Ылым министрлiгi шщкЩрiм атында

ТіректердіЈ тЇрлері жЩне олар“а тЇсетіЈ реакция кЇштерін аны›тау.

Ар›алы› ретінде машина жасау йнеркЩсібінде білікті, осьті, ±зынша келген жЇк кйтергіш виннтерді(мысалы, домкратта“ы,виннті престегі ж.т.б.), ›абыр“а“а бекітілген діЈгектерді,кронштейндерді алса›,ал ›Їрылыс йнеркЩсібінде еденге тйсейтін та›тайдан немесе оны ±стап т±ратын бйренеден бастап, этаж аралы“ын бйлетін темір-бетон алынады.

Осы“ан орай ар›алы› деп, иілуге ж±мыс істейтін ±зын денелірді айтуымыз“а болады. Міне осы ар›алы›тардыЈ барлы“ы тіректерге тЇрде орналасады немесе сЇйенеді. Ар›алы› тіректерге ›оз“алмайтын, ›оз“алмалы тЇрде орналасады. ІсжЇзінде кездесетін тіректер шартты тЇрде топсалы жылжымайтын топсалы жылжымалы) жЩне ±шы бірт±тас бекітілген деп бйлінеді.

Осы тіректердіЈ ›оз“алу мЇмкіншілігіне байланысты Щр тЇрлі реакция кЇші пайда болады. Егер ар›алы›тыЈ бір ±шы бекітілген болса, онда ол о“ан тЇсетін кЇштіЈ ба“ыты ›андай болсада ›оз“алмайды. ТЇскен кЇштердіЈ немесе кЇш моментініЈ ба“ыты мен тЇріне байланысты онда екі реакция кЇш моменті пайда болады. Ал топсалы жылжымайтын тірек ар›алы›ты бір орнында ±стайды, жылжытпайды, біра› ол тірекке топса ар›ылы орналас›ан, сонды›тан ар›алы›тыЈ йз осініЈ бойымен айналуына мЇмкіншілігі болады. Осы“ан орай айналу моменті Щсер еткен жа“дайда, реакциялы› кЇш моменті (сырт›ы кЇш моментіне ›арама-›арсы кЇш моменті) пайда болмайды. Б±л тіректе екі реакция кЇш моменті “ана пайда болады Сонымен ›атар, топсалы жылжымалы тіректерде тек бір “ана реакция кЇші пайда болады, сесебі олар йз осьтерініЈ бойымен айналуымен бірге OX осі бойында ›оз“алу мЇмкіншілігі болады.

Барлы› жа“дайда осы тіректерде пайда болатын реакция кЇштері мен моменттерді аны›тау Їшін статикалы› тепе-теЈдік кЇйін сипаттайтын теЈдеулерді пайдаланамыз.

УM=0, УX=0, УY=0.

Егер осы статикалы› теЈдеудіЈ жЩрдемімен аны›талатын болса, онда ол статикалы› аны›талатын ар›алы›, ал егер белгісіз реакциялар саны теЈдеу санынан кйп болса, онда статикалы› аны›талмайтын ар›алы› деп аталады.
Иілу кезінде ›има ауданында пайда болатын ішкі кЇштер

Егер ар›алы››а кйлденеЈ кЇштер Щсер етіп, ол иілуге ж±мыс істейтін болса, оныЈ ›има ауданында сол сырт›ы кЇшке ›арсы Щсер ететін ішкі кЇштер пайда болатыны сйзсіз. Ал енді осы кЇштердіЈ шамасын аны›тайы›, ол Їшін кйлденеЈ кЇш Щсер ететін ар›алы›ты ›арастырайы› (15.5-сурет). Алдымен жо“арыда“ы Щдістермен ар›алы› тірегіндегі реакция кЇштерін аны›тап аламыз. Одан соЈ А тірегінен x ›ашы›ты›та ›има жЇргіземіз, б±л ›има RA реакция кЇшінен бйлек кем дегенде та“ы бір кЇшті ›амтуы керек, былайша айт›анда А нЇктесінен оЈ“а ›арай ар›алы› бойымен жылжып отырып, F1 кЇші тЇсетін нЇктеден асырып барып жЇргізуіміз ›ажет. Енді екіге бйлінген ар›алы›тыЈ бір бйлігін ›алдырып екінші бйлігін бйліп аламыз. Олай ету Їшін, статика заЈы бойынша алынып тастал“ан екінші бйлікті кЇш моментімен алмастырамыз. Б±л жа“дайда ар›алы›тыЈ сол жа› бйлігі Їшін, оныЈ тепе-теЈдік жа“дайда болу шарты бойынша тйменгі теЈдікті жазамыз

УY=0, RA ЁC F1 ЁC Q=0, Q=RA ЁC F1.

Б±л кЇшті кйлденеЈ кