И.Ҳ.Ҳамдамов, С. Б. Мустанов, Э. И.Ҳамдамова, Г. А. Сувонова ботаника и.Ҳамдамов, С. Мустанов, Э. И.Ҳамдамова, Г. Сувонова Ботаника
жүктеу/скачать 11.33 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 67 -расм. Спирогира ( Spirogyra )нинг тузилиши
- Сифонлиномалар
- Конюгатсимонлар (Conjugatopsida) ёки маташувчилар синфи.
- 68 -расм. Кластериум – ( Clasterium )
- 69 -расм. Хара ( Chara foetida )
- Харасимонлар ёки нурлисимонлар
- Сув ўтларининг ахамияти ва табиатдаги роли
- Лишайниктоифалар
- 70 -расм. Лишайниклар ( Lichenes )
- Пластидасиз таллофитлар
- 71 -расм. Олпидий ( Olpidium brassicae )
- Архимицетсимонлар (Archimycedopsida) ёки Хитридиомицетсимонлар (Chytridiomcedopsida) синфи
66-расм. Кладофора – Cladophora: 1 – шохчасининг микроскоп остида куриниши, 2 – катталаштирилган хўжайрасининг куриниши; а – хужайра пўсти, б – цитоплазмаси, в – ядро, г –хромотофори, д – вокуоласи
Улотрикс жинссиз ва жинсий кўпаяди. Жинссиз кўпайишда ҳар бир яшил ҳужайра тўрт хивчинли бўлиб, хламиномонадага ўхшаш катта ва кичик икки хил зооспоралар ҳосил қилади. Бази ҳужайраларда йирикроқ мегозооспоралар 67-расм. Спирогира (Spirogyra)нинг тузилиши: 1 – хужайра пўсти устидаги шилимшиқ қоплама, 2 – ҳужайра пўсти, 3 – ядро, 4 – цитоплазма, 5 – пиреноид, 6 – хромотофора ув остидаги нарсаларга ўтиради ва у ерда ўсиб, янги улотрикс ипга айланади. Улотрикс изогамия йўли билан Жинсий кўпаяди. Гаметалари зооспоралар каби, вегетатив ҳужайраларининг ҳаммасида ҳам ҳосил бўла олади ва кўриниши зооспораларга ўхшайди, аммо уларда хивчини иккита бўлади. Гаметалар гаметангийлардан чиқиб, сувда қўшилади. Зигота қалин пўст билан қопланади тиним даври тугагач, редукцион бўлиниб, тўртта ҳужайрага айланади. Бу ҳужайраларнинг ҳаммаси ўсиб, улотрикснинг янги ипига айланади. Кладофора (Cladophora). Кладофоранинг сершох талломи йирик ҳужайралардан тузилган. Ҳужайраси шилимшиқланмайдиган, целлюлозали қалин пўст ва протопластдан иборат. Протопласти бир қанча ядрога, ғалвирсимон пластникали ва кўп пиреноидли хроматофорга ажралган. Ҳужайра ўсиши учидан бошланади. Ҳужайралар кўндаланг бўлиниш хусусиятига эга бўлиб, агар учидаги ҳужайранинг остидагиси бўлинса, бунда ён ўсимта ҳосил бўлиб, кейин шу ўсимталардан ён шохчалари пайдо бўлади. Шу сабабли унинг танаси сершох, кичик бутачага ўхшайди. Кладофора жинссиз ва жинсий йўллар билан кўпаяди. Жинссиз кўпайиши 2, тўрт хивчинли зооспоралар ёрдамида ўтади. Жинсий кўпайиш изогамия, яъни икки хивчинли тенг гаметаларнинг қўшилиши билан боради. Кладофора талломининг остки томонидаги ризоидлари ёрдамида субстратларга: лой, тош, ёғочларга ёпишган ҳолда сувнинг оқиши томон ётиб ўсади. Талломининг бўйи баъзан бир метрга етади. Ташқи кўриниши сувда спирогирага бирмунча ўхшаб кетади, бироқ дихотомик шохларини қўлга олганда ғадир-будирлиги сезилади. Кладофора спирогирадан шилимшиқ пардасининг борлиги билан фарқ қилади. Кладофора турли чучук сувларда, денгизларда кенг тарқалган. Кладофора саутери (Cladophora sautheri) унинг типик вакилидир. У шарсимон, йирик, тўқ-яшил сирти бахмалсимон бўлиб, талломнинг катталиги маклюра мевасидек келади. Шарнинг устки қисмида шохланган, жуда чатишиб кетган ва радиал ҳолда жойлашган тирик ипчалар мавжуд. Улар кўкламда сув юзасида сузиб юради. Ана шу шарлар кўплаб целлюлозани ташкил қилади. Целлюлозадан эса саноатда юқори сифатли қоғоз тайёрлашда фойдаланилади (66-расм). Сифонлиномалар (Siphonalis) қабиласи. Бу кабиларга сифонсимон тузилишга эга бўлган, алоҳида ҳужайраларга бўлинмаган, кўндаланг пўсти фақат талломи узилганда ёки жинссиз кўпайиш учун талломинниг бир қисмида зооспоралар юзага келгандагина ҳосил бўладиган сув ўтлари киради. Цитоплазмадаги кўплаб диск шаклидаги хроматофорларида хлорофилл доначаларидан ташқари, ксантафилл пигментининг махсус икки тури: синфонан ва синфоноксантин ҳам бўлади. Цитоплазманинг турли қисмларида кўплаб донасимон ядро ва вакуолалар жойлашган. Бу қабиланинг кўпчилик вакиллари тропик ва илиқ денгизларда тарқалган. Кўп учрайдиган вакили яшил рангли Каулерпа (Caulerpa prolifera) сув ўти бўлиб, узунлиги 50 см. Баргга ўхшаш танаси юқорига қараб ўсишга мослашган. Каулерпа узилган таллом қисмлари ёрдамида вегетатив йўл билан кўпаяди. Конюгатсимонлар (Conjugatopsida) ёки маташувчилар синфи. Бу синфга бир ҳужайрали ва оддий ипсимон, шохланмаган, кўп ҳужайрали, 4500 турга яқин сув ўтлари киради. Уларнинг асосий характерли белгиси жинссиз кўпайиш босқичининг йўқлигидир, яъни вегетация даврида ҳаракатчан хивчинли зооспоралар ҳосил қилмаслигидир. Жинсий кўпайиши икки вегетатив ҳужайранинг ўзаро маташиши ва улардан бирининг протопластининг иккинчисига қўшилиши воситасида амалга ошади. Бу жараён «конюгация ёки «маташиш» деб аталади ва у қуйидаги йўллар билан боради.
3 68-расм. Кластериум – (Clasterium): 1 – а – ядро, о – хромотофора, е – периноидлар, б – вакуоласи, 2 – 3 – 4 – купайиш (конюгация)
4. Қўшилиш натижасида ҳосил бўлган шар ёки эллик шаклдаги зигота, астлаб яшил, кейинроқ турли мойлар ва гематохром билан тўлиб қўнғир рангга киради. Бу синфнинг чучук сув ҳавзаларида кўп учрайдиган вакилларидан бири спирогира (Spirogyra) дир. Унинг оддий ипсимон талломи йирик цилиндрсимон ҳужайралардан ташкил топган. Ҳужайраси клетчаткали пўстга эга бўлиб, унга цитоплазма ёпишган. Цитоплазманинг четида лентасимон спирал шаклида ўралган бир неча хроматофорлари ўтади. Хроматофора атрофини крахмал доналари ўраган анчагина пиреноидлари бўлади. Цитоплазманинг марказий қисмини ҳужайра шираси билан тўлган вакуола эгаллайди. Унинг марказида плазматик ипларга осилган ҳолда ядро туради. Ядро спирогиранинг турли вакилларида турлича, кўпинча шар ёки линза шаклида бўлиб, ҳужайранинг