Сурет 1 - Мектепте сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамыту деңгейлерінің динамикасы

Анықтау әкспериментінің нәтижесі бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесінің төмендігін және педагогтардың сыныптан тыс жұмыстар арқыды экологиялық тәрбиесін дамытуға даярлық деңгейлерінің жеткіліксіз екендігіне байқатты. Сонымен қатар, мектепте мектеп педагогтарына лайықталған бірізділікті үйірме жұмысының бағдарламасы, оны жүзеге асыруға қолайлы әдістемелік ұсыныстардың жоқтығы осы бағытта қалыптастыру экспериментін жүргізу қажеттігіне көз жеткізді. Атқарылған жұмыстар мектепте сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамытудың оку-әдістемелік жүйесін жасауға мүмкіндік берді.

Адам мен табиғат қатынасындағы адамгершілік сапасы қазақ халқының ұлттық экологиялық мәдениетінен айқын көрінеді. Қазақ халқының дүниемен, табиғатпен қатынасында үш құбылыс байқалады: адамның аспан әлемі мен өз арасынан тұтастық іздеуі, ел мен жердің біртұтастығы туралы ұғым, адамның жер бетіндегі тіршілік иелерімен ішкі рухани тұтастыққа ұмтылуы. Бұл -халықтың табиғатты қара басының пайдасынан жоғары ұстап, қадірлеп-қастерлейтін экологиялық мәдениеті.

Адам мен табиғат қатынасындағы адамгершілікті қамқор, мейірбанды көзқарас қазақ халқының ұлттық экологиялық мәдениетінен айқын көрінеді. Қазақ халқының дүниемен, табиғатпен қатынасында адамның аспан әлемі мен өз арасынан тұтастық іздеуі, ел мен жердің біртұтастығы туралы ұғым, барынша тіршілік иелерімен ішкі рухани тұтастыққа ұмтылуы сияқты үш құбылыс түркі ақындарының, демократ ағартушыларының, «Бес арыстың» дүниетанымында көрініс тапқан. Қазақ халқының экологиялық ойлауы, экологиялық сана-сезімі, табиғатқа көзқарасы ауызекі шығармаларында бейнеленген. Ә. Нысанбаев пайымдағандай, қазақ философиясы негізінен «фольклорда, поэзияда, мақал-мәтелдерде, шежіре-дастандарда, эпостарда, мифологияда жинақталған және тұжырымдалған» . Сан ғасырлық тарихы бар қазақ қауымы жазба әдебиеті пайда болғанға дейін ауыздан-ауызға тарап, ел есінде сақталған мол рухани қазына жасай білген.

Қазақ халқының өскелең ұрпаққа экологиялық тәрбие беруде жинақтаған тәжірибесін ең алдымен ауызекі шығармашылығынан табамыз. Осындай мол тәрбие көзіне бет бұру халықтың табиғатқа деген қарым-қатынасындағы даналығын, экологиялық тепе-тендікті, сақтауға мүдделігін, табиғат байлығын тиімді пайдалану тәжірибесін, табиғи ортаға деген саналы да жауапкершіліктіқарым-қатынасын бағамдап, ұрпақ тәрбиесінің кәдесіне жаратуға мүмкіндік береді.

А. Сейдімбектің деректері бойынша, М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының 1989 жылы құрылған қолжазба орталығында қазақ фольклорының ірілі-ұсақты екі жүз мыңдай нұсқасы сақталуда. Бұл мұра жанр жағынан өте бай, ертегі - 10 том, аңыз - 3 том, әңгіме - 3 том, шешендік сөздер - 5 том, мақал-мәтел - 4том, жұмбақ - 2 том, жаңылтпаш - 1 том, тиым сөздер - 1 том. Осыншама бай мұраны, Ә. Нысанбаевтың сөзімен айтқанда, «Жастарға ұлттық экологиялық тәрбие мен білім беру жүйесін жасап, іске асыруда пайдалану қажет. Балалар бақшасында, мектепте, жоғарғы оқу орындарында экологияның негіздерін жүйелі түрде оқыту, халықтың экологиялық санасы мен мәдениетін үздіксіз қалыптастыру ауадай қажет... Адамзаттың әлемдегі дәстүрлі өмір салтының бұзылуы құрдымға әкеледі. Сондықтан да, біз экологиялық жағдайды сауықтырудың бірден-бір жолы халық сандаған жылдар бойы қалыптастырған ұлттық дәстүрге қайтып оралу; деп қайталап айтамыз. Бүгінгі тығырыққа тіреліп отырған заманның экономикалық және экологиялық өзекжарды мәселелерін шешу ұлттық мәдениетімізді қайтадан өркендетуімізді талап етеді».

