратегиялық курсы нарықтың рөлі мен барлық тауар-ақша атынас жүйесін күшейтуге бағытталған. Нарықтық экономикаың тиімділігін, оның ғылыми-техникалық жетістіктерді жылдам нгізетінін, адамның қажеттіліктерін жан-жақты қанағаттандыруға мақсаттылығын лемдік тәжірибе көрсетіп берді. Нарықтық қатынасқа тауар өндірушілердің экономикалық тәуелсіздігі, субъектілердің щаруашылық қызметіне әкімшіліктің араласуын болдырмаушылық, өндіріс саласындағы еркін эко-номикалық байланыстар және қоғамдық өнім айналымы және ны тұтыну тән.

Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық құралдары мен нақты тетіктерін, оның шінде мақсатты-бағдарламалық әдісті көптеген факторлар ойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы шешімдерді абылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса ткір сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші - кәсіпкерлікке айрықша назар аудару керек. Мемлекеттік меншіктерді жекешелендіруді тездету, өндіріс иімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту жэне осы заманғы нарықтық инфракұрылымды қалыптастру сияқты факторлардың маңызы зор. Бір сағынан, шегі жоқ тұтынушылық, екінші жағынан, ресурстардың шектеулі болуы шаруашылық жүргізудің қажеттілігін тудырады.

Шаруашылық ресурстардың жетіспеушілігін терең сезінбес үшін дамдар барлық іс-әрекетін жоспарға құратын болса, адамдар экономиканың көмегімен тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнім, қызмет түрлерін өндірудің барлық мекемелері мен әдістерін қамтиды. Шешім кабылдаушы, шаруашылық жоспарын дербес жасайтын әрі осыларға сәйкес екет ететін барлык экономика бірліктері шаруашылық жүрзуші субъектілер деп аталады.

ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп берушілер туралы» занда «жеке кәсіпкер» және «ұйым» терминдерінің мәні мен айырмашылығы ашып көрсетіледі. Ал, бүл терминдердің мағынасы республика резиденттері болып табылатын қәсіпкерлік қызметпен айналысатын барлык заңцы түлгаларды, сондай-ақ ел аумағында (территориясында) тіркелген бейрезидент өкілдіктер мен филиалдарды білдіреді.

Ұлттық экономиканы реформалау бойынша түбегейлі процестер шаруашылық кызметті басқаруда жаңа ұйымдық және бақылаушы-талдамалы құрылымның пайда болуының объективті қажеттілігімен шарттастырылған. Халық шаруашылығын басқару жүйесін қайта құрудың алғашқы жылдарында-ак жоспарлы экономиканың дәстүрлі бақылау органдары өсу үстіндегі, яғни арта түскен қажеттіліктерді қанағаттандыру мен барлық мүдделі тұтынушыларды объективті ақпаратпен камтамасыз ету бойынша пайда болган проблемаларды кешенді шешуде өзінің қабілетсіздігін көрсетті.Әміршіл-әкімшілік жүйеде төменгі басқару буынының жоғарыға қатаң бағынуы тек жоспарланған тапсырмалардың орындалуын, шаруашылық операциялардың заңдылығын сақтау, яғни оның заңға сәйкес болуын жэне мемлекет қарауындағы жалпы халықтық ресурстардың сақталуын тексеру бойынша тиісті ревизиялык қызметтерді ғана талап етті. Ал, нарықтық экономика жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілердің серіктестермен, инвесторлармен, кредит берушілермен, меншік иелерімен, акционерлермен жэне басқа да пайданаланушылармен деңгейлес байланыстары бойынша шындыққа жанасымды ақпаратарға қажеттілік бірден артады. Бұл арада тек белгіленген параметрлердің сәйкесетіндігін тексеру ғана емес, сонымен қатар шаруашылық жүргізуші субъектілердің кызметтерін жақсарту бойынша ғылыми негізделген ұсынысын эзірлеуді, оларға кеңес беруді жэне басқадай да жогары кәсіби денгейде тиісті аудиторлық қызмет көрсетуді талап етеді.

Кәсіби аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы - бұл бүгінгі танда да жалғасын тапқан айтарлықтай ұзак процесс. Аудиттің қоғамдық ролін түсінуі үшін оны ұйымдастырудың әдістемесін, теориялық негізін және мәнін ашу керек.

Нарықтык экономикаға өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін басқарудың маңызды кұралдарының бірі қаржылық бақылау болды. ТМД елдеріндегі нарықтық катынастың дамуы өндіріс саласындағы бизнестің жаңа қаржы-лық бақылау жүйесін қалыптастыратын алғышарттарды тудырды.

Қаржылық-шаруашылық бақылау жүйесін түбегейлі қайта өзгерту, енгізу және тәуелсіз аудиттің посткеңестік өңірде «қарқынды» дамыту негізінде мына принциптер жатқызылды:

1. 
   Меншік түрлері және қаржы көздері бойынша бақылау
   объектілерін дәл оқшаулау;
   
2. 
   Бақылау субъектілерін мемлекеттік, қоғамдық, аудиторлық (тәуелсіз), ведомствалық (фирмалық) жэне іштей (ішкі шаруашылықтық) деп бөлу;
   
3. 
   Бақылау мэселелерін шектеу, оның ішінде бюджеттің
   кірісі мен шығысын дұрыс қалыптастыру, есеп берулердің
   анықтығы, өндіріс әлеуетін пайдаланудың тиімділігін артыратын резервтерді анықтау және бағалау;
   
4. 
   Мемлекеттік, жергілікті, қоғамдық, ішкі шаруашылық,тәуелсіз аудиторлық ұйымдар мен жекелеген аудиторлардың әрекет ету салдарын аныктау.
   

Америкалық бухгалтерлер ассоциациясының зерттеуіне сәйкес аудитке қажеттілік мына негізгі шарттарды тудырды:

ақпарат жасаушылардың (әкімшілікпен) жэне пайдаланушылардың (акцияны иеленушілер, кредит берушілер жэне баска түлғалар) мүдделерінің кабыспауы, яғни сэйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына әкеп соктыруы мүмкін;

объективті емес ақпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді қабылдау жагымсыз экономикалық салдарды тудыр-уы ыктимал;

апынған ақпараттың шындыккажанасымдылығын бағалау немесе тексеру үшін фирманың пайдаланушыларында жоқ арнайы білім болуы қажет;

ақпаратты пайдаланушының оның сапасын тікелей бағалау үшін уакыты мен материшіы эрдайым бола бермейді.

Қажетті акпаратты алу мен бағалаудағы пайда болатын қиындықтар аудиторлық қызметтің аясын тарылтады. Оның негізгі міндеті - есеп берулерді анық күмэнсіз ету; тұтынушыға акпаратты маманның пікірін араластырмай жеткізу.

Аудит термині осыдан екі мың жыл бұрын «аudіо» деген латын сөзінен шыққан, аудармадағы мағынасы «ол естиді» немесе «естуші» дегенді білдіреді.

Рухани оқу орындарында озат оқушыны аудитор (тыңдаушы) деп атаған. Оған оқытушы басқа оқытушылардың сабақта өткен материалды қалай меңгергенін, тапсырманы калай орындағанын, яғни оқу үлгерімдерін тексеріп отыруды сеніп тапсыратын болған. Еуропаның көптеген елдеріндегі мемлекеттік басқару мен шаруашылық кызмет салаларында лауазымды түлғалардың ауызша есеп беруін тындаушы қызметкерді аудитор деп атаған. Есеп берудің бастапқы ауызша түрі көптеген адамдардың сауатсыз болуына байланысты қолданылған, сөйтсе де орта ғасырдагы адамдар есеп берудің ауызша түрі жазбашадан да жақсы болады деп есептеген. Олардың ойынша кез келген құ_жатты қолдан оңай түзей салуға болады, ал бақылаушы-аудитордың көзіне тура, тік қарап тұрып өтірік айту мүмкін емес немесе өте қиын, деп санаған.

Арнайы әдебиеттерде аудиттің пайда болу кезеңі өзгеше эрі карама-қайшылыққа толы. Бір авторлардың айтуынша, есеп берудегі мэліметтердің дұрыс көрініс табуын жасау және бақылау біздің дэуірімізге дейінгі IV мыңжылдығынан басталады. Сонымен бірге, Ніл, Тигр жэне Евфрат өзендерінің жазықтарындағы Таяу Шығыстағы ежелгі өркениетте жоғары дәрежеде ұйымдастырылған мемлекет кұрылып, шаруашылық кызмет жүргізілді, үкімет өнім, мүлік, салық жинау, орындалған жұмыс, қазынаны толтыру жэне кіріс пен шығыс есептерімен айналысты. Бақылаудың әр түрі жүзеге асырылды, оның ішінде аудит те бар қиын, деп санаған.

Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік коғамдардың, серіктестіктердің және баска да шаруашылық жүргізуші субъек-ілердің кызметін экономикалық талдаудың жэне қаржылық бақылаудың салыстырмалы түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған деп, айтуға болмайды. Алайда көптеген операциялық мазмүны жағынан бір-біріне жакын болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді. Аудит бақылаудың шығармашылық (творчестволық) дамуын білдіреді. Ол; экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітһей, керісіншетолықтырады.

Аудиторльіқ іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты немесе сот-бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында аты аталғандардың және есептік, бакылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В. Соколовтың айтуынша, тексерудің максаты кемшіліктерді құрту және жамандықты жою, ал аудиттің мақсаты - кемшіліктерді кеміту және қастықты шектеу.

Әкімшіліктік құкы бар және сатылас байланысты ұстанатын тексерушіні клиент өз қапауымен таңдамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз калауымен таңдайды жэне олардың арасындағы қарым-қатынас деңгейлес байланысқа жол ашатын азаматтық қүқықпен реттеледі.

Тексеру жэне бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұгымының аясы кең, өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын тексеруді ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты оңтай-ландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау жэне қаржылық есеп берулердің жағдайын тексеретін, сондай-ак артык шығындарды болдырмау, ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру жэне шаруашылық жүргізуші субъектілердің табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір түрі ретінде анықтама беруге болады.

Мемлекеттің, аймактың экономикалык жағдайы белгілі бір салалар мен шаруашылық жүргізуші субъектілер іс-эрекетінің жағдайы туралы мэліметтерді алу бойынша бірқатар эдістемелік тәсілдемелер мен нүсқамслар 310 «Бизнесті білу» атты аудиттің халықаралық стандартында ашып көрсетілген. Алайда бүл стандарт қаржылык есеп берулердің аудитін ұйымдастыруда қолданылады, ал аудиттің басқа түрлері эдетте экономиканың әр түрлі салаларында болатын оқиғаларды, процестерді және құбылыстарды бағалауда өзіндік ерекшелігі бар тэсілдемелерге, әдістерге жэне өлшемдерге ие. Осы арада бизнес аудитінің озық түрін ұйымдастыруды жетілдірумен байланысты теориялық жэне іс-тәжірибе аппаттарындағы бірқатар мэәелелер пайда болады.

3.2. Аудит мазмұны, функциялары және халықаралық тәжірибиесі

ҚР «Аудиторлық кызмет туралы» Заңында мынадай анық-тама берілген: «Аудит Қазақстан Республикасының заңында белгіленген талаптарға сэйкес қаржылык есептіліктің дұрыс жэне объективті жасалғаны туралы тэуелсіз пікір білдіру мақсатында заңды түлғалардың қаржылык есептілігін тексеру болып табылады».

Таным теориясына орай, бір ғылым ғана зерделейтін объективті шындықтың қандай да бір бөлігін немесе кез келген ғылымның (оның ішінде аудит те бар) мазмұны деп ұгынуға болады. Органикалық түрғыдағы өндірістік қатынастардың нарықтык экономикадағы объективті экономика заңы экономи-калық теорияның пәні болып табылатыны белгілі. Сапалық экономикалық ғылым салалардың, өзіндік ерекшелігіндегі бүл заңдардың эрекетін, өндіруші күштермен, техникалар және технологиялармен өзара байланысындагы жекелеген салалардың өндірістік қатынасының даму ерекшеліктерін зерделейді.

Пэн анықтамасы осы гылымның басқа гылымдардан айырмашылығын көрсететін ерекшеліктерді қамтуы керек. Оның ішінде:

1. 
   Ғылымның мақсаты мен мазмұны;
   
2. 
   Өзіндік ерекшелігі бар зерттеу принциптері;
   
3. 
   Зерделеу объектісі;
   
4. 
   Ақпарат көздері.
   

Аудит мазмүны алға қойылған мақсаттар мен бақылау объектілерін ескеру арқылы нақтылануы мүмкін.

