Iii фясил ДраматурЭийасынын юзцнЯмЯхсуслуьу «Интизар»ла башланан йол



бет1/5
Дата04.07.2016
өлшемі480 Kb.
#177961
  1   2   3   4   5


III ФЯсил
ДраматурЭийасынын юзцнЯмЯхсуслуьу
1. «Интизар»ла башланан йол

Узун иллярдян бяри бир насир кими йазыб-йарадан вя охужуларын щюрмятини газанан И.Яфяндийевин ХХ яср Азярбайжан милли драматурэийасынын инкишафында явязсиз хидмяти олмушдур. О, бюйцк сяняткарлар М.Ф.Ахундов, Ж.Мям­мяд­гулу­задя, Щ.Жавид, Ж.Жаббарлы вя С.Вурьунун драм ясярляриндян бящрялянмиш вя драматурэийамызы йени йцксяк бир зирвяйя галдырмышдыр. 50 илдян артыг бир дюврдя Азярбайжан ядяби ижтимаиййяти онун пйеслярини марагла изляйир вя щявясля тамаша едир. Йазычы Азярбайжан Милли Театры цчцн 20 драм ясяри йазмыш вя бунларын щамысы бюйцк мцвяффягиййятля тамашайа гойулмушдур.1

Эцжлц лирик-романтик пафосла гялямя алынмыш, Милли театрын репертуарына мющкям дахил олмуш бу сянят инжиляриндя йазычы йцксяк бяшяри щиссляри, мя‘няви-яхлаги кейфиййятляри, халгымызын истяк вя арзуларыны сяняткарлыгла гялямя алдыьы вя тяряннцм етдийи цчцндцр ки, онлар он минлярля тамашачынын гялбиня йол тапа билмишдир.

Мащиййят е‘тибариля синкретик сянят нювц кими драматурэийа, юзлцйцндя бядии ядябиййатын мцстягил бир сащяси, мцщцм бир голу олмагла бярабяр, диэяр сянят нювляри иля дя сыхы сурятдя баьлыдыр. Драматурэийанын йцксялиши бц­тцн­лцкля театр сянятиня, ейни заманда реъиссорлуьа, актйор сян­я­тиня, сящня ряссамлыьына, мусигийя вя с. сащяляря дя чох бюйцк тя‘сир едир. Бу нюгтейи-нязярдян И.Яфяндийевин гяляминдян чыхан вя Милли театрын сящнясиндя ойнанылан ясярляри тякжя бядии ядябиййатымызы, о жцмлядян драматур­эийаны зянэинляшдирмякля галмайыб, бцтцнлцкдя театр сянятинин вя мядяниййятимизин мцхтялиф сащяляринин инкишафына да тя‘сир эюстярмишдир.

Щеч дя тясадцфи дейил ки, 1997-жи илдя кечирилмиш Азярбайжан йазычыларынын Х гурултайы гожаман ядибин йарадыжылыьына йцксяк гиймят вермишдир: «...ядябиййатымызын диэяр тяясцб­кешляри кими, драматурглар да гялямини ялиндян гоймамышлар. Бу сащядя биринжилик чялянэи йеня дя ялли илдян бяри театрымызын ясас репертуар аьырлыьыны юз цзяриня эютцрмцш мярщум халг йазычысы Илйас Яфяндийевя мяхсус олмушдур. Сон иллярдя о, бир-биринин ардынжа «Севэилилярин жящяннямдя вцсалы», «Дялиляр вя аьыллылар», «Тянща ийдя аьажы», «Щюкмдар вя гызы» кими пйесляр йаз­мыш­дыр. Бу пйеслярин щамысы Академик Милли Театрын сящ­ня­синдя тамашайа гойулмуш вя марагла гаршыланмышдыр».2

Драматургун сон пйесляриндян олан 3«Щюкмдар вя гызы» фажиясиня бахмыш щюрмятли президентимиз Щейдяр Ялийев Илйас Яфяндийев йарадыжылыьыны чох дягиг характеризя едян дяйярли фикирляр сюйлямишдир: «Илйас Яфяндийев Азярбайжан театрына чох бюйцк тющфяляр верибдир, бюйцк хидмятляр эюстярибдир, чох дяйярли ясярляр йарадыбдыр. И.Яфяндийевин йарадыжылыьы башга жящятлярля йанашы, бир дя она эюря ящямиййятлидир ки, о юз ясярляриндя щям Азярбайжан халгынын тарихинин чох мцщцм сящифялярини, ядябиййат, театр васитясиля бу эцнкц нясля чатдырыбдыр, щям дя яся­р­­л­я­­рин­дя мцасир щяйатымызын мцсбят вя мянфи жящятлярини чох эюзял тясвир едибдир... Онун сон ясяри щяйатымыз цчцн ящямиййятлидир. Биринжиси - ясярин щяср олундуьу мювзу чох актуалдыр, чох важиб бир мювзудур. Бу ясярля Илйас Яфяндийев йени бир хидмят едибдир: бизим тарихимизин о дюврцнц ачыб халгымыза эюстярибдир..., икинжи тяряфи: хал­гымызда вятянпярвярлик йарадыр, мцстягиллик, милли азадлыг щиссийатыны бейинляря щякк етдирир, халгымызы бу истигамятдя тярбийяляндирир вя ясасян эянжляри тярбийяляндирир. Бу бахымдан ясярин актуаллыьы чох бюйцкдцр. Ясярин бир мя‘насы да ондан ибарятдир ки, халгымызы еля о вахт, кечмиш тарихи дюврлярдя дя бядбяхт едян ичиндяки чякишмяляр олуб. Бу щягигятдир ки, ханлар о вахтлар бир-бири иля чякишмясяйдиляр, ядавят апармасайдылар, бяли, иддиада олма­с­а­й­ды­лар, бири о бирисиня щюрмят едиб щамысы бирляш­­ся­й­д­и­ляр буна наил ола билярдиляр».4

Илйас Яфяндийев узун илляр Азярбайжан Милли Театрынын коллективи иля сых ялагя сахламыш, онларла бирэя ишлямиш, йени реъиссор вя актйор няслинин йетишмясиндя явязсиз хидмят эюстярмишдир. Илйас Яфяндийевин бир драматург кими инкишаф едиб формалашмасында да Азярбайжан Милли Театрынын, эюркямли реъиссор Адил Исэяндяровун бюйцк хидмяти олмушдур. Илйас Яфяндийевля Азярбайжан Драм Театры арасында илк дяфя йарадыжылыг ялагяси йарадан, ону драм ясярляри йазмаьа сювг едян, она мадди вя мя‘няви кюмяклик эюстярян мящз Адил Исэяндяров олмушдур. Бу ики эюркямли сяняткарын достлуьу сонракы иллярдя дя давам етмишдир.

Мяшщур сянятшцнас Жяфяр Жяфяров театрын баш реъиссору Адил Исэяндяровун бу сащядяки хидмятляриндян даны­­шаркян демишдир : «Мцасир драматурэийанын йаранмасында театрын тяшкиледижи ролуну дяриндян щисс едян , йени пйеслярин мейдана чыхмасы просесиндя театрын фяал иштиракыны щямишя бир вязифя кими иряли сцрян баш реъиссор Адил Исэяндяровун бу ишдя бюйцк хидмяти олду.

Щяля 1947-жи илдя о, эянж насир И.Яфяндийеви театра жялб едя билмишди».5

Сонракы иллярдя йазычынын Азярбайжан Академик Дювлят Театрында тамашайа гойулмуш пйесляриня бир сыра реъиссорлар гурулуш вермишдиляр. Бунлардан Сяфтяр Турабов, Яшряф Гулийев, Ялищейдяр Ялякбяров, Аьакиши Казымов вя башгаларыны эюстярмяк олар. Лакин драматургла даща чох ишлямиш ики сяняткарын - Тофиг Казымов вя Мяращим Фярзялибяйовун адларыны хцсуси гейд етмяк лазымдыр. «Атайевляр аиляси» /1954/, «Сян щямишя мянимлясян» /1964/, «Унуда билмирям» /1968/, «Мящв олмуш эцндяликляр» /1969/, «Баь­л­а­рдан эялян сяс» /1975/ кими ясярляри йцксяк сявиййядя тамашайа щазырламыш Тофиг Казымов лирик-психолоъи тамашалары иля Азярбайжан театры сящнясиндя бу ъанрын унудулмаз эюзял нцмунялярини йаратмышдыр.

Драматургун 80-90-жы иллярдя Азярбайжан Милли театры сящня­с­и­ндя ойнанылмыш бцтцн ясярляря, ясасян, эянж исте‘дадлы реъиссор Мяращим Фярзялибяйов тяртибат вермишдир. Йазычынын «Натяван» /1981/, «Шейх Хийабани» /1986/, «Бизим гярибя талейимиз» /1988/, «Севэилилярин жящяннямдя вцсалы» /1989/, «Тянща ийдя аьажы» /1991/, «Дялиляр вя аьыллылар» /1992/, «Щюкмдар вя гызы» /1994/ вя с. пйесляри М.Фярзялибяйовун гурулушунда сящня тяжяссцмц тапмышдыр.

Йазычынын тамашайа гойулмуш вя цмумхалг щюрмяти газанмыш ясярляриня республиканын эюркямли бястякарларындан Сяид Рцстямов, Нийази, Ф.Ямиров, Сцлейман Ялясэяров, Ариф Мяликов, Емин Сабитоьлу, Октай Казымов, Жаваншир Гулийев, Васиф Адыэюзялов мусиги йазмыш, ряссамлардан С.Шярифзадя, Н.Фятуллайев, Б.Мирзязадя, С.Щагвердийева, Е.Асланов, Т.Тащи­ров, Р.Абдуллайев, Р.Исмайылов бядии тяртибат вермишляр.