Қазақ этнопедагогикасы мен этнопсихологиясын алғашқылардың көш басында кемел зерттеген Қ.Б. Жарықбаевтың халықтың тәрбие идеяларын талдап, оның тәрбиелік әдіс-құралдарына, ақыл-ой, еңбек, адамгершілік тәрбиесіндегі ықпалына берген сипаттамалары олардың экологиялық мазмұны мен функцияларын танып-білуге көмектеседі.

Қазақ этнопедагогикасының зерттелуіне айрықша үлес қосқан С. Қалиевтың қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздерін, қазақ халқының тәлімдік және ұлттық ойлауының ерекшеліктерін, халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі мүмкіндіктерін, қағидалары мен принциптерін, әдіс-құралдарын ғылыми тұрғыда саралап, халық педагогикасының озық үлгілерін бүгінгі мектептің оқу-тәрбие жүйесіне ендіру жолдары мен амалдарын анықтап беруі ауызекі шығармашылығында көрініс алған қазақ халқының экологиялық тәрбиедегі бай тәжірибесін танып-білуде маңызы ерекше деп түсінеміз.

Профессор С. Ұзақбаеваның зерттеу нәтижелері өзінің сонылығымен, ауқымдылығымен ерекшеленеді. Оның жетекшілігімен халықтық педагогика, этнопедагогика мәселелері жөнінде докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғалып, аталған проблеманың зерттелуіне айтарлықтай теориялық, практикалық үлес қосылды. С.А. Ұзақбаеваның халықтың ауызекі поэтикалық шығармашылығын (мақал-мәтелдер, эпос, айтыс өлеңдері, жыраулық дәстүр, жыр-терме), музыкалық шығармашылығын (ән мен күй), сәндік – қолданбалы өнерін (қыз балаларды киіз басу, сырмақ сыру, кілем, алаша тоқу, кесте және шілтер тоқу, киім тігу, оларды ою-өрнекпен әшекейлеу тәрізді еңбекке баулу, үйрету; ер балаларға ұсталық, зергерлік, етікші, ерші, үйші т.б. кәсіптік еңбек түрін меңгерту) педагогикалық мақсатпен саралап қарастыруы және оларға берген сипаттамалары бізге олардың экологиялық мән-маңызын пайымдауда негізге алынды.

М.Х. Балтабаевтың фольклордың трансляциялық, эстетикалық, тәрбиелік, идеологиялық, дидактикалық, тұрмыстық, танымдық, қатынастық қызметін қарастыру барысында музыкалық шығармашылық үлгілеріне берген функционалдық сипаттамасы олардың әлеуметтік-педагогикалық, экологиялық мәнін терең ұғынуға септігін тигізеді.

К.Ж. Қожахметованың этникалық тәрбиеге берген анықтамалары бойынша жеке адам қазақтың салт-дәстүріндегі этникалық құндылықтармен этноәлеуметтік рольдерді, этникалық нормаларды игереді. Автордың дайындауындағы қазақ этнопедагогикасының құрылымдық-логикалық үлгісі, бізге қазақ ауызекі шығармашылығында көрініс тапқан халықтың табиғатпен қарым-қатынас жасаудағы мінез-құлық нормаларын пайымдауға мүмкіндік береді.