марказида жойлашади. Спирогиранинг бази турларининг ҳужайра ширасида гипс кристаллари ҳам учрайди (67-расм). Спирогира талломининг барча ҳужайралари бўлиниш қобилиятига эга. Уларнинг бўлиниши ёз вақтида қуёш ботгач бир-икки соатдан кейин бошланади. Ҳужайраларнинг бўлиниши ҳисобига ипи чўзилади. Жинсий кўпайиши конюгация йўли билан боради. Кўпайиш вақтида унинг иккита ипи параллел бўлиб, шилимшиқ ёнлари билан бир-бирига яқинлашади. Ёндош ҳужайраларида бир-бирига қараган ўсимталар чиқади. Уларнинг учлари бирлашгандан кейин марказидаги парда йўқолиб, каналча ҳосил қилади. Бир ҳужайранинг протопласти иккинчи ҳужайрага ана шу каналча орқали ўтиб, бир-бирига қўшилади. Қ  М
69-расм. Хара (Chara foetida): А - талломнинг умумий куриниши, Б - ўсиш нўқтасининг узунасига кесими, В – жинсий органларнинг «поя»да жойлашуви аълум тиним давридан кейин ўса бошлаган спирогиранинг талломи кеч кузда илиқ сувлардан ташқари жойларда нобуд бўлади. Бу вақтда спирогиранинг вегетатив ҳужайралари батамом нобуд бўлиб зиготалар сув тагига чўкади ва у ерда қишлайди, баҳорда яна униб, янги туб талломга айланади. Бу жараён олдидан зигота бирин-кетин икки марта бўлинади, биринчи марта редукциои тарзда бўлинишида гаплоид хромосомали тўртта ҳужайра ҳосил бўлади. Шулардан учтаси нобуд бўлади, тўртинчиси ўсиб, янги индивидга айланади. Осонгина кўпаювчи спирогира турли сув ҳавзалари, кўлмаклар, ариқ ва каналлар ҳамда дарёларнинг қирғоқларида ўсади. Клостериум (Closterium) ҳам шу синф вакилидир. Унинг ҳужайраси урчуқсимон (узун ромбиксимон), бироз кенг ярим ойсимон шаклда бўлади. Пўсти силлиқ, ғадир-будур, рангсиз ёки бироз жигарранг бўлиши мумкин. Ҳужайра қутбларида тешикчалар бўлиб, улардан шилимшиқсимон моддалар ажралиб туради. Ҳар бир яримта ҳужайра цитоплазмасида икки ёки ундан ортиқ лентасимон, симметрик жойлашган кўп переноидли хромотафорлар бор. Ҳужайранинг рангсиз маркази яримта қисмлар ва улардаги хромотофорлар учун цитоплазматик кўприк ролини ўтайди. Унинг марказида бирмунча йирик ядро жойлашган. Ҳужайра қутбларидаги бўшлиқларда гипс кристаллари тўпланиши мумкин. Клостериум вегетатив ва жинсий йўл билан кўпаяди. Вегетатив кўпайганда ҳужайра белбоғидан кўндалангига иккига бўлинади. Натижада, шохга ўхшаш иккита ёш ҳужайра вужудга келади. Уларнинг етишмаган остки томони ўсиб, яна аста-секин ярим ой шаклини қайтадан тиклайди. Жинсий кўпайиши конюгация усулида боради. Клостериумда бир ҳужайра протопласти иккинчисига оқиб ўтмай, копуляцион каналда қўшилиб зигота ҳосил қилади, сўнг у қалин ўралиб, тиним даврига ўтади ва баҳорда ўсиб чиқади. Униши олдидан редукцион бўлиниб вужудга келтирган тўртта ҳужайранинг иккитаси нобуд бўлади, қолган иккитаси эса янги индивидга айланади (68-расм). Клостериумнинг 200 тури мавжуд. Улар оқадиган тиниқ, чучук сувларда ва ифлос кўлмак сувларда ҳаёт кечиради.