И.Яфяндийев драматурэийасы республикамызда исте‘дад­лы актйор няслинин йетишмясиндя дя бюйцк рол ойнамышдыр. Мцба­лиьясиз гейд етмяк олр ки, А.Пянащова, Щ.Турабов, С.Рзайев, В.Фятуллайева, Ф.Поладов, Й.Нурийев, Р.Дадашов, Ф.Мцтял­лимо­ва, З.Няриманова, Б.Жяфярова, М.Аббасова вя бир сыра диэяр эянж­лярин пешякар актйор кими фор­ма­л­а­ш­ма­л­а­рында И.Яфян­ди­йев сянятинин мцщцм хидмяти вардыр. Бу мясяля иля ялагядар олараг исте‘дадлы актйор Фуад Поладов дейир: «Яэяр театры­­мызын йашлы няслиня мянсуб олан актйорлар сющбятляриндя бир актйор кими йети­шм­я­­ляриндя мцасирляри Жяфяр Жаббарлынын вя онун драм­атур­эийасынын бюйцк ролундан фяхрля данышыр­­дыларса, биз дя, йя‘ни алтмышынжы иллярдя сящняйя эялмиш­ эянжляр, жясарятля дейя билярик ки, сящняйя эялишимиздя, бир актйор кими пцхтяляшмяйимиздя мцасиримиз Илйас Яфяндийе­вин вя онун зянэин драматурэийасынын мцстясна ролу олмушдур».6

И.Яфяндийевин драматуръи йарадыжылыьындан сющбят ачаркян ону да гейд етмяк лазымдыр ки, чохсащяли йарадыжылыг йолу кечмиш йазычы ядябиййатын башга ъанрларында мювзу мящ­д­уд­л­уьунун ня олдуьуну билмядийи кими, драм ясярляри йаздыгда да чятинликля гаршылашмамыш, драматурэийанын щяр цч нювцндя ясярляр йаратмышдыр. Бир сыра лирик-психолоъи вя тарихи драмлар йазмагла йанашы, ядиб комедийа ъанрында да гялямини сынамыш, ейни заманда, ядябиййатымызын фажия «дахылыны» да зянэинляшдирмишдир. Ядиб истяр тарихи, истярся дя мцасир мювзуда йаздыьы ясярляриндя Азярбайжан халгынын цзляшдийи тале йцклц проблемляри диггят мяркязиня чякир. Азярбайжан халгынын кечмиши вя бу эцнкц щяйаты драматургун марагландыьы ясас тядгигат обйектиня чеврилир.

Мцасир ядябиййат тарихимизя хцсуси бир мярщяля кими дахил олмуш 60-70-жи иллярдя драматургун гялямя алдыьы «Сян щямишя мянимлясян», «Мяним эцнащым», «Унуда билмирям», «Мящв олмуш эцндяликляр» вя с. пйеслярини, 80-90-жы иллярдя йазылмыш «Натяван», «Бцллур сарайда», «Шейх Хийабани», «Бизим гярибя талейимиз», «Севэилилярин жящяннямдя вцсалы», «Тянща ийдя аьажы», «Дялиляр вя аьыллылар», «Щюкмдар вя гызы» ясярляриля мцгайися етсяк, сон йарадыжылыг дюврцня цстцнлцк вермяли олуруг. Чцнки 80-90-жы иллярдя И.Яфяндийев тякжя драматург кими дейил, ейни заманда бир насир кими дя мящсулдар ишлямиш, бир сыра мараглы повест вя романлар да йазмышдыр.

И.Яфяндийев йазыларынын бириндя эюстярдийи «Вахтиля фикирляширдим ки, эюрясян еля бир имкан, еля бир азадлыг олажагмы ки, биз дя цряйимизи бошалдыб о язаблы йцкдян хилас олаг...»790-жы иллярдя Советляр Иттифагынын даьылмасы, республикамызда мцстягил демократик дювлятин йаранмасы нятижясиндя тякжя И.Яфяндийев дейил, бцтцн сянят адамлары, бцтцн зийалылар црякляриндяки фикир вя дцшцн­жялярини сярбяст сурятдя гялямя алмаг имканы ялдя етди. Ядиб коммунист реъими илляриндя йаза билмядийи бир сыра мювзулара - Азярбайжан Демократик Жцмщуриййяти, рус империйасынын ясаряти, 30-жу иллярин репрессийа фажияляри, хариждя йашайан сойдашларымызын щяйаты, икийя парчаланмыш вятян торпаьы, коммунист реъиминин инсан мя‘няв­иййатына мянфи тя‘сири кими мювзулара мцражият едяряк бир нечя йадда галан пйес йазды.

Илйас Яфяндийевин пйесляри сайжа чох олдуьу кими, кейфиййятжя дя мцхтялифдир. Бу ясярлярин бядии сигляти, охужулара тя‘сир эцжц, онларын тярбийяви ящямиййяти дя ейни сявиййядя дейилди. Драматургун о пйесляри даща чох йаддагалан вя узунюмцрлц, ятирли вя тяравятлидир ки, онлар юз майасыны щяйатдан алмыш олсун, орада тясвир вя тяряннцм едилян щадися вя образлар щяйат щягигятляриня вя фактларына сюйкянмиш олсун. Беля ясярляр охужуйа бядии зювг вя естетик ляззят вермякля бярабяр, бизи ящатя едян мцряккяб алями йахындан вя дяриндян дярк етмяйя кюмяк едир, мя‘нявиййатымыза мцсбят тя‘сир эюстярир, эянжлярин тярбийясиндя мцщцм рол ойнайыр. Йцксяк мя‘няви кейфиййятляр тяблиь едян беля ясярляр тамашачы-охужулары бядхащлыгдан, пис ниййятлярдян, хошаэялмяз ямяллярдян узаглашдырыр, санки щяйаты эюзялляшдирир, онун гара, тцнд рянэляринин мавиляшдирир. Йашадыьымыз эцнлярин бядии салнамясиня чеврилян щямин сянят нцмуняляри узун заман юз тярбийяви дяйярини итирмир вя щямишя тязя галыр.

Драм ясярляринин узун юмцрлцлцйцндян сющбят ачан эюркямли сянятшцнас, профессор Мещди Мяммядов гейд едир ки, «майасы щяйатдан алынмайан, йарадыжылыг просесиндя пцхтяляшиб йетишмяйян, бятн дюврц кечмядян йарымчыг доьулан пйесляр, гязетдя дярж олунан тязя марериалларла защирян сясляшся дя, кющня эюрцнцр»,8гыса юмцрлц олур, сящнядян тез узаглашыр. Хошбяхтликдян И.Яфяндийевин яксяр ясярляри узун илляр сящнядян дцшмцр вя бир нечя охужу-тамашачы няслинин бядии тярбийясиндя мцщцм рол ойнайыр.

Гейд етдийимиз кими, 50 илдян чох ядябиййатын чятин бир сащяси олан драм ъанры сащясиндя чалышан ядибин йарадыжылыьынын мцхтялиф дюврляриндя охужулара тягдим олунмуш пйеслярин щамысы бядии жящятдян ейни сявиййядя дейил, бурадакы сяняткарлыг мясяляляри, йазы мядяниййяти, материалларын тягдим олунма цсулу, образларын тясвири мцхтялифдир. Мцяллифин дцнйаэюрцшц, исте‘дады, тяжрцбяси щеч вахт ейни бир сявиййядя донуб галмыр, О, илдян-иля, ясярдян-ясяря инкишаф едиб пцхтяляшир. Она эюря бу мясяляни тябии бир щал кими гябул етмялийик: йазычынын йарадыжылыьынын илк дюврцндя гялямя алдыьы «Интизар» вя йахуд «Ишыглы йоллар» пйесиндя мювзунун ишлянилмяси, бядии при­йом­ларын сяняткарлыг сявиййяси, диалог вя монологлардакы тябиилик, образларын дольунлуьу йарадыжылыьынын даща камил илляриня тясадцф олунан «Сян щямишя мянимлясян», «Унуда билмирям», «Щюкмдар вя гызы» ясярляриндякилярля ейни сявиййядя дейилди.

И.Яфяндийев драматурэийасынын бир жящятини дя гейд етмяк лазымдыр. Йазычынын гялямя алдыьы бир сыра пйесляри иля Азярбайжан театры сящнясиня йени аб-щава, лирик психолоъи дейим тярзи эятирмяси, образларын дахили алямини, мя‘няви-яхлаги кейфиййятлярини юн плана чякмяк кими цсул­лар­дан бажарыгла истифадя етмяси инкаролунмаз бир щягигятдир. Бу йени дейим тярзи, тясвир методу сон иллярдя мейдана чыхмыш бир сыра драм ясярляриндя, хцсусиля Б.Ващабзадя , Н.Хязри, Н.Щясянзадя вя башга сяняткарларын да йарадыжылыьында ачыг-ашкар щисс олунур.

Мцхтялиф йарадыжылыг йолу кечмиш сяняткарларын биринин диэяриндян юйрянмяси, гаршылыглы шякилдя бящрялян­мя­ляри тябиидир. Шцбщя етмямяк олар ки, 60 иллик йарадыжылыг йолу кечмиш, ядябиййатын мцхтялиф ъанрларында эюзял ясярляр йаратмыш И.Яфяндийев сяняти дя беля бядии кейфиййятлярдян хали дейилди.

И.Яфяндийев драматург кими йарадыжылыьа 1943-жц илдя, эюркямли йазычы М.Щцсейнля бирликдя йаздыьы «Интизар» ясяриля башламышдыр. «Интизар»ла башланан бу йол дцз 50 ил давам етмиш вя 1994-жц илдя тамашачылара эюстярилян «Щюкмдар вя гызы» фажияси иля сона чатмышдыр.

И.Яфяндийевин драматуръи йарадыжылыьыны шярти олараг, цч дювря бюлмяк олар. Тяхминян он ил давам етмиш биринжи дювр 1943-1954-жц илляри ящатя едир. Бу дюврдя йазычы «Интизар», «Ишыглы йоллар», «Бащар сулары» вя «Атайевляр аиляси» пйеслярини йазмышдыр. Щямин дюврц йазычынын драматуръи йарадыжылыьында ахтарыш илляри адландырмаг олар.

Мцштяряк йазылмыш «Интизар» бу сащядя йазычынын атдыьы илк аддым иди. Милли Театрын сящнясиндяки мювзу мящдудлуьуну арадан галдырмаг мягсядиля, сифаришля йазылмыш «Ишыглы йоллар» пйеси драматургун эяляжяк йарадыжылыг йолларыны ишыгландыра билмяди. Лакин биринжи дюврцн сон ясяри олан «Атайевляр аиляси» мцасир Азярбайжан сящнясиня юз сюзц, юз няфяси, йазы цслубу олан исте‘дадлы бир драматургун эялдийиндян хябяр верди. Бундан сонра И.Яфяндийев республикада гцввятли драматург кими танынмаьа башлады.