Халық тәрбиесінде адам мен адамның, қоғам мен халықтың еңбекке, табиғатқа адамгершілік қарым-қатынасы, имандылық идеясы жетекші орын алады. Қазақ ауызекі шығармашылығы салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпы, наным-сенімдері, ырым-рәсімдері қазақ философиясын зерттеушілерге (А.Н. Нысанбаев, Р.П. Абсаттаров, К.Ш. Нұрланова, М. Орынбеков, О.А. Сегізбаев , А. Қасабеков, Ж. Алтаев, Т. Ғабитов т.б.) қазақ философиясының уақыт пен кеңістік арасындағы бітімін топшылауға, қазақтың ертедегі философиялық «даму әлементтерінен бастап қазіргі философиялық теориясын жасауға мүмкіндік беріп» қазақ философиясының идеологиялық бастау бұлағы болды. Олай болатыны - «Халық эпостары, ертегілері, аңыздары, лирикалық-тұрмыстық поэмалары, мақал-мәтелдері адамдарды табиғи және әлеуметтік құбылыстарды, саяси-экономикалық жағдайларды, ізгілік мақсаттарды өз уақытына сәйкес танып-білуінің куәгерлері» екендігінде.

Экологиялық тәрбиені дамыту халық педагогикасының жетекші дәстүрі болып саналады. Қазақ халқының экологиялық мәдениетінің басты ерекшелігі, З.Ж. Кенжалиев тұжырымдағандай: халықтың табиғат танымымен және адам танымымен етене тығыз байланыста, болғандығында, солармен аралас-құралас, «бөлінбеген түрде өмір сүретіндігінде... . Көшпенділер өздерін табиғаттың тікелей жалғасы, соның төл баласы сезінеді». Бұл өз кезегінде қазақ халқының табиғатты қорғауды, табиғат ресурстарын үнемді пайдалануды, табиғат байлықтарын қалпына келтіруді өзінің қасиетті борышы санайтындығын көрсетеді.

Жоғарыда талдауға алынған пайымдаулар біздерге бүгінгі таңда өскелең ұрпақтың экологиялық тәрбиесін дамыту қазақ ауызекі шығармашылығында айшықталған халықтың экологиялық тәжірибесіне негізделуі тиіс екендігіне көз жеткізеді.Қазақ ауызекі шығармашылығы оқушылардың экологиялық тәрбиесін дамытуда жан-жақты қызмет атқарады. Біздер С.А. Ұзақбаеваның ғылыми жетекшілігімен орындалған еңбектерде берілген мазмұндық-функционалдық сипаттамаларға: халық ойындарының танымдық-тәрбиелік, дамытушылық, әлеуметтендіру функциялары (А. Айтбаева); қазақ домбыра музыкасының қоғамдық жаңғырту-компенсаторлық, танымдық-эвристикалық, көркемдік-тұжырымдық, ақпараттық, коммуникативтік, тәрбиелік, иландыру, эстетикалық, гедонистік (Е. Қозыбаев); қазақ этномәдениетінің танымдық, тәрбиелік, дамытушылық, ақпараттық-коммуникативтік, реттеушілік, әлеуметтендіру (Б. Қайырова); халық білімдерінің жалпы әтникалық дүние мен күнделікті өмір жайлы түсініктерінің негізгі қызметін атқаруы; адамның өз іс-әрекетінің бағытын анықтаудағы бағдарлық ролі; туыстық қарым-қатынастар жүйесі, этноәлеуметтік рольдердің мәнін айқындау және этнос субъектілерінің арасындағы қарым-қатынастарды реттеу, туыстық тегін тану сияқты функцияларына (К. Қожахметова ) сүйеніп, қазақ ауызекі, шығармашылығының келесі функцияларын анықтадық: танымдық, тәрбиелік, дамытушылық, коммуникативтік, реттеушілік.

Біз өз зерттеулерімізде халық шығармашылығының экологиялық тәрбиедегі көрінісіне, оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға деген мүмкіндіктеріне мазмұнды сипаттама беруге талпындық. Адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынастары жөнінде мағлұматтар беру тәжірибесі, экологиялық білімдерге деген қызығушылықтарын арттыруға септігін тигізеді. Сонымен бірге табиғатты қорғау, қоршаған ортаның тазалығы үшін күресуге деген қажеттіліктерін тұрақтандырады.