Харасимонлар бошқа синф вакилларидан талломининг морфологик тузилиши жиҳатдан мураккаблиги, жинсий кўпайиш органларининг кўп ҳужайрали бўлиши билан фарқ қилади. Харасимонларнинг 200 га яқин тури бўлиб, 5 та туркум ва битта оилага бирлашади. Улар бир ва кўп йиллик ўсимликлар бўлиб, бўйи 10-15 дан 90-100 см гача боради. Харасимонлар ости балчиқ, суви тиниқ шолипоялар, ҳовузлар, булоқлар, кўл ва ариқлар, сой ҳамда каналларда тўп-тўп, баъзан яшил гиламлар ҳосил қилган ҳолда учрайди. Бу синфнинг энг характерли вакили хара – Chara foetida танаси 10 дан 50 см гача етадиган, ташқи кўриниши жиҳатидан қирқ бўғинга ўхшайди (69-расм). У чучук сувларда кенг тарқалган. Бўғим ҳамда бўғим оралиқларига бўлинган «поя» қисмида худди «барглар»ни эслатувчи калта-калта, цилиндрсимон, беш ўнтагача шохчалари бор. Ҳар бир туп «барг»лардан бирининг қўлтиғида, асосий пояга ўхшаган «поя» жойлашади. Танасининг субстратга ёпишган қисми рангсиз, тармоқланган ризоид ҳосил қилади. Ҳар бир «поя»нинг учида бир тўда ёш «баргча»лардан ташкил топган ўсиш нуқтаси конуси бўлади. Поянинг ўсиш нуқтаси, ярим шарсимон кўринишдаги ҳужайрадан иборат бўлиб, бўлиниши ҳисобига бутун ўсимлик юзага келади. Дастлаб ўсиш нуқтасидаги ҳужайранинг асос томонига қараб, параллел жойлашган, сегмент ҳужайра ҳосил қилади. Бу ҳужайралар ўз навбатида қўшботиқ ва қўшқавариқ шаклдаги ҳужайраларни ажратади. Қўшқавариқ ҳужайра бошқа бўлинмай, фақат узайиб бўғим оралиғига айланади. Бу вақтда бўғим ҳосил қилувчи қўшботиқ ҳужайра кўндаланг тўсиқ билан ажралиб, кейинчалик улардан «барг»лар ҳосил бўлади. Харанинг ҳужайралари кўпинча кальций тузлари билан тўйинган целлюлозали пўст билан ўралган. Шарсимон хроматофорлари пиреноидсиз бўлиб, цитоплазманинг устки қисмида узунасига ёки бироз спирал шаклидаги қаторлар кўринишида жойлашади. Хара вегетатив ва жинсий йўл билан кўпаяди. Вегетатив кўпайишда, унинг ризоидлари, туганаклар ёки «поя» бўғимларида юлдузсимон ҳужайралар тўплами ҳосил бўлади ва улар униб янги толломини пайдо қилади. Жинсий кўпайиши эса оогамия йўли билан боради. Яшил сув ўтларининг бир қанча вакиллари билан танишиб чиқдик. Демак, уларнинг тузилиши, яшаш шароити ва кўпайиш хиллари турли-тумандир. Бироқ, улар учун хос умумий белгилар қуйидагилардан иборат.
Жинссиз кўпайиш хивчинли, характерли зооспоралар ёрдамида боради. Конюгатсимонлар ва харасимонлар синфи вакилларида жинссиз кўпайиш учрамайди. Сув ўтларининг ахамияти ва табиатдаги роли Сувўтлар табиатда жуда кенг тарқалган бўлиб, ер шарининг турли экологик шароитларида сув, тупроқ, тақир ерлар ва қояларда, қор ҳамда муз тағларида, дарахт пўстлоқларида ўсади. Сув ўтларидан ниҳоятда кўп биомасса ҳосил бўлади. Ана шу биомассанинг кимёвий таркиби ҳар хил бўлганлигидан кишилар ва ҳайвонлар ҳаётида катта роль ўйнайди. Айниқса, балиқлар ҳаёти сув ўтлари билан чамбарчас боғлиқдир. Сувда ҳеч нарсага бирикмасдан муаллақ ҳолда ўсадиган планктон сувўтлар ҳайвонларнинг озиқланишида катта аҳамиятга эга. Сувўтларнинг бир неча турлари индикаторлик вазифасини бажаради. Сувўтларнинг турларига қараб, сувларнинг ифлос ва тозалик даражаси аниқланилади. Сувўтлар биомассасининг миқдори ҳавзаларнинг хилига қараб, 1 м3 сувда 6-14 гр дан 34 кг гача бўлиши мумкин. Сувўтларидан ҳосил бўладиган органик моддалар турли соҳаларда ишлатилади. Кишилар сувўтлардан озиқ-овқат, молларга ем-хашак сифатида, деҳқончиликда эса ўғит ўрнида фойдаланилади. Сувўтларида мой кам бўлса ҳам, оқсил, углевод ва витаъминлар кўп бўлади. Шунинг учун ҳам улар саноат учун муҳим хом ашё ҳисобланади. Кладофора яшил сувўтидан сифатли қоғоз ва кардонлар тайёрланади. Кўпгина сувўтлардан эса саноатда йод, бром олинади. Сувўтларни қуруқ ҳайдаш натижасида кўмир, смола, креозид, ёғоч спирти, ацетон олиш мумкин. Қўнғир сувўтларининг базиларидан алгин кислотаси тайёрланади. Алгин кислотаси эса тўқимачилик ва қоғоз саноатларида (газлама ва қоғозга ишлов беришда), шунингдек, пластмасса саноатида (асосий хом ашё сифатида) ишлатилади. Қизил сувўтлардан гигартина ва хондурус, қўнғир сувўтларидан ламинария табобатда кенг қўлланилади. Сапропель - чиринди қолдиқларидан иборат органик лойқа (Сибирда кўп тарқалган). У чорвачиликда, озиқ-овқат сифатида ишлатилади. Уни қуруқ ҳайдаш натижасида смола, газ, кокс олинади. Бу маҳсулотлардан ўз навбатида бензин, керосин, оғир мой, лак, органик кислоталар, аммиак ва бошқа нарсалар олинади.
Замбуруғлар гифалари билан сувўтни ўраб олиб, у билан бирга ўсади ва бир бутун организмни ташкил қилади. Лишайниксимонлар вакиллари автотрофдир, чунки улардаги сувўтлар фотосинтез жараёнида анорганик моддалардан органик моддалар ҳосил қилади. Замбуруғлар эса ҳосил бўлган органик модданинг бир қисми билан озиқланади. Ўз навбатида сувўтини сув ва унда эриган минерал моддалар билан таъминлаб туради. Лишайниклар ташқи кўриниши жиҳатидан жуда хилма-хил. Улар кулранг, сариқ, қўнғир, қизил баъзан қора тусда бўлади, танасининг морфологик тузилишига қараб уч гуруҳга бўлинади.
Тоғларда учрайдиган кладония, Россияънинг шимолида ўсадиган буғи лишайниги ва ёлли лишайниклар шулар жумласидандир. Л Л
В – буғи лишайниги, Г – лишайник кесими: 1 – устки пўстлоқ қавати, 2 – гонидияли қават, 3 – замбуруғ гифаси, 4 – остки пўстлоқ қавати ишайниклар табиий шароитда асосан вегетатив кўпаяди. Уларнинг мўрт талломи қуриб осон майдаланади ва шамол, ҳайвонлар воситасида узоқ ерларга тарқалади. Шунингдек, улар махсус кўпайиш органи - соридий ва изидийлар воситасида ҳам кўпаяди. Лишайникларнинг характерли вакилларидан бири Калоплака (Caloplaca murorum)дир. Унинг талломи кўпинча сарғиш-бинафша тусда бўлиб, хилма-хил субстратлар: деворлар юзасида, дарахт пўстлоқларида, қоялар, тошлар, ёгочларнинг юзасида кенг тарқалган (70-расм). Талломи майда, донадор пўстлоқ кўринишида бўлиб, субстратга танасининг ҳамма қисми билан бирикиб ўсади.
Лишайникларнинг аҳамияти катта. Улар тупроқ ҳосил қилувчи омил ҳам ҳисобланади. Лишайник таркибида углеводлар тўпланади. Улардан эса овқат сифатида фойдаланиш мумкин. Лишайникларнинг айрим вакиларидан табобатда доривор сифатида, парфюмерия саноатида эса эфир мойи олиш учун фойдаланилади. Шунингдек, улардан глюкоза, спирт, лакмус бўёқлар олинади.
Замбуруғтоифалар тубан ўсимликлар орасида энг катта бўлим ҳисобланиб, ўз ичига 100 мингдан ортиқ турни олади. Замбуруғтоифаларда пластидлар бўлмаганлиги сабабли улар гетеротроф озиқланади. Улар сапрофит ёки тирик организмларда паразит ҳаёт кечириб, қуруқ шароитда яшайди. Замбуруғларнинг вегетатив танаси мицелий деб аталади. Мицелий майда ипчалар йнғиндиси - гифалардан ташкил топган. Гифалар қисқа ёки узун, оддий ёки шохланган бўлади. Бир ёки кўп ҳужайрали мицелий бир, икки ҳамда кўп ядроли бўлади. Мицелийлар субстрат ичида ривожланса, эндоген мицелий, субстрат юзасидан ўсса, экзоген мицелий дейилади. Кўпчилик замбуруғтоифаларда эндоген мицелий учрайди. Бундай мицелий озиқ моддалар билан тўла таъминланишига имкон беради ҳамда уларнинг вегетатив танасини ҳароратнинг кескин ўзгаришидан: совуқдан музлаб, иссиқдан қуриб қолишдан сақлайди. Мицелий ҳужайралари пўст, цитоплазма ва ядродан иборат. Замбуруғларда захира озиқ моддалар сифатида-глюкоген, валютин ва мой томчилари ҳосил бўлади. Айрим замбуруғларнинг вегетатив танаси мураккаб тузилган бўлиб, уларнинг спора ҳосил қилувчи органи меватана ҳам мицелий гифаларининг ўзаро зичлашиб, бирикиб ўсишидан ҳосил бўлади. Кўп замбуруғларнинг мицелийси ноқулай шароитда тиним даврини ўтайди ва бу даврни кечиришга ўтиш олдидан бир-мунча қурийди. Шу билан унда ферментация жараёнлари ҳам тўхтайди, лекин қулай шароитга тушиши билан унда мицелий ёки меватана ҳосил бўлади. Мицелийларнинг асосий қисми субстрат орасида жойлашиб, осмос қонуни асосида озиқ моддаларни сўриб олади. Замбуруғлар вегетатив, жинссиз ва жинсий кўпаяди. Вегетатив кўпайиш мицелийнинг алоҳида бўлакларга бўлиниши ҳисобига бўлади. Жинссиз ва жинсий кўпайиш органлари турлича кўринишда бўлганлиги учун, уларнинг тузилиш хусусиятлари замбуруғларнинг систематикасига асос бўлган. Жинссиз кўпайиши зооспора, спорангиоспора, ва канидиоспоралар иштирокида боради. Зооспоралар ва спорангиоспоралар она ҳужайра спорангийда, конидия эса мицелийнинг учида ёки ёнида конидиябанди деб аталувчи гифаларда ҳосил бўлади. Жинсий кўпайиши эса, иккита жинсий ҳужайра ва уларнинг ядролари қўшилиши билан юзага келади. Бази бир турларида жинсий жараён натижасида зигота, бошқаларида эса махсус споралар: халтачали замбуруғларда эндоген аскоспоралар, базидияларда экзоген базидиоспоралар ҳосил бўлади. Бу споролардан янги замбуруғ танаси ривожланади. Замбуруғлар қуйидаги синфларга бўлинади. 1синф. Архимицетсимонлар ёки Хитридиомицетсимонлар Archimycedopsida ёки Chytridiomycedopsida. 2 синф. Оомицетсимонлар - Oomycedopsida. 3 синф. Зигомицетсимонлар - Zygomycedopsida. 4 синф. Халтачали замбуруғлар ёки аскомицетсимонлар- Ascomycedopsida. 5 синф. Базидияли замбуруғлар ёки базидиямицетсимонлар Basidiomycedopsida. 6 синф. Такомиллашмаган замбуруғлар–Fungi imperfecti. ёки Deitromycedopsida 
71-расм. Олпидий (Olpidium brassicae): А - карам кўчатининг қораоёқ (чириш) касаллиги, Б – карам тўқимасидаги зооспорангийлар, В – зооспоралар, Г – спорангиянинг тинч ҳолати Архимицетсимонлар ёки, оомицетсимонлар ва зигомицетсимонлар тубан замбуруғлар, аскомицетсимонлар ёки халтачали замбуруғлар, базидиямицетсимонлар эса юксак замбуруғлар деб юритилади. Такомиллашмаган замбуруғлар мицелийсининг тузилиши юксак замбуруғларга яқин турса ҳам у халтача ёки базидия ҳосил қилмайди. Шунинг учун бу синф вакилларини такомиллашмаган замбурғлар деб юритилади. Архимицетсимонлар (Archimycedopsida) ёки Хитридиомицетсимонлар (Chytridiomcedopsida) синфи Бу синфга кирувчи замбуруғларнинг танаси яланғоч ёки унча ривожланмаган мицелий ва ризомицелийдан иборат. Бир хивчинли зооспоралар ёрдамида жинссиз, изогамия, гетерогамия ва оогамия йўли билан жинсий кўпаяди. Бизнинг шароитимизда бу синфнинг кўп учрайдиган вакили, ёш карам кўчатларининг илдиз бўғзини зарарлайдиган, унинг қорайишига, кейинчалик эса қуриб қолишига сабаб бўладиган Олпидиум (Olimpidium brassica) замбуруғидир. Бундай касалликни карамнинг «қора оёқ» касаллиги деб ҳам юритилади. Ўсимликнинг зарарланган жойида ядроли, яланғоч ҳужайралардан иборат бўлган паразит таналар ҳосил бўлади. Кейинчалик бу таналар пўст билан ўралиб, зооспорангийларга айланади. Зооспорапгийлар ўсиб, ташқарига чиқиб, турадиган узун бўйинча ҳосил қилади ва шу бўйинчалардан кўплаб бир хивчинли зооспоралар ташқарига чиқади. Қулай шароитга тушган зооспоралар янги карам кўчатларига тушиб, уларни зарарлашни яна давом эттиради. Жинсий кўпайишдан ҳосил бўлган зигота дастлаб икки ядроли, кейинчалик улар бир-бири билан қўшилиб, ҳақиқий диплоид ядрони ҳосил қилади. Изогаметалар ўзаро қўшилиб, зигота ҳосил бўлганда уларнинг хивчинлари сақланиб қолади. Шу хивчинлар ёрдамида ҳаракатланадиган зигота янги карам кўчатларининг ҳужайраларига кириб, уларни зарарлайди ва цисталарга айланади (71-расм). Карамнинг бу касаллигига қарши кураш учун кўчатларни зич қолдирмаслик, ҳаво алмашинишини яхшилаш ва ортиқча намликка йўл қўймаслик чоралари кўрилади. жүктеу/скачать 11.33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
ва айримларида кичикроқ микрозооспоралар вужудга келади. Мегозооспораларда тўрт-саккизтадан, микрозооспораларда эса 16 - 32 тадан зооспоралар ҳосил бўлади. Бу тўрт хивчинли зооспоралар ҳаракатдан тўхтаб с
нма-ён турган сувўт ипларининг маташадиган вегетатив ҳужайралари бир-бирига яқин жойлашган. Бу ҳужайралар бир-бирига карама-қарши йўналган бўртма ҳосил қилиб, уларнинг бир нечтаси қўшилганда нарвонсимон кўринишни олади. Маташишнинг бу усулига нарвонсимон конюгация деб аталади.
ўшилиш олдидан протопластлар сиқила бошлайди. Кучлироқ сиқилган ҳужайра протопласти бўшроқ сиқилганига оқиб ўтади. Бу қўшилувчи ҳужайралар орасида фарқ бўлмаса ҳам қабул қилган ҳужайрани урғочи, протопластини берган ҳужайрани эркак ҳужайра деб аташ мумкин. Урғочи ҳужайралардан ҳосил бўлган қўнғир, шарсимон зиготанинг уч қават пўсти бўлади, ичида эса захира озиқ моддалар тўпланади. 
ишайникларнинг анатомик тузилиши ҳам ўзига хос хусусиятга эга. Талломидаги сувўтларнинг замбуруғ мицелийси орасида жойлашишига қараб икки гуруҳга: гомеомер ва гетеромер лишайникларга бўлинади. Гомеомер лишайникларнинг таркиби устки ва остки пўстлоқдан иборат. Улар ўртасида ҳар томонга тармоқланиб кетган замбуруғлар гифаси орасида бир текисда сувўтлар ҳужайраси жойлашади. Гетеромер тузилган лишайниклар анча мураккаб бўлиб, замбуруғ гифаларининг тугунидан иборат бўлган пўстлоқ, унинг остидаги сувўт қатлами замбуруғ гифасидан ташкил топган ўзак қатлами ҳамда остки пўстлоқ қатламдан иборат.