Бүл туралы ХАС (МСА) 200-де элдеқайда рет-ретімен айтылған. Онда былай делінген: қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты белгіленген талаптарға сэйкес барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық есеп берулердің жасалғаны немесе жасалмағаны туралы аудиторға өз пікірін білдіруге мүмкіндік беру.

Бұл негізгі мақсат экономикалық элеуетті, қаржылык ресурстарды, салықтарды дұрыс есептеудің талдауын, каржылық жағдайды жақсарту бойынша шараларды әзірлеуді, шаруашылық жүргізуші субъектілердің кірістері мен шығыстарын, қызмет нәтижелері мен шығынды оңтайландыруды жақсы пайдаланатын резервтерді анықтаудың шарттары мен міндеттері туралы клиентпен болатын арадағы келісімшартпен толықтырылуы мүмкін.

Егер аудиттің объектісіне кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жағдайы кіретін болса, онда аудиттің мақсатына, оның қолданыстағы заңның талаптарына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өз ішінде кабылданған есептік саясатпен және мемлекет белгілеген жалпы нормаларға, стандарттарга және ережелерге кдншалықты сәйкестігін тексеру жатады.Егер аудиттің объектісіне барлық шаруашылық қызметтері кіретін болса, онда мақсат - осы қызметтің тиімділігін бағалау, шығынды барынша кемітудің ықтимал жолдарын анықтау, өндірістің пайдалылығы мен еңбек өнімділігін арттыру, жұмыстың аса жоғары түпкілікті нәтижесіне қол жеткізу үшін ұсыныстарды әзірлеу.

Аудит мақсатының консалтингтік кызмет жүзеге асыру барысында клиенттің коммерциялық қызметін жақсартатын жоғары сапалы кеңес беру қызметі болады, сонымен қатар аудитордың беделі мен табысы қоса өседі.

Оның басқа бақылау формаларынан айырмашылығы объектіні тексеру барысында іріктемесі құжаттық дэлелдерге негізделген тексеру-бақылау рәсімдері мен әдістік тәсілдер, әр түрлі ақпарат көздері пайдаланылады. Тексеруге мыналар тэн: құндылықтардың кем шығуын, ысырапты, запалды анықтаудағы нақтылык, оның дәлелдеу жүйесі орнықты (әдеттен тыс құжаттар, түгендеу тізімдемесі ұғымы тексеру жэне бакылау ұғымдарынан әлдекайда терең. Аудитор тексерушіден өзінің мэні, максаты, клиентпен қарым-қатынасы, тэуелсіз пікір білдіруі, терең баға беруі, объектінің даму келешегі мен жағдайы туралы корытындысының негізділігі бойынша ерекшеленеді.

Аудит қаржылық көрсеткіштердің анык екендігін тексеруді гана камтамасыз етпейді, ол, сонымен бірге, кемшіліктерді жою мен шаруашылык жүргізуші субъектілер қызметін оңтайландыру жөніндегі ұсыныстарды эзірлейді. Осыған орай, ол аудит анықтамасында бизнестің өзінше бір (өзгеше) сараптамасы ретінде баяндалады.

Кәсіби аудиттің осы заманғы даму кезеңінде «аудит» жэне «аудиторлык қызмет» бұған қоса есепті ұйымдастыруды, ішкі бақылауды, әр түрлі тәуекелдікті бәсендетуді, менеджментті, маркетингті жетілдіруді, басқа да заңдык, техникалық, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуді жақсарту, жүзеге асыру, қалыптастыру бойынша әр түрлі кеңес беру мен кәсіби қызмет көрсетулерді қамтиды.

Аудитор, адвокат, дәрігер, музыкант, суретші жэне шығармашылыктың (творчество) адамдары сиякты еркін кәсіптің өкілі болып табылады, ал аудиттің кәсіпкерлік қызметтің түрі ретінде дамыған елдерде беделі (рейтингісі) жоғары. Шетелдік сарапшы ұйымдар жиі өткізетен қоғамдык сұрау салудың қорытындысы бойынша бухгалтер-аудитор кәсібі адвокат және дәрігер кәсіптерімен тең бәсекелесіп, алғашқы үш орынның бірін тұрақты иеленеді екен. XX ғасырдың 80-інші жылдарының соңында біздің елімізде пайда болған аудиторлық кәсіп бухгалтерлік есеп, қаржы, бақылау, кұқық, менеджмент, стратегиялық және ағымдық жоспарлау, ұлттык экономиканың әр түрлі салаларын басқаруды ұйымдастыру салаларындағы жоғары білікті мамандар үшін келешегі зор әрі абыройлы кызмет түріне айналып үлгерді.Аудит және оның рәсімі (процедурасы) эволюцияның үш сатысынан (стадиясынан) өтті: растаушы аудит, жүйелібағдарламалы аудит, тәуекелге негізделген аудит. Бастапқы аудит бухгалтерлік құжаттар мен есеп берулерде көрініс тапқан операциялардың шындыкка жанасымдылығын тексеру және растаушы түрінде болды.