Т. Иманбеков балалар ойындарына былай деп баға береді: «...ата-бабаларымыз ұлттық ойындарды баланы жан-жақты тәрбиелеудің негізгі құ-ралы ретінде қарастырған, оны ең күшті, қағылез, төзімді, түрлі жарыстарда үнемі жеңімпаз атанатын адамды анықтау ролін ғана атқарумен оны қатар, тәрбиеге пайдалы ықпал ететін негізгі күш» деп түсінген. Шын мәнінде «Ұшты-ұшты», «Дауысынан айырып біл», «Жүз қаз», «Қасқыр- қақпан», «Торғай мен бұтақ», «Неше қаз ұшып келді», «Мысық пен тышқан», «Қасқыр мен қаздар» сияқты толып жатқан экологиялық мазмұндағы ойындар әрі қарапайым, әрі оқушылардың түсінігіне жеңіл, балалардың қоршаған ортаға қарым-қатынасын қалыптастыруға қажетті тиімді құралдар болып табылады.

Белгілі философ Ә. Нысанбаев: «Жалпы жұмбақ халық аузында таралатын болғандықтан, оның өміршеңдігі, елге таралуының шарты ол жұмбақтың қиялға қозғау салар, ойнақылығымен қатар, оның көпке ортақ, көңіл тереңдігіндегі образды бейнелерге қозғау салу мүмкіндігінде. Жұмбақ жасыру өнерінің бір ерекшелігі - бүл дүниелік заттың атауын жасыра отырып, көңілдегі суреттерге қозғау салып, қиялды қанаттандырады », - деген пікірі арқылы жұмбақтардың танымдық, тәрбиелік, дамытушылық функциялар атқарудағы мүмкіндіктерін танытады.

Е. Сағындықов пайымдағандай, жаңылтпаштар «Оқушылардың ой-өрісін кеңейтіп, өзін қоршаған өмірді танып-білуге, сол ортамен жеке танысуға мүмкіндік береді. Мысалы, «Құдық қазып аршыдым, топырағын жаншыдым, аршыдым да балшығын, шаншыдым да талшығын, аршыдым да малшыдым, шығардым да бар шымын, жүрегімді шаншыдым»; «Базда боз ат мінген атам. Бозда боздап жүрген атам»; «Беріп тай, лақты, алдым тайлақты. Беріп тайлақты, алдым тай, лақты» т.б. Бұлар әрі жылдам, әрі дұрыс айтылуы тиіс. Бұл оқушыға қатты әсер етеді».

Өсімдік дүниесін қорғау, зиян тигізбеу, табиғатпен қарым-қатынаста экологиялық тепе-теңдікті сақтау мақсатындағы тыйым сөздер «Көкті жұлма, көктей соларсың», «Көкорай шалғынды таптама, көк шөпті жұлма», «Жалғыз ағашты кеспе», - деп ескерткен. Бұндай тыйым сөздер оқушыларды туған өлкесінің әсемдігін бағалауға, аң мен құсын, өзен-көлін, гүл-жапырағын қадірлеп-қастерлеуге, аялауға үйретеді.

1). Қиял-ғажайып ертегілер.

2). Тұрмыс-салт ертегілері.

3). Батырлық-ерлік жайындағы.

4). Қазіргі ертегілер.

5). Үй жануарлары жайындағы ертегілер.

6). Хайуанаттар жайындағы ертегілер.

Біздер оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру талаптарына сәйкес ертегілерді шартты түрде төмендегіше қарастырамыз: Аңыз ертегілер («Асанқайғы», «Қазығұрт тауы», «Байқал мен Айғара»); қиял-ғажайып ертегілер («Ер Төстік», «Керқұла атты Кендебай», «Алты жасар Алпамыс», «Алтын балық», «Бақыт құсы», «Алып құс Самұрық», «Ағаш ат»); төрт түлік және үй жануарлары жайлы ертегілер - іс («Бозінген», «Екі әтеш», «Күшік пен мысық», «Бес ешкі», «Түйені көрсе жылқы неге қалтырайды?», «Тоқты, қошқар, бұзау, бұқа, лақ, теке»); құстар жайлы ертегілер(«Бақыт құсы», «Бала қарға», «Қарлығаш пен дәуіт», «Бөдененің құйрығы неге келте?», «Қыран мен құзғын», «Бұлбұл, Жарқанат және Қарақұрт», «Кептерлер кеңесі», «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?», «Сауысқан мен көкек», «Екі әтеш», «Ақ көгершін», «Әтеш пен тоты»); хайуанаштар туралы ертегілер («Жыл басы», «Алтын мүйізді киік», «Тапқыр қоян», «Ит-түлкі мен қасқыр», «Үш аю», «Жолбарыс пен қоян», «Ақ тиін мен қасқыр», «Қу түлкі», «Түлкі мен маймыл»).