«Сян щямишя мянимлясян» пйесинин йазылдыьы 1964-жц или И.Яфяндийевин драматуръи йарадыжылыьынын икинжи дюврцнцн башланьыжы щесаб етмяк олар. Тякжя юз йарадыжылыьы цчцн дейил, бцтцнлцкдя Азярбайжан сящня сянятиндя йени бир дюврцн - лирик-психолоъи пйесляр дюврцнцн башландыьындан хябяр верян бу иллярдя /1964-1975/ йазычы юзцнцн мювзусу мцасир щяйатдан эютцрцлмцш «Сян щямишя мянимлясян», «Мяним эцнащым», «Унуда билмирям», «Мящв олмуш эцн­дяликляр», «Гярибя оьлан» вя с. йедди драм ясярини йазмышдыр. «Сян щямишя мянимлясян» пйеси парлаг бир улдуз кими Азярбайжан драматурэийасынын эяляжяк йолларыны еля ишыгландырды ки, 60-70 иллярдя драм ясярляри йазмыш бир сыра йазычылар бу ишыгдан бящряляндиляр. Мящз щямин иллярдя йазылмыш ясярляр Азярбайжан театры сящнясиндя щямишялик репертуара дахил олуб узунюмцрлц пйесляр кими шющрят газанды.

Йазычынын драм йарадыжылыьынын цчцнжц дюврц /1981-1994/ тарихи мювзуларда йаздыьы ясярляриля яламятдардыр. И.Яфяндийев йарадыжылыьынын сон дюврцндя халгымызын узаг вя йахын тарихини тядгиг етмиш, «Натяван», «Шейх Хийабани», «Севэилилярин жящяннямдя вцсалы», «Дялиляр вя аьыллылар» кими 8 пйес йазмыш, 1994-жц илдя ойнанылмыш «Щюкмдар вя гызы» фажияси иля бу мярщяля сона йетмишдир. Йазычынын йарадыжылыьынын бу жцр дюврляря айрылмасы шярти олса да, бурада бир ганунауйьунлуг тапмаг олар.

Драматургун гяляминдян чыхмыш пйесляр йалныз бири - «Полковник Аллащйаров» тамашайа гойулмамышдыр, галан ясяр­лярин щамысы Азярбайжан Академик Театрында уьурла ойнанылмыш вя тамашачы алгышларына сябяб олмушдур.

Очерк вя щекайяляри иля ядябиййата эялмиш И.Яфян­дийе­вин драматурэийайа щявяс эюстярмясини тясадцфи бир щал щесаб етмяк олмаз. Чцнки йазычынын щяля 40-жы иллярдя йаздыьы илк щекайяляриндя, ейни заманда сонракы иллярдя гялямя алдыьы повест вя романларында драм ясярляриня хас олан чохлу сящняляр, жанлы диалоглар, конфликтли вязиййятляр вардыр. Йазы­чынын няср ясярляриндяки бу хцсусиййятляр эетдикжя инкишаф етмиш вя ядибин бир драматург кими йцк­сялмясиня сябяб олмушдур. «Онун нясри драматик елемент­лярля зянэин олдуьу кими, пйесляри дя нясря хас олан, хцсу­сян романларда нязяря чарпан дольун характерляря, кяскин конфликтляря, ящатяли сцъет хяттиня маликдир».9

«Интизар» пйеси Икинжи дцнйа мцщарибясинин ян гызьын дюврцндя гялямя алынмышдыр. Бу ясяр Азярбайжан драматурэийасында мцщарибя мювзусунда йазылмыш илк пйес дейилди. Бундан яввял, щяля 1941-жи илдя М.Ибращимовун «Мящяб­бят», З.Хялилин «Интигам» , М.Щ.Тящмасибин «Аслан йатаьы» ки­ми ясярляр мейдана эялмиш, сонракы иллярдя Р.Рза «Вя­фа», Мир Жялал «Мирзя Хяйал», С.Вурьун «Инсан» пйесля­ри­ни йазмышды.

Халгымызы фашизмя гаршы мцбаризяйя рущландыран, вятянпярвярлик вя гящряманлыг щиссляри ашылайан щямин ясярляр арасында «Интизар»ын да мцщцм йери вардыр. Ясяр­дя мцасир щяйатын тясвири, йениликля кющнялийин мцбаризяси вя бу мцбаризядя галиб эялян ишыглы гцввяляр йазычыны даща чох юзцня жялб едирди. Эянжлярин щяйаты, тямиз вя няжиб аиля мцнасибятляри дя драматургу марагландыран мцщцм мясялялярдян иди.

Мцштяряк йазылмасына бахмайараг пйесин ясас «хам материалы» И.Яфяндийевин «Дурнанын эцнащы» вя «Сян ей гадир мящяббят» щекайяляриндян эютцрцлмцшдцр.

«Интизар» пйеси мцщарибяйя щяср олунмасына бахмайараг орада дюйцш сящняляриндян, жябщя епизодларындан даща чох арха жябщядян сющбят ачылыр, бурада аиля-мяишят проблемляри, инсанларын бир-бириня мцнасибятляри, онларын яхлаги-психолоъи кейфиййятляри юн плана чякилир. Щекайялярдя садя тящкийя шяклиндя верилмиш щадисяляр бурада эенишляндирилмиш, персонаълардан эенерал Алхас бяй, щяким Сцряййа, фелдшер Зяниш киши, дюйцшчц Жяфяр жанлы шякилдя, фярди жизэилярля охужулара тягдим едилмишдир. Ясярдя, арха жябщядя фяалиййят эюстярян адамларын фяалиййятиня эениш йер верилир, яриня, йахын достуна хяйанят едян, фярди дуйьуларынын ялиндя ясир олан Эцлйаз вя Тофиг кими типляр жидди тянгид олунурлар. Ясярдя мянфи образлара гаршы гойулмуш сядагятли, мярд, няжиб инсанлар Алхас бяй, Сцряййа, Гамбай даща чох диггяти жялб едир.

Эенерал Алхас бяй кечмиш мцщарибялярдя мярдликля вурушмуш, ад-сан газанмыш, юз аилясинин намусуну вижданла горумуш, иэид бир забит кими щамынын щюрмятини газанмышдыр. Оьлу Гамбайы да бу рущда тярбийя етмиш ата, онун ясэяр чаьырылмасыны ешитдикдя севинир. Севинир она эюря ки, инди «о да ясил киши кими бюйцйяжяк, бурнуна барыт ийи дяйяжяк».

Алхасын эялини Эцлйаз юз ряфигяси щяким Сцряййадан жидди шякилдя фярглянир. О, алижянаблыг, инам, сядагят кими мцсбят инсани кейфиййятлярдян мящрум олан, яри мцщарибяйя эедяндян сонра она хяйанят едян, Тофигя «кюнцл веряряк», ади инсани боржуну унудан гейри-сямими бир гадындыр. Щяким Сцряййа ися беля дейил, мцщарибя ону даща да жиддиляшдириб, инсанлара гаршы даща да мещрибан вя гайьыкеш едиб. О ряфигяси Эцлйазы сядагят щиссини итирдийи цчцн мязяммят едир: «Яринин щялак олмасы хябяриндян алты ай беля кечмямишкян онун досту иля йени бир севда романы башладын... Сян ярини инсан шяряфини горуйан иэидляр жярэясиндя йола салмышдын. О, юз вязифясини намусла йериня йетирирди. О, юз ата-бабасынын, халгынын шяряфини эюйляря галдырырды. Бяс сян ня етдин?.. Мяним ярим Гамбай кими щялак олсайды, мян онун ешгини гялбимдя бир щейкял кими йцксялдиб, башымы дик тутуб инсанларын цзцня гцрурла бахардым... О заман щамы мяни бармагла эюстяриб дейярди ки, эцнащсыз кюрпялярин, аьсачлы аналарын щяйатыны хилас едяряк щялак олмуш гящряманын арвады будур. Сян ися овсунланмыш илан кими онун аьушуна эедин».10

Истяр Эцлйаз, истярся дя Тофиг мцяллифляр тяряфиндян виждан мящкямясиня чякилирляр. Чцнки Гамбайын йахын досту Тофиг, онун юлцм хябяри эяляндян сонра Эцлйаза ешг е‘лан едир. Бахмайараг ки, Гамбай жябщяйя йола дцшяркян арвадындан муьайат олмаьы Тофигя тапшырмышдыр.

Гамбай шикяст щалда евя гайыдаркян Тофиг виждан язабы чякир, батаглыьа там йуварланмайан Тофиг, щеч олмаса, мцщарибядян кор гайытмыш достунун эюзлярини саьалтмаьа вя бу йолла да эцнащыны бир аз йцнэцлляшдирмяйя чалышыр. Лакин щяким Тофиг йенижя кяшф етдийи ихтирасыны хястяляр цзяриндя тятбиг едя билмир, цряк партламасындан вяфат едир. Юлцм айаьы о, Гамбайдан Эцлйазы баьышламасыны хащиш едир. Гамбай ися беля бир эцнащы баьышлайа билмир...

Бцтцн бу щадисяляр психолоъи аспектдя, эярэин психолоъи планда ишлянмишдир.

Пйесдя жябщя иля арханын гаршылыглы ялагяси йахшы ишыгландырылмышдыр. Дюйцшчцляря цмумхалг мящяббяти, намуслу вя вижданлы адамларын жябщяйя мцнасибяти, гялябя наминя црякля чалышмалары, ейни заманда бу инсанларын Эцлйазла Тофигин щярякятляриня нифрят вя гязяби цмумиляш­диририляряк гялямя алынмышдыр ки, бу да арханын дю­йцшчцляря олан цмумхалг мящяббятинин тязащцрц кими сяс­лянир.