Растаушы аудитте негізінен бухгалтерлік тіркелімдер мен есеп берудің формаларын дұрыс жасау мэселелері қарастырылады, сол себепті де бұл кезең «кітапты аудиттеу» деп аталады.

Аудитке жүйелі-бағдарламалы тәсілдеме батыс елдерінде 1960 жылдардың соңында пайдаланыла бастады эрі аудиторлар сараптаманы іштей бақылаудың негізінде жүргізді. Бул операцияны бақылайтын жүйені қадағалауға мүмкіндік берді. Егер іштей бақылау жүйесі тиімді жұмыс істейтін болса, онда егжей-тегжейлі тексерудің кажеті болмайды, өйткені норма-лардың бұзылуы мен қателерді анықтау ісінде іштей бақылау жүйесіне белгілі бір деңгейде сенім білдіруге болады. Ау-диторлық фирмалар кеңес беру қызметіне, аудиторлық рэсімді нысандауды жүзеге асыруға жэне болатын тексерулердің сапасын арттыра түсуге көп көңіл бөлетін болды (37-48).

Аудиттің жүйелі-бағдарламалы тәсілін жетілдіруге қарамас-тан, оның өз кемшіліктері бар. Мысалы, жүйелі-бағдарламалы аудит экімшілікті ешкім бақыламайтын жағдайда кызметкерлер-дің үстінен бақылау жүргізуді жүзеге асырады. Бул арада аудиттің рәсімі (процедурасы) басқарушы - инвесторларды емес, керісінше персонал - менеджерді алдап тұр ма, жоқ па, соны анықтауға бағдарланған.

Тәуекелге негізделген аудит - бұл кәсіпорынның жұмыс жағдайына, негізінен оның қызметіндегі тар әрі қиын межелеріне қарай тексеруді іріктеп жүргізетін аудит. Ол тексеру немесе кеңес беру барысында болуы мүмкін тәуекелдікті ескерту және оның алдын алуға бағдарланған. Тәуекелдік аудитінің айырыкша маңызы - аудитордың немесе аудиторлық фирмалар өз беделін жогалту жэне клиенттен айырылып қалудың ықтималдығында ғана емес, сонымен бірге, аудиторлық компаниялардың арасын-дағы қатаң бэсекелестікте, ірі айыппул мен моральдық зиянда, осы аталған қатерлерге ұрынып калудың ықтималдығында болып тұр. Мэселен, мұндай жағдай үшінші бір тұлғаға немесе клиентке елеулі материалдык зиян шектіруге себеп болатын аудитордың ықылассыз жэне бұрыс қорытынды шығаруынан болады. Кэсіби беделден айырылу қаупі нақты аудитордың немесе аудиторлық компанияның толық күйреуімен бірдей десе де болады. Сондықтан да шаруашылық жүргізуші субъек-тілердің қызметін жан-жақты кешенді тексеруді жүргізуге мұқият дайындалып, басты назарды кадрларды іріктеуге бағдарламаларды жасауға, алдағы жүмысты жоспарлауға жэне т.б. аудару қажет.

Екінші компонент - өндірістік жағдай мен ақпарат. Аудиттің көптеген түрі шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылығымен дайындалған ақпаратты бағалайды. Аудитор ақпа-раттың дұрыстығын талдайды. Оның міндетіне есеп берулерге тек түсінік беру ғана емес, сондай-ақ тікелей олардың өзі жаңа ақпарат алуында.

Үшінші компонент - бұл аудитті жүзеге асырушы тұлғаның біліктілігі. Аудитор ең алдымен өз ісінің қүзыретті маманы болуы, яғни тиісті фактілерді жинай білуі керек жэне осы фактілерді бағалайтын өлшемдерді жете ұғуы қажет. Одан тэртіптің (мінез-қүлықтың) белгілі бір нормаларын, атап айтқанда, өз ісінің тэуелсіздігін сақтап, қысым көрсетушілікке қарсы түра білу керек.

Аудиттің төртінші компонентіне техникалық түрғыда ауди-орлық қызметтің негізгі мазмұны болып табылатын фактілерді алу мен бағалау жатады. Фактісіз қандай да бір аудиторлық есеп беру ұтымды жүргізілген зерттеудің нәтижесі ретінде қабылданбайды.

Бесінші компонент ретінде аудит мазмұны туралы ақпаратқа немесе функциялауға қатысты жиналган фактілер негізінде белгіленген критерийлер (өлшемдер) алдыға шығады. Бұл фактілерді белгіленген стандартқа немесе жалпы қабылданған критерийлерге сәйкес бағалау қажет. Аудиттің алтыншы компоненті - аудиторлық есеп беруді жасау. Аудитор осы арқылы тексеру барысында ашылған жағдайлар туралы, шаруашылық жүргізуші субъектілердің кызметін оңтайландыру бойынша үсынған шаралары мен айтқан ескертпелері туралы хабарлайды.

Аудитор өзінің кәсіби қызметінде мына принциптерді басшылыққа алу керек: адалдық, объективтілік, кәсіби қүзырет-тілік, қүпияны сақтай білетіндік, тэуелсіздік, жинақылық, мұқияттылық, ақ ниеттілік, ғылымилық, нақтылық, жариялылық, демократияшылдық және т.б.

Мысалы, аудитор өзінің кәсіби міндетін орындау барысында қоғамдық сенімді қолдау эрі нығайту ретінде адалдық, объек-тивтілік жэне тәуелсіздік принциптерінің, талаптарын сақтауы, өзіне сеніп тапсырылған жұмыеты мінеіз әрі адал орындауы талқылауда білдіретін пікірінің объективтілігі мен тәуелсіздігін сақтауы керек.

Тіпті олардың шынайылығы толық дәлелденбесе де постулаттар анық болуы керек. Кез келген постулат немесе аксиомалар білімнің даму процесінде өзгерістерге ұшырауы ықтимал болғандықтан олар соңғы инстанциясында шынайы болмауы да мүмкін. Осы жөнінде Дж. Робертсон былай деген: «Аудиторлық тексерудің белгілі бір жағдайларын ескермей тұрып, постулаттарға көзсіз ере беруге болмайды. Постулаттар белгілі бір жағдайда жалған болып, соған сэйкес (нақты жағдайларды назарға алмай) эрекет етеді - яғни, аудиторлык тексеруде жүргізуге қалай болса, солай ұқыпсыз қарайды».

Аудит теориясындағы постулаттардың рөлі аса маңызды болады. Батыс ғылымдары мен мамандары олардың кажеттілігін ерте сезінді. 1961 жылы Р.К. Маутц жэне Х.А. Шараф (30) аудиттің 8 постулатын калыптастырды. Олар өте әйгілі болып, аудит теориясында кеңінен қолданыла бастады.

1982 жылы америкалық ғылым Т.А. Ли өзінің постулатын қосты. Сондай-ак Дж. Робертсон, Р.К. Мауцпен пен Х.А. Шараф постулаттарын «экономикалық тиімділіктің максимасы» деп аталатын тағы бір постулатпен толықтырды. Бірқатар ғалымдар, атап айтқанда, А. Белкаоуи, Р. Адамс, Я.В. Соколов, К.Ш. Дүйсембаев, М.С. Ержанов жэне басқалары жекелеген постулаттардың мазмұнын нақтылау бойынша және оларды қалыптастыру үшін өз Тіпті олардың шынайылығы толық дәлелденбесе де постулаттар анық болуы керек. Кез келген постулат немесе аксиомалар білімнің даму процесінде өзгерістерге ұшырауы ықтимал болғандықтан олар соңғы инстанциясында шынайы болмауы да мүмкін. Осы жөнінде Дж. Робертсон былай деген: «Аудиторлық тексерудің белгілі бір жағдайларын ескермей тұрып, постулаттарға көзсіз ере беруге болмайды. Постулаттар белгілі бір жағдайда жалған болып, соған сәйкес (нақты жағдайларды назарға алмай) әрекет етеді - яғни, аудиторлык тексеруде жүргізуге қалай болса, солай ұқыпсыз қарайды» (36, 18-6.)