Ертегілердің қай түрін алсақ та олардың мазмұнына табиғаттың, табиғат сұлулықтарының, жыл мезгілдерінің, жан-жануарлар әлемінің тыныс-тіршілігі және олардың адам өміріндегі мән-маңызы арқау болғандығын көреміз. М. Жұмабаевтың сөзімен айтқанда: «Ертегілердің балалардың ақыл-ойын, тілін, санасын дамытудағы, көңіл-күйін көтерудегі, рухани дамуындағы құндылығына баға жетпейді. Балалар қарапайым нақыл сөздерді түсіне бермесе де, образды ертегіні жақсы түсінеді. Егер балаға өтірік айтқан жаман деп жай ғана айтсақ, сөздің далаға кеткені. Ал егер ертегі кейіпкерінің өтіріктің кесірінен қиын жағдайға түскені туралы ертегі айтып берсек, бала оны бірден түсінеді және өтірік айтпайтын болады. Бір сөзбен айтқанда, бала үшін ертегі -ең қажетті зат...». Қазақ ертегілерінен халықтың адамның ішкі рухани байлығы, жан сұлулығы, табиғаттағы басқа тіршілік иелерімен жағымды қарым-қатынас жасау экологиялық мәдениет аспектілермен үйлесімді болуын қалағаны айқын көрініс береді.

Оқушылардың табиғат анаға деген экологиялық білімдерінің көлемдігі мен жүйелілігін қамтамасыз етіп, оларды табиғат қорғау іс-әрекеттерінде шығармашылықпен қолдана білуге, құрмет сезімін жандыруда сабақтан тыс уақытта қазақ ауызекі шығармашылығы үлгілерін төмендегідей кестеден көруге болады. Кесте 5

Кесте - 5 Бастауыш мектеп оқушыларына этноэкологиялық тәрбие

берудің бағыт-бағдары

Жұмыстың бағыт-бағдары	Оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрі	Мұғалімге қажетті дағды
Ұйымдастыру	Оқушылардың экологиялық тәрбиесін жүзеге асыратын іс-әрекетті ұйымдастыру	Этноэкологиялық материалдарды талдау, жинастыру
Ынталандыру	Табиғат қорғауға арналған іс-әрекеттердің маңызын ұғындыру	Оқушыларға табиғатты қорғаудың маңыздылығы жайлы жеткілікті мағлұмат беретін тәрбиелік жұмыс түрлерін таңдау
Айқындау	«Адам-табиғат» ұғымының мазмұнын ұғындыру, дүние-танымдық, көзқарасты қалыптастыру	Табиғат қорғаудың қажеттілігін уағыздап айқындау
Әсершілдік, көркемдік талғампаздықты қалып-тастыру	Ауыз әдебиеті жазба әдебиет үлгілерінен көркемсздің әсерлілігіне, мазмұнының тереңдігіне мән беру, сүйсіну	Оқушылардың сезім дүниесіне әсер ететін әтноэкологиялық көркем туындыларды іріктеу
Байқағыштықты қалыптастыру	Оқыған немесе жаттаған үлгіден автордың немесе халықтың) көтеріп отырған басты мәселесін тауып ала білу	Оқушының бойында көркем шығармаларының басты түйінің таба білу дағдысын қалып- тастырудың әдіс-тәсілін меңгеру
Дамыту	Алынған ақпаратты меңгере отырып, «адам-табиғат» деген алғашқы түсініктің мағынасын терең ұғынып, өзінің дүниетаным аясын кеңейту, халық дәстүрлерінің, әдет- ғұрыптарының мағынасын құрметтеу	Халықтық педагогиканың мұраларының негізінде оқушының адамгершілікті, иманды, қайрымды болып өсуін, табиғатқа жауапкершілікпен қарауын қалыптастыру