Пйесдя гялябяйя инам щисси чох эцжлц верилмишдир. Буну биз эенерал Алхас бяйин сющбятиндя, ясярин сонунда оьлу Гамбайа дедийи сюзлярдя даща габарыг шякилдя щисс едирик: «Оьлум, билирсян ки, мян сачымы мцщарибялярдя аьартмышам. Анжаг вуруш мейданындан дюшцмдя беш-алты орден вятяня гайыданда анан Эювщяр ханымдан башга габаьыма чыхан олмады. Инди сяни бцтцн юлкя, бцтцн халг тябрик едир, сян бунунла фяхр етмялисян, оьлум. Бу мяним цчцн дя , анан цчцн дя ян бюйцк тясяллидир. /Эянжляря цзцнц тутараг/ Язиз балаларым, мяним цряйимя чякилян даьын щайыфы йердя галмайажаг. Дцшмяни мян дя язмишям, оьлум да язиб, нявялярим дя язяжякдир».11

Истяр 40-жы иллярдя, истярся дя мцщарибядян сонракы дюврдя республиканын дювлят вя партийа сянядляриндя, ейни заманда йазычыларын пленум, конфранс вя мцхтялиф характерли диэяр йыьынжагларында нефт академийасы олан Бакынын щяйатындан, нефт сянайесиндя чалышан фящлялярин мцбаризясиндян ири щяжмли ясярлярин йазылмасы щаггында чаьырышлар тез-тез ешидилирди.

Бу чаьырышлара жаваб олараг щямин иллярдя нефтчи­лярин щяйатындан бящс едян М.Щцсейнин «Абшерон», М.Сцлей­мановун «Йерин сирри», И,Гасымовун «Хязяр цзяриндя шяфяг», Р.Рзанын «Илич бухтасы», М.Ибращимовун «Ирадя» вя с. ясярляр йазылды. Щямин ясярлярдя Бакы фящлясинин щяйатындан, нефчи-эеологларын елми ахтарышларындан, районлардан эялмиш эянжлярин нефт мя‘дянляриндя йени истещсал просесиня алышмаларындан бящс олунурду.. Лакин бу ясярлярин бя‘зиляри узунюмцрлц олмады. Бунун да ясас сябяби конфликтсизлик нязяриййяси иля ялагядар иди. Бу нязяриййянин тяряфдарлары иддиа едирдиляр ки, йашадыьымыз синифсиз жямиййятдя тящлцкя доьура биляжяк жидди зиддиййятляр артыг арадан эютцрцлмцшдцр. Эуйа мцасир жямиййятдя щяр шей йолуна дцшмцш, щяйат вя инсанлар идеал бир дяряжядя дяйишиб тямизлянмишляр. Индики ижтимаи щяйатда мцнагишя, жидди конфликт йалныз «я‘ла» иля «йахшы» арасындакы йарышларда юзцнц эюстяря биляр. Жидди зиддиййят йарада биляжяк ясаслы щеч бир шяраит, ясас, обйектив сябяб йохдур вя с. Тяясцфляр олсун ки, бу «нязяриййя» тезликля ядябиййатда, ейни заманда драматурэийада да мющкям йер тапа билди вя эениш йайылды. «Конфликтсизлик пис бир хястялик кими узун иллярдян бяри мцасир драматурэийанын жанындан чыхмыр».12 Бунун нятижясиндя дя мцасир щяйатдакы жидди зиддиййят вя нюгсанлары жясарятля, обйектив бир шякилдя якс етдирян дярин мязмунлу ясярляр явязиня колхозлар вя бригадаларарасы йарышлара, план долдурмаг уьрунда мцбаризя вя с. бу кими йцнэцл мювзулара щяср олунмуш дайаз вя сятщи ясярляр сящняйя йол тапырды.

Мцщарибядян сонра йазылмыш драм ясярляринин бир чохунда жидди конфликтя вя мцнагишяйя раст эялмяк олмур. Ж.Мяжнунбяйовун «Бюйцк мящяббят», И.Гасымовун «Хязяр цзярин­дя шяфяг», М.Щ.Тящмасибин «Чичяклянян арзулар», С.­Ахун­­до­вун «Зяриф телляр», Я.Аббасовун «Севинж», И.Ся­фяр­линин «Йади­эар» вя с. ясярляри буна мисал эюстярмяк олар. И.Яфян­дийевин бу иллярдя йазылмыш «Ишыглы йоллар» пйеси дя «конфликтсизлик» нязяриййясинин тя‘сириндян йан кечя билмямишдир.

Щямин ясярин йаранмасы иля ялагядар йазычынын гейдляриндя охуйуруг: «Мцщарибя вахты эянж бир йазычы олан мян, о заман артыг мяшщур бир йазычы кимим танынан Мещди Щцсейнля бирликдя йаздыьымыз вя М.Язизбяйов адына Азярбайжан Дювлят Драм Театрында тамашайа гойулан «Интизар» пйесиндян сонра драматурэийа иля мяшьул олмаьы, демяк олар ки, унутмушдум. 1946-жы илдя «Коммунист» гязетиндя ишлядийимиз заман Адил мяни театра дя‘вят едиб нефтчилярин щяйатындан бир нечя пйес йазмаьы тяклиф етди. Бу мяним цчцн щеч аьлыма эялмяйян бир мясяля иди. Чцнки нефтчилярин щяйатындан щеч ня йазмамышдым».13

Кянд щяйатыны мцкяммял билян йазычынын бирдян-биря, таныш олмадыьы тамамиля йени мювзуйа мцражият етмяси, бундан ялавя, илк дяфя мцстягил драм ясяри йазмасы драматуръи тяжрцбянин азлыьы, щям дя «конфликтсизлик» нязяриййясинин тя‘сири алтына дцшмяси «Ишыглы йоллар» пйесинин мцяййян чатышмазлыгларла мейдана чыхмасына сябяб олмушдур.

Ясярдяки мцсбят жящятляри эюрян С.Вурьун пйеся гиймят веряряк гейд етмишдир ки, эянж насир Илйас Яфяндийев «Ишыглы йоллар» пйесиндя гожаман буруг устасындан башламыш мя‘дяня йенижя ишлямяйя эялян эянж колхозчулара гядяр фящлялярин, мцщяндислярин, партийа ишчиляринин мараглы сурятлярини йаратмышдыр...Мцяллиф ямякчилярин зящмят бирлийини бюйцк мящяббятля вя щярарятля тясвир едир, онларын зящмятини парлаг вя реал бойаларла эюстярир.14

И.Яфяндийевдян яввял нефт мювзусуна мцражият едян мцяллифлярин яксяриййяти, чох вахт Бакы нефтчиляринин ингилабдан яввялки аьыр щяйатыны гялямя алмыш, онларын дюзцлмяз иш шяраитини тясвир етмишдиляр. И.Яфяндийев ися бу йолла эетмямиш, бу вахта гядяр ишыгландырылмамыш бир сащяни - нефтчилярин мцасир щяйатыны тясвир етмиш вя о вахта гядяр мювжуд олан бошлуьу долдурмаьа ся‘й эюстярмишдир.

«Ишыглы йоллар» ясяриндя мцяллиф щям нефтчилярин ямяйини, щям дя райондан Бакыйа эялиб нефт мя‘дянляриндя чалышан эянжлярин щяйатыны юн плана чякмишдир. Пйесдя 17 милйон тон нефт уьрунда мцбаризя апаран ики мя‘дянин ямякдашлары арасындакы йарыш тясвир олунур вя бу мясяля ясярин ясас драматик конфликтини тяшкил едир.

Шан-шющрят дцшэцнц олан биринжи мя‘дянин мцдири Елмар йалныз юз мянафейини эцдцр. Бир рящбяр кими о, дювлят планларынын вахтындан яввял вя артыгламасы иля йериня йетирмяк уьрунда мцбаризя апарыр, лакин бу ишдя яйри йоллара ял атыр, эюздян пярдя асыр, «йухарылары» йалан мя‘луматларла алдадыр. Чцнки о, йарышдыьы икинжи мя‘дянин ирялидя эетмясиня щеч жцр разы ола билмир: «Мян щяр йердя, щяр ишдя биринжи олмаьа адят етмишдим, охумагда...эцлля атмагда, футбол ойнамагда...гяряз щяр шейдя...»15 Лакин ямяк коллективи , иш йолдашлары онун бу йолла эетмясиня, учурума йуварланмасына йол вермирляр, севэилиси Эцларя ону дцз йола дя‘вят едир: «Елмар сян мя‘дяндя пландан башга щеч няйя фикир вермирсян... Тяжрцбяли адамларын, габагжыл нефт усталарынын сясини ешитмирсян. Бу нюгсандыр...». О, Эцларянин бу щаглы ирадларынын да гулаг ардына вурур. Елмарла коллектив арасында олан ихтилаф партийа ижласында мцзакиря олунур... Ловьа вя егоист мцдир партийа жязасы алдыгдан сонра тез бир заманда тамамиля дяйишир, бцтцн нюгсанлары ислащ олунур...

Бу фикирля разылашмалы олурсан ки, «ясас конфликтин дярин щяйати мязмун кясб етмямяси, хырда вя кечижи щадисяляр цстцндя гурулмасы эярэинлийи хейли зяифлятмиш вя сурятлярин щяртяряфли гол-ганад ачмасына мане олмушдур. Мцяллифин тянгид обйекти кими юн плана чякдийи гцсурлар вя йарамаз жящятляр, бя‘зи мянфи сурятляр чох асанлыгла ислащ едилир. Гцсурлары арадан галдырмаг цчцн пйесдя биржя ижлас кифайят едир».16

Бя‘зи чатышмазлыглара бахмайараг «Ишыглы йоллар» пйеси мювзусунун актуаллыьына эюря диггяти жялб едир. Аьыр тясяррцфат сащяси олан нефт мя‘дянляриндя фядакарлыгла чалышан фящля вя гуллугчуларын - гожаман буруг устасы, «Абшерон» романындакы Рамазан образына чох йахын олан Баба дайынын, эянж мцщяндис Эцларянин, кянддян эялмиш Жяфяргулу, Мурад, Потуш, Лачын вя б. эянжлярин мя‘дян партийа тяшкилатынын катиби Василйевин образлары, ясасян мараглыдыр. Бу сурятлярин дахили алями, бир-бирляриня олан мцнасибятляри, вятяндаш гейряти, тапшырылан ишя мя‘сулиййятля йанашмалары инандырыжылыгла гялямя алынмышдыр.

Ясярдя милли колорит эцжлцдцр. Эянжлярин фярди жизэиляри, данышыглары, щяйата мцнасибятляри йахшы тя‘сир баьышлайыр.

Лакин бу да бир щягигятдир ки, йазычы хейирхащ бир ниййятля гялямя алдыьы щямин актуал мювзуну бядии жящятдян йцксяк сявиййяйя галдыра билмямишдир. Ясярдя кяскин конфликт, эярэин драматик сящняляр йохдур, бя‘зи щадисялярин тясвириндя инандырыжылыг аздыр, бир сыра образларын зяифлийи ясярин цмуми сявиййясиня дя сирайят едир.

Лакин пйесдяки бцтцн чатышмазлыглары исте‘дадлы йазычынын сяняткарлыг габилиййятинин ашаьы сявиййядя олмасы иля ялагяляндирмяк дцзэцн олмазды. Ясярин зяиф жящятляриндян сющбят ачаркян, бу иллярдя йазычыларын гаршысында гойулмуш конфликтсизлик «нязяриййясинин» «эцжцнц» дя нязяря алмамаг дцзэцн олмазды. Чцнки бу «нязяриййя» еля бир вязиййят йаратмышды ки, бир сыра драматурглар мцнтязям вя ардыжыл йарадыжылыг явязиня сямярясиз «ахтарышларла» мяшьул олмуш, ещтирассыз, рянэлянмиш, сольун вя щяйат щягигятляриндян узаг ясярляр йазмышлар.17

Эюркямли йазычы Мещди Щцсейн 1947-жи илдя гялямя алдыьы «Ишыглы йоллар» адлы мягалясиндя ясярин обйектив тящлилини вердикдян сонра йазмышдыр: «Лакин мцяллифи бир жящятдян тягсирляндирмяк олар ки, бу да, дольун вя сямими, дярк едилмиш инсан сурятлярини эярэин драматик мцбаризя сявиййясиня галдырмамасыдыр. Мцяллиф «Ишыглы йоллар» ясяриндя билаваситя щадисяляри вя инсанлары эюстярмяк явязиня, чох щалларда онлары тяряннцм едир... щя­ря­кят вя мцбаризянин сакит вя мцлайим ащянэи пйесдяки реал конфликтлярин йцксяк сявиййяйя галхмасына мане олур... Ещтираслары йахшы жанландырмагла мцяллиф пйесин бядии-сийаси дяйярини гат-гат артыра билярди».18

М.Щцсейн эянж драматург И.Яфяндийевин потенсиал имканларына йахшы бяляд иди вя тянгидчи мягалянин ахырында йазыр ки, бцтцн бу тянгиди мцлащизяляри гейд етмякдя мягсядимиз, ялбяття, «Ишыглы йоллар» ясяринин гиймятини ашаьы салмаг дейилди, яксиня мцяллифин даща бюйцк имканларыны она хатырлатмагдыр.

Илйас Яфяндийевин 70-80-жи илляря гядярки йарадыжылыг йолуна нязяр йетирдикдя беля бир щягигятин шащиди олуруг ки, йазычы гялямя алдыьы няср вя драм ясярляриндя мцасир щяйатын тясвир вя тяряннцмцня даща чох цстцнлцк верир, Халгын щяйаты, мцасир жямиййятдя баш верян щадисяляр ядиби даща чох марагландырыр, бизимля чийин-чийиня ишляйян вя йашайан ямяк адамы вя онун мя‘няви яхлаги дцнйасы мцяллифин ясас бядии тядгигат обйектиня чеврилир.

Йазычынын «Ишыглы йоллар» пйеси иля драматуръи йарадыжылыьында башладыьы мцасир мювзу ядибин сонракы иллярдя гялямя алдыьы пйесляриндя дя ясас хцсусиййят кими нязяря чарпыр. «Бащар сулары» пйеси дя бу йолда атылмыш илк мцвяффягиййятли аддымларындан бири иди. Пйес тякжя Илйас Яфяндийев йарадыжылыьында дейил, ейни заманда щямин иллярдя Азярбайжан драматурэийасында йаранан уьурлу нцмунялярдян бири щесаб олунурду. Ядяби тянгидин беля бир фикиря ясасланмасы сябябсиз дейилди. Щягигятян дя «Бащар сулары» мцасир кяндин реал тясвирини вердийи цчцн диггяти жялб едирди. «Дюврцн ядяби тянгидиндя пйесин йцксяк гиймятляндирилмяси орада галдырылан мясялялярин актуаллыьында вя бунларын мцасир тяфяккцр ишыьында щяллиня сямяряли тяшяббцс эюстярмясиндя иди... Илйас Яфяндийев сцн‘и васитялярля эярэинляшдирилян конфликтдян гачмышдыр. Ясярин бядии конфликти истещсалат вя мяишят хятляриня ясасланырды».19

И.Яфяндийев М.Ф.Ахундов, Ж.Мяммядгулузадя, Ж.Жаб­бар­лы кими сяляфляриндян даима юйрянян вя онларын йа­радыжылыьындан бящрялянян сяняткарлардан бири иди. О, Азярбайжан драматурэийасынын ян йахшы ян‘яняляри цзяриндя бюйцмцш вя инкишаф едиб пцхтяляшмишдир. Йарадыжылыьынын биринжи дюврцндя И.Яфяндийев бир драматург кими Ж.Жаббарлынын йарадыжылыьына даща чох мейл едир, юз сяляфинин башладыьы йолу уьурла давам етдирирди. Ж.Жаб­барлы йарадыжылыьынын тя‘сири дуйулан «Бащар сулары» пйеси дедикляримизи бир даща тясдиг едир.

Академик М.Ариф 1949-жу илдя йазмышдыр: «...сящня­миздя Жяфяр Жаббарлы ян‘янялярини жанландыран «Бащар сулары» кими ясярляр бизи севиндирмяйя билмяз... Илйас Яфяндийев щяйатда баш верян...йени кейфиййятляри тясвир етмяйя чалышмышдыр».20

«Бащар сулары» пйеси цчцн мювзу вя жоьрафи мякан сечян драматург бу дяфя «Ишыглы йоллар»дан фяргли олараг, юзцня таныш вя йахын олан кянд щяйатына, орада чалышан зящмят адамларынын фяалиййятиня мцражият етмишдир. Ядиб гялямя алдыьы мювзуйа йахшы бяляд иди. О, илк щекайяляринин яксяриййятинин вя повестляринин материалыны кянд щяйатындан эютцрмцшдцр. Мящз бу сябябдян дя пйесдя тясвир едилян щадисяляр даща щяйати, образлар даща жанлы вя инандырыжы иди. Бундан ялавя, пйесдя диггяти жялб едян мцщцм мясялялярдян бири дя, И.Яфяндийевя гядяр Азярбайжан драматурэийасында мцасир кяндин гаршысында дуран ясас проблемлярин эениш формада ишыгландырылмамасы иди. Ж.Жаббарлыдан сонра, мцасир кянд драм ясяриндя юз яксини тапмамышды. Мцасир кяндин инкишафынын дцзэцн вя инандырыжы якси, персонаъларын жанлы вя дольун тясвири, новатор драматург олан И.Яфяндийевин щямин ясяриндя гялямя алынмышдыр.

Кянд щяйатынын реал тясвири, образларын дольунлуьу нюгтейи-нязяриндян «Бащар сулары» мцщарибядян сонра йазылан драм ясярляри ичярисиндя мцсбят кейфиййятляри иля фярглянян йахшы пйеслярдян бири кими диггяти жялб едир.

Ясярдя тясвир едилмиш Алхан, Уьур, Шяфяг, Тураж, Бал­лы, Ханмурад, Сяадят тямкинли, алижянаб, хейирхащ вя хошхасиййят адамлардыр. Щяр жцр худпясяндликдян, мешшан ящвал-рущиййядян узаг олан бу образлар тямиз вя сямимидирляр, чятинликляря дцшсяляр дя, хяйанятя, ялияйрилийя йол вермир, ян чятин дягигялярдя беля ляйагятини, мцсбят инсани кейфиййятлярини итирмир, мцвазинятлярини горуйуб сахлайырлар.

Пйесдя верилмиш образлар арасында Алханла Уьур даща мцвяффягиййятли тясвир олунмушлар. Ясярдяки мцщцм щадисяляр бу сурятлярля ялагядардыр. Бурадакы ясас сцъет хятти, бядии конфликт мящяббятля баьланса да, мцщарибядян сонракы иллярдя Азярбайжан кянди гаршысында дуран мцщцм проблемляр кяндля-шящярин ялагяси, елм вя техниканын сон наилиййятляринин кянд тясяррцфатына тятбиги, инсанлар арасында йени мцнасибятлярин формалашмасы, цмумхалг ишинин юн плана чякилмяси, йенилийя, инкишафа мане оланларла мцбаризя вя с. мясяляляр эениш формада бядии щяллини тапмышдыр. Мящз бу сябябдян дя ясяр охужулар вя ядяби тянгид тяряфиндян йцксяк гиймятляндирилмишдир.

Пйесдяки ясас конфликти кющня вя йени колхоз сядрляри Алханла Уьур цзяриндя гурулмушдур. Лакин «мцяллиф бя‘зи ясярлярдя олдуьу кими, конфликти кющня вя тязя сядрлярин арасындакы зиддиййят вя мцнасибятлярин ясасында кяскинляшдирмямиш, бядии ясярляримиздя бя‘зян шаблонлашдырылан «новаторлар» вя «мцщафизякарлар» мцнагишясиня мей­дан вермямишдир». 21

Дцнйа эюрмцш ел аьсаггалы Алхан узун иллярдир кяндя рящбярлик едир, о тясяррцфат сащясиндя зянэин тяжрцбя газанмышдыр, ишлямякдян зювг алыр, кянд жамаатынын щюрмятини газанмышдыр. Онун цчцн ижтимаи боржу вижданла йериня йетирмякдян йцксяк щеч ня йохдур. Алхан 17 иллик сядрлик дюврцндя колхоза жан йандырыб, кяндин игтисадиййатыны йцксялдиб. Мцщарибянин аьыр илляриндя жябщяни ярзагла тя‘мин етмяк цчцн жанла-башла чалышыб, халгын щюрмят вя е‘тимадыны газаныб. Лакин мцщарибядян сонра вязиййят тамамиля дяйишмишдир. Гожалмыш Алхан киши инди яввялки кими ишляйя билмир, рящбярлик етмякдя билийи вя гцввяси кифайят етмир. О юзц дя буну баша дцшцр вя е‘тираф едир. Адамларла дил тапмаьы, киминля нежя ряфтар етмяйи бажаран Алхан киши эянжлярин иряли чякилмясиння кюмяк едир, тяжрцбя вя бажарыьыны ясирэямир. Йазычы колхоз сядрини охужулара бу жцр тягдим едир, онун дахили алямини ачмаг цчцн кянд аьсаггалына хас олан, «йашамаг йаратмаг демякдир, яэяр йарадырсанса, демяли йашайырсан», «инсан дцнйайа зинят вермяк цчцн эялмишдир» кими жцмля вя ифадялярдян истифадя едир. Уьурун жябщядян саь-саламат гайытмасына црякдян севинян Алхан, онун даща бажарыглы вя биликли олдуьуну нязяря алыб сядрлийи кюнцллц олараг она верир. Алханын ашаьыдакы е‘тирафы онун характеринин ачылмасына кюмяк едир: «Гартал кими йцксялмяк, эюйляря жювлан елямяк, фяляйя гядяр галхмаг истяйирсян! Анжаг ня едясян ки, ганады гырыг гуш кими чырпыныб йериндя галырсан!... Савадым аздыр, баша дцш! Елмим йохдур! Нечя дяфя бу жамаата демишям ки, даща мяним вахтым кечиб, гожалмышам. Эялин бу елмли оьланлардан бирини кечирдяк сядрлийя».22

Бцтцн бу кейфиййятляри, мцсбят вя мянфи жящятляри иля охужулара тягдим олунан Алхан киши бядии бир образ кими И.Яфяндийев драматурэийасынын илк уьурлу аддымы иди.

Уьурун сядр сечилмяси иля ясярдяки конфликт сона йетмир, яксиня, зиддиййят вя мцнагишяляр даща да жидди характер алыр.Вязифясинин ижрасына башлайан тязя сядр бцтцн ишляри эцнцн тялябляри сявиййясиндя йенидян гурур, тясяррцфат сащяляриндя мящсулдарлыг артыр, о, кяндин мядяни сявиййясинин йцксялмясиня жидди фикир верир, тамащкар вя авара Няжяфля Уьур арасында кяскин мцбаризя башлайыр. Уьур бажарыглы бир тяшкилатчы кими аз мцддят ярзиндя кянддя бюйцк дюнцш йарада билир.

Йазычы Уьурун симасында мцщарибянин аловларындан чыхмыш, полад кими бяркимиш ирадяли бир забитин гуружулуг сащясиндяки фяалиййятини цмумиляшдирмиш, жанлы вя дольун бядии образ йаратмаьа ся‘й эюстярмишдир. Драматург, ел аьсаггалы Алхан кими тяжрцбяли сядрин йериня Уьур кими жаван бир ясэяри «тя‘йин едяркян» щяр шейи эютцр-гой етмиш, онун эянжлик енеръисини, бажарыг вя габилиййятини, щцдудусуз арзуларыны нязяря алмыш, юз мягсядиня, ясасян, наил олмушса да, Уьуру йетэин бядии образ сявиййясиня йцксялдя билмямишдир. О, ясярдя сона гядяр там ишлянилмямиш, бир нюв натамам сурят тяяссцраты ойадыр.

Уьур, щяр шейдян яввял, бюйцк арзуларла йашайыр. О, бя‘зян рящбяр ишчиляр кими, няйин бащасына олурса-олсун йалныз тясяррцфат планларынын йериня йетирмякля, фяалиййятини мящдудлашдырмыр. Йени сядр йцксяк мящсул ялдя етмякля йанашы, кяндин мядяни щяйатында да дюнцш йаратмаьы, гаршысында дуран ики ясас мясялядян бири щесаб едир вя буна даима гайьы эюстярир. Онун арзулары бюйцкдцр: «Мян истяйирям ки, Галмагал Мядяд йалныз тойда-байрамда дейил, щямишя йахшы эейинсин! Онун бир дяст явязиня он дяст костйуму олсун! Ханмурадын шящярдян эятирдийи чарпайыларда тякжя райондан эялян тящкимчиляр дейил, онун анасы Пяри дя йатсын. Евляр планлы тикилсин. Яйри-цйрц, дар даланлар явязиня кянарларында алма аьажлары якилмиш эениш асфалт кцчяляр олсун!

Мян истяйирям ки, електрик йалныз кяндляримизя ишыг дейил, тарлаларымыза су версин! Тахыл дюйсцн!...»23

И.Яфяндийев башга ясярляриндя олдуьу кими, бурада да «вятянпярвярлик», «гящряманлыг», «сядагят», «йолдашлыг» вя с. бяшяри категорийалары бядии шякилдя тясвир етмяк цчцн эянжлярин «гцввясиндян» истифадя етмяли олур. «Ба­щар сулары» пйесиндя охужулара тягдим олунан Сяадят, Шя­фяг, Тураж, Ханмурад беля эянжлярдяндир. Онлар ижтимаи щяйатда вя тясяррцфатда фяал иштирак етдикляри кими, бир-бирляриня олан йолдашлыг мцнасибятляриндя дя йени кейфиййятлярля фярглянирляр. Бядии шякилдя цмумиляшдирилмиш бу эянжляр кющнялик галыгларындан, байаьы яхлаг нормаларындан узагдырлар.

Пйесдя кянд щяйатынын йалныз ишыглы тяряфляри тясвир едилмир, ейни заманда кянддя юзляриня сыьынажаг тапмыш тцфейлиляр, ялияйриляр, ямяйя хор баханлар жидди тянгид атяшиня тутулурлар. «Беш эцнлцк дцнйада йе, ич, кейф чяк!» - фялсяфяси иля йашайан бригадир Няжяф, щесабдар Гулу кими халгдан айры дцшмцш тянбял вя ялияйриляр саьлам коллективдя ял-гол ача билмирляр, ифша едилиб жязаларыны алырлыр.

«Бащар сулары»ны эениш тящлил едиб онун мязиййятляриндян сющбят ачмыш академик М.Ариф пйесин дили щаггында демишдир: «Ийас Яфяндийев юз гящряманларыны гуру китаб дили иля дейил, жанлы тябии бир дилля данышдырыр, щяр суряти юзцнямяхсус жизэиляриля фярдиляшдирир. Мцяллифин жанлы данышыг дили цзяриндяки мцшащидяси бюйцкдцр. Йерли-йериндя жанлы ифадяляр, мцвяффягиййятли аталар сюзляри ишлятмяси буну исбат етмякдядир».24

Бцтцн бу мязиййятляриля бярабяр ясярдя бир сыра нюгсан вя чатышмазлыглар да нязяря чарпыр. Ядябиййатшцнасларын йахшы бир ясяр кими гиймятляндирдикляри «Бащар сулары» пйесиндя гейри-реал, гейри-сямими фикирляря дя раст эялирик: «колхозчулар ещтийажын ня олдуьуну билмирляр», «онлар юз шяхси мал-гарасындан, щяйятйаны сащялярдян имтина едирляр» кими бязяк-дцзякли щяйат щягигятляриндян узаг мцлащизяляр охужулары щеч жцр разы сала билмяз. Чцнки щямин иллярдя кянд тясяррцфатынын, сящярдян ахшама гядяр тарлада ишляйян ушагларынын тярбийяси иля мяшьул ола билмяйян колхозчуларын вязиййяти, онларын щяйат шяраити вя эцзяраны щямымыза йахшы мя‘лум иди.

Пйесдя эюзя чарпан диэяр нюгсан Уьур образы иля ялагядардыр. Йенилийин нцмайяндяси кими тясвир олунан Уьур бир характер кими зяифдир. Онун сюзц иля ямялляри арасында бир уйьунсузлуг эюзя чарпыр. Ясярдяки севэи хятляриндя /Уьур-Сяадят, Уьур-Шяфяг, Ханмурад-Сяадят/ бир жясарятсизлик щисс олунур, тясадцфляр ясасында гурулмуш вя йарымчыг кими эюрцнян бу хятлярдя сямимиййят, сядагят, гятиййят щисс олунмур.

Сяадят мцщарибяйя эетмиш Уьуру дцз 5 ил эюзляйир, онун ийини айаьы дяйян йерлярдян алыр. О, «бажысы» Дурна кими юз севэилисиня хяйанят етмир. Яксиня, щяля ятя-гана долмамыш, гол-ганад ачмадан итирилмиш илк мящяббятинин аьры-ажысыны цряйиндя эяздирмякля бярабяр, «Эюрцнцр беля гисмят имиш» нятижясиня эяляряк, башга алижянаб вя хейирхащ «бажысы» Нуриййя кими щярякят едир. Диэяр тяряфдян, ясярдя даща эюзял, лирик сящнялярин йаранмасы цчцн зянэин «хам материал» верян Уьур-Шяфяг мцнасибятляринин тясвириндя эюзя чарпан сольунлуг охужулары гане етмир. Бу севэи хяттиля баьлы бир сыра суаллар жавабсыз галыр: Уьуру юлцмдян гуртарыб йенидян щяйата гайтаран Шяфягля йахынлыг вя цнсиййятин башланьыжында ня цчцн Уьур Сяадятин варлыьы щаггында она щеч ня демир. Бизжя, Уьур-Шяфяг хятти И.Яфян­дийев кими бир драматург цчцн айрыжа бир мцстягил ясяр мювзусудур. «Сян щямишя мянимлясян» пйесинин сцъетини йада салаг. Мязмуну бир нечя жцмляйя сыьажаг бу ясярдя гойулмуш проблем, эюрцн ня гядяр йцксяк сяняткарлыгла вя мянтигля щялл едилмишдир. Демяли, ясас мясяля нядян йазмагда йох, нежя йазмагдадыр!

Беш ил интизарла йолуну эюзляйян мещрибан вя аьыллы Сяадятин эцнащы нядир? Ахы, бцтцн кянд Уьурла онун мцнасибятляриндян хябярдардыр. Уьур она «мяни баьышла Сяадят, сян дцнйанын ян няжиб гызысан!» - демякля олуб кечянляри унудур, бцтцн эцнащларыны бунунла йуйур. Ясярин кулиминасийа нюгтяси ола биляжяк бу «дцйцн» беля бир садя сонлугла «йекунлашыр».

Сяадятин «Уьур, мян сяни севирям, юляня гядяр дя севяжяйям» гяти гянаяти дя бу мясялянин мцсбят щяллиня щеч бир тя‘сир едя билмямишдир.

Ясярдя тясвир олунан эянжляр арасында Тураж юзцнцн жясаряти, гайьыкешлийи вя садялийи иля диггяти жялб едир. Ж.Жаббарлынын Эцлцшцнц хатырладан бу кяндли гызы ориъинал бир образдыр. О, ямисиоьлу Уьурун Сяадяти дейил, башга бир гызы севдийини ешитдикдя ряфигясинин мцдафиясиня галхыр, Уьуру чох жидди тянгид вя тянбещ едир: «Инди о тай-тушунун цзцня нежя бахсын! Кянд йеридир, щяря бир сюз данышыр... Ай мяним дцнйаны эязиб эялян ямиоьлум! Даь-даш дяйишяр, амма севэи дяйишмяз!» Мараглы жящят одур ки, Сяадятин дярдиня шярик чыхан бу гыз тякжя изтираблар кечирян ряфигясинин йох, щямчинин «гяриб» йердян эялмиш Шяфягин дя щалына ажыйыр, онун да кюнлцня дяймяк истямир. Лакин Сяадят юзцнцн няжиб вя хейирхащ щярякятляри иля фярглянир. Лирик планда ишлянилмиш Сяадятин бюйцк цряйя малик олмасы, онун Уьурла Шяфяг арасындакы ялагяйя мцнасибятдя даща айдын шякилдя мейдана чыхыр. Уьуру црякдян севян, беш ил онун йолуну интизарла эюзляйян Сяадят биляндя ки, Шяфяг мцщарибя жябщясиндя Уьуру юлцмцн пянжясиндян хилас едиб, о, юз мящяббятиндян ял чякир, тяки Шяфяг хошбяхт олсун. Бунунла да о сямими вя щяссас бир гыз кими охужунун ряьбятини газаныр.

Шяфяг дя йцксяк яхлаги кейфиййятляри иля фярглянян ляйагятли, мцбариз бир гыздыр. Онларын щяр икиси гцввятли характеря, бюйцк цряйя малик олан, юз мящяббятляри уьрунда мцбаризя етмяйя гадир саф вя инжя гялбли эянжлярдир..Онларын щяр икисинин талейиня бир няфяр эянж дцшмцшдцр. Онларын щяр икиси дя Уьуру тямиз црякля, саф мящяббятля севир вя онун «ялдян чыхмасына» наращатдырлар. Лакин щяссас гялбли бу гызларын щяр икиси црякдян севмяйя гадир олдуглары кими, бир-бирляриня эцзяштя эетмяйи дя бажарырлар. Мящяббятдя эцзяштя эетмяк ися гадын цчцн бюйцк гящряманлыгдыр! Бу гызлар юз талеляриндян даща чох «рягибинин» хошбяхтлийи щаггында дцшцнцрляр. Бяли, ясил севянляр, мя‘нявийатжа гцввятли вя тямиз оланлар, мящяббят гядрини билян бюйцк цряк сащибляри гящряманлыг эюстяря билирляр! Жылыз тябиятлиляр, хябис вя хаин цряклиляр беля щярякят етмяйя гадир дейирляр!

50-жи иллярдя йазылмыш сящня ясярляри ичярисиндя юзцнцн бядии дяйяри вя актуаллыьы иля фярглянян «Бащар сулары» бя‘зи гцсурлара бахмайараг драматурэийамызын инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр. Щеч тясадцфи дейил ки, М.Ариф, С.Вурьун, Ж.Жяфяров, Я.Мирящмядов кими эюркямли сяняткарларын щямин ясяр щаггында гиймятли фикирляр сюйлямяляринин ясас сябяби пйесин ориъиналлыьы вя йцксяк бядии сявиййяси иля ялагядардыр.

И.Яфяндийев «Йери эюрцнян адам» адлы хатирясиндя йазыр: М.Язизбяйов адына театрын Москва гастролунда «Ишыглы йоллар» да, «Бащар сулары» да мяркязи мятбуатда мцсбят щадися кими гиймятляндирилди вя ССРИ Йазычылар Иттифагы «Бащар сулары»нын сятри тяржцмясини Москвайа эюндяриб Сталин мцкафатына тягдим етмяк мясялясини галдырды.

Мцкафата тягдим етмяк цчцн Азярбайжан Йазычылар Иттифагынын ря‘йи лазым иди. Мясяля Ряйасят щей‘ятиндя мцзакиря олунанда бир няфяр, Яли Вялийевин тяшкил етдийи диспутда олдуьу кими, бурадада ясярин гяти ялейщиня чыхыб, ясас да буну эятирди ки, эуйа мцяллиф жавандыр, эяляжякдя дя мцкафат ала биляр вя саиря... О заман биринжи Мещди чох кяскин сюзлярля онун фикрини рядд етди... башга цзвляр дя Мещди кими пйесин мцкафата тягдим едилмясинин тяряфдары олдулар. О заман щямин шяхс айаьа галхыб эюйярмиш додаглары яся-яся: - «Билирсинизми ня вар? Мян бу саат мясяляни йолдаш филанкясля щялл еляйиб эялмишям. Мяним башга намизядим вар».25 «Филанкяс» кими намярдля растлашан йазычы бцтцн бу щагсызлыглара дюзмяли олур вя беля бир фикря эялир ки, «йазычыйа йазмаг галажаг!»

Доьрудан да йазычы «Бащар сулары»ндан сонра мцасир щяйатын жидди проблемляриндян бящс едян санбаллы ясярляр йазмагла чаьдаш ядябиййатымызын ян исте‘дадлы вя мящсулдар драматургу олдуьуну сцбут етди.

1954-жу илин апрел айында Азярбайжан йазычыларынын , II гурултайы чаьырылды. Гурултайда С.Вурьун, М.Ариф, М.Щцсейн, С.Рящимов, И.Яфяндийев, Г.Илкин вя башгаларынын мя‘рузя вя чыхышларында Азярбайжан ядябиййатынын мцасир вязиййяти, тяржцмя проблемляри, эянж няслин тярбийясиндя бядии ядябиййатын ролу, дил вя цслуб, конфликтсизлик «нязяриййяси» вя с. мясяляляр мцзакиря едилмиш, эениш йарадыжылыг сющбяти ачылмышдыр.

Гурултайдан сонра ядяби щяйатда бир жанланма эюзя чарпырды, гурултайын иряли сцрдцйц вязифяляр йазычылар тяряфиндян щяйата кечирилирди. Мцасир щяйатда баш верян йениликляр, мцсбят гящряман вя онун дахили алями, аиля-мяишят мясяляляри, зящмят адамынын камил образыны йаратмаг - гурултайын гярарларындан иряли эялян ясас тялябляр иди. Йазычылар щямин мювзулары юзляри цчцн бядии тядгигат обйектиня чевиряряк йени-йени ясярляр йаратмаьа башлайырлар. Конфликтсизлик «нязяриййясиндян» йахасыны гуртармыш драматурглар сящня цчцн йени сяпэили ясярляр йарадырлар. «Кяндчи гызы», «Эюз щякими», «Алов», «Ялигулу евлянир» вя с. пйесляр йазычы ахтарышларынын йени мараглы нятижяляри иди. Севиндирижи бир щалдыр ки, драматурэийада ъанр рянэарянэлийи эюзя чарпырды. Комедийа иля бярабяр мяишят драмлары, тарихи мювзуларда сящня ясярляри, лирик-психолоъи пйесляр драматургларымызын мцвяффягиййятли аддымлары щесаб олунурду.

Мцасир мювзулара, эцнцн актуал проблемляриня даща чох цстцнлцк верян И.Яфяндийевин 1954-жц илдя гялямя алдыьы «Атайевляр аиляси» бу иллярин наилиййяти, драматургун биринжи дювр йарадыжылыьынын уьурлу йекуну олду.

Аиля-мяишят мювзусунда ясяр йазан сяняткар юз мягсядиня о вахт наил олур ки, о гялямя алдыьы щямин мювзуну мящдуд, дар чярчивядя тясвир етмир, ону заманын ижтимаи-сийаси щадисяляриля , эцнцн тялябляриля, йаратдыьы сурятлярин ижтимаи фяалиййятляри, мя‘няви-яхлаги кейфиййятляри иля вящдятдя вермяйя чалышыр. Конфликтсизлик «нязяриййяси»-нин жидди тянгидиндян сонра йазылмыш «Атайевляр аиляси» пйесиндя И.Яфяндийев мцщцм бир сащяйя - жямиййятин рцшеймини тяшкил едян аиля проблемляриня мцражият етмиш, реал бядии лювщяляр, мараглы тясвирляр вя дольун характерляр йарада билмишдир.

«Атайевляр аиляси» йазычыны бир драматург кими инкишаф едян, йарадыжылыг имканлары эетдикжя эенишлянян, щяйат щадисяляриня даща дяриндян мцдахиля едян, жямиййятин инкиша­фына манечилик тюрядян янэялляря гаршы амансыз мцбаризя апаран сяняткар кими танытды. Драматурэийа сащясиндя илдян-иля, ясярдян-ясяря пцхтяляшян И.Яфяндийев «Атайевляр аиляси»ндя сырф аиля-мяишят сющбятляриля, хырда деди-годуларла тамашачы вя охужулары йормур. Йазычы юз ишини црякдян севян, щеч бир чятинликдян горхмайан адамларын жанлы образларыны йаратмагла йанашы, жямиййятин иряли щярякятиня мане олмаьа чалышан мешшанлары, рцш­вят­хорлары, ялияйриляри, йалтаглары вя мя‘нявиййатжа позьунлары кяскин тянгид атяшиня тутараг онлары ифша едир.

«Атайевляр аиляси»ндя ян чох хоша эялян жящят ондан ибарятдир ки, мцяллиф тясвир етдийи мясяляляри дюрд дивар арасындан кянара чыхарыр, пйесдяки драматик мцнагишя бир аиля чярчивясиндя галыб мящдуд характер дашымыр, онун сярщядляриндян чыхараг ижтимаи мя‘на кясб едир.

Ясярдя бир-бириндян фярглянян, чиркин ниййятли, мешшан тябиятли сурятлярля бярабяр, йцксяк инсани кейфиййятляря малик, саьлам мяфкуряли, халг иши уьрунда вижданла чалышан, гайьыкеш, принсипиал вя намуслу образлар бир аиля дахилиндя юз идейалары уьрунда бир-бириля кяскин мцбаризя апарырлар. Бу мцбаризя чох жидди характер алыр вя бцтцн ясяр бойу давам едир.

Пйесин ясас гящряманлары идаря рящбярляридир. Хосров Атайев шящяр советинин сядри, Илдырым Атайев назир мцавини, Жащанэир мцстянтиг, Садыг Садыгов тикинти-тяжщизат идарясинин ряисидир. Лакин йазычы юз йазы методуна садиг галараг, гящряманларынын истещсалат-идаря фяалиййятляринин форма вя цсулларынын тясвирини дейил, онларын бир-бириня олан мцнасибятляринин, мя‘няви-психолоъи аляминин, яхлаги кейфиййятляринин ачылмасыны юн плана чякир вя онлара цстцнлцк верир. И.Яфяндийев бурада чцрцк мешшан яхлаги кейфиййятляря малик олан «гящряманларла», щягиги инсани мя‘нявиййат арасындакы барышмаз мцбаризяни тясвир едир.

Пйесдя ясас конфликт ярля-арвад - Хосровла Дилшад ханым арасында эедир. Мешшан тябиятли Дилшад ханым ялияйрилярля, дювлят малыны оьурлайыб даьыданларла ялагяйя эириб, йцксяк мя‘няви кейфиййятляря малик олан Хосров Атайевин тямиз адыны лякяляйир, ону рцсвай едир,гардашы гызы Лятафятин бядбяхтлийиня сябяб олур, гызлыьы Рейщаны фялакятя йуварладыр. Бцтцн бунлар азмыш кими, Дилшад ханым яриндян эизлин рцшвят алыр, даш-гаш топлайыр, йери эяляндя йалан данышыр, ара вурур. О, рцшвятхор, дювлят малыны оьурлайан Садыг Садыгов кими дялядузларла ялагяйя эирир вя онлара щимайядарлыг едир.

Дольун бядии образ сявиййясиндя тясвир олунмуш Дилшад ханым защирян мядяни, сядагятли вя тямиз эюрцнцр. Евя бир аз эеж эялмиш яриня: «Сящярдян щарадасан? Бу вахтажан аж галмаг олар?... Иш юз йериндя, инсана жан да лазымдыр... Эюрцрсянми, вахтында йейиб-ичмядийин цчцн иштащдан кясилмисян. Йох, беля олмаз»26-дейяряк санки яринин гайьысына галдыьыны сцбут етмяйя чалышыр. Лакин Атайевляр аилясинин тямиз адыны лякялямиш, мящарятля маскаланан бу ханым маскасы йыртылдыгдан сонра яриня дейир: «Мян сянин цчцн евдя отуруб бозбаш биширян арвадлардан дейилям! Мян дя сянин кими бир вятяндашам!».27Ясярин сцъет хятти инкишаф едиб ачылдыгжа Атайевляр аилясиля даща йахындан таныш олуруг вя «гадын евин барометридир» кяламындакы бюйцк щягигяти тясдиг етмяли олуруг, Атайевляр аилясиндяки сакитлийин фыртына иля явяз олунмасындя, бурада баш верян тялатцмцн шиддятлянмясиндя, аиля цзвляринин тямиз адынын лякялянмясиндя, бир сыра сурятлярин бядбяхтлийиндя Дилшад ханымын фяалиййяти вя ролу эюз габаьындадыр.

Ясярдя тясвир олунан «ятли-ганлы» образлардан бири дя Дилшад ханымын йахын мцдафиячиси, онун бир чох ганунсуз вя жинайят характерли ишлярини юрт-басдыр едян милис ряиси Зийад Шащсуваровдур. Щийляэяр вя фырылдагчы Зийад мцщит вя шяраитя тез уйьунлашан, тцкц-тцкдян сечмяйя гадир олан, юзцнц щагг вя ядалятин кешийиндя дуран адам кими эюстярмяйи бажаран мащир сийасятчидир. Йазычынын пйесдя ян чох тянгид етдийи ики образдан бири дя Зийад Шащсуваровдур.

Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, «Атайевляр аиляси»ндяки мянфи типляря нисбятян мцсбят образлар бир гядяр зяиф тясвир олунмушдур. Лакин ясярдяки ишыглы тяряфляр, мцсбят мягамлар щеч дя кюлэядя галмыр. Хосров, Илдырым, Рейщан, Мещрижан, Жащанэир кими сурятлярин зянэин дахили алями, онларын мянфи вя нагис щаллара гаршы мцбаризяси охужуларда хош щиссляр, йахшы ящвал-рущиййя ойадыр.

Щяйатда йцзлярля беля фактлара раст эялмяк мцмкцндцр ки, идаря ишляриня башы гарышмыш, ющдясиня дцшян ижтимаи вязифяни жанла-башла йериня йетирян, эежясини-эцндцзцня гатараг ишляйян принсипиал идаря вя дювлят рящбярляри бя‘зи щалларда аилядян, евдян узаг дцшцр, орада баш верян бцтцн щадисялярдян вахтында хябяр тута билмир, йалныз евдя аиля гумбарасы партладыгдан сонра эурултуйа айылырлар. Хосров Атайев дя реал щяйатдан эютцрцлмцш беля жанлы бир образдыр.

Аиля башчысы Хосров анжаг ясярин сонунда юз сящвини баша дцшцр, ону учурума йуварлайан Дилшадла ониллик аиля щяйатында ня кими нюгсанлара йол вердийини йалныз инди дярк едир, щяйяжанланыр, сарсынтылар кечирир, лакин рущдан дцшцб бядбинляшмир. Вахты иля гардашы Илдырымын «Ушаглыгдан бизим бир-биримиздян эизли сюзцмцз олмайыб, Хосров, ачыьыны дейим ки, сянин аиля щяйатын мяни кядярляндирир...Мяня еля эялир ки, сянин ишинля аиля щяйатын арасында чох дярин бир зиддиййят ямяля эялмишдяр»28- сюзлярини инди дярк едир, «мян сянин сюзляриня вахтында гулаг ассайдым, беля олмазды» - дейир. Вя охужу да беля гянаятя эялир ки, Хосров кими мющкям ирадяли бир аиля башчысы эяляжякдя бир даща беля сящвляря йол вермяйяжяк, юзцндя дахили бир гцввя тапажаг, Атайевляр аилясинин яввялки ад-саныны йенидян юзцня гайтаражаг, аиля чыраьыны сюнмяйя гоймайажагдыр.

Драматург пйесдя Атайевляр аилясиня йол тапмыш, Дилшад ханымын щцсн-ряьбятини газанмыш, ялияйриликля мал-дювлят топламаьа чалышан Худуш, Садыг, Аьа Сялим вя Забитя кими типляр васитясиля жямиййятдяки тцфейли, рцшвятхор, икицзлц адамлары ифша етмишдир. И.Яфяндийев «...ядябиййата, сящняйя ялияйри, мя‘нявиййатжа сюнцк, пуч милис ишчиляри сурятляри эятирмишди. Ахы, бу о дювр иди ки, йцксяк мя‘рузялярдя, гязет-ъурнал мягаляляриндя щцгуг-мцщафизя орган ишчиляри ян ляйагятли, тямиз, ганунпяряст адамлар кими нцмуня эюстярилирди. Щятта партийа гярарларында, щюкумят фярманларында сечкили орган ишчилярини щеч кимин тянгид етмяйя ихтийары йох иди».29Лакин мцяллиф няинки онлары тянгид едир, ейни заманда яйани шякилдя ифша едиб кцтляйя эюстярирди.

Жидди характерляр драмы олан «Атайевляр аиляси» пйесиндяки ясас идейанын ачылмасына кюмяк едян Жащанэир-Рейщан, Илдырым-Мещрижан лирик хятляри дя йазычы тяряфиндян инандырыжы вя тябии тясвир олунмушдур. Ясярин бахымлы вя мараглы олмасыныны бир сябяби дя тясвир едилян лирик мягамларын, мящяббятля баьлы мцнасибятлярин ориъиналлыьы вя щяйатилийидир. «Атайевляр аиляси» бу жящятдян «Бащар сулары» вя «Ишыглы йоллар» пйесляриндян кюклц-ясаслы шякилдя фярглянир.

Бядии вцс‘яти вя сяняткарлыг бахымындан яввялки пйеслярдян тамамиля фярглянян «Атайевляр аиляси» ясяри республиканын ядяби ижтимаиййяти вя ядяби тянгиди тяряфиндян йцксяк гиймят алмышдыр. Щеч тясадцфи дейил ки, йазычынын яввялки сящня ясярляри щаггында мятбуатда вур-тут 5-6 ресензийа дярж едилмишдися, «Атайевляр аиляси» М.Ариф, М.Щцсейн, Ж.Жяфяров, М.Мяммядов, Я.Султанлы, Я.Исмайылов, А.Аьамиров, Г.Рясулов, Щ.Гасымов, Р.Шащвяляд, И.Ибращимов, А.Щажыйев, Й.Исмайылов вя башга мцяллифлярин диггятини юзцня жялб етмиш, онлар пйесин мязиййятляриндян эениш сющбят ачан вя ясярин елми тящлилини верян онларла ресензийа, мягаля вя мцхтялиф характерли йазылар чап етдирмишляр.30Бу йазыларда мцяллифлярин эялдийи цмуми фикир бундан ибарятдир ки, «Атайевляр аиляси» «бизим реалист драматурэийамызын севиндирижи наилиййяти», «ижтимаи щяйатын гцсурларыны ясл реалист мювгедян ачыб эюстярян ян йахшы ясярлярдян бири», «драматургун дахили йекдиллийинин гялябяси вя тянтяняси», «Азярбайжан драматурэийасынын йахшы ян‘яняляринин давамы»дыр.

Беляликля, «Атайевляр аиляси» ядибин драматуръи йарадыжылыьынын даща мцкяммял бир мярщялясиня кечид дюврцндя уьурлу бир аддым иди.






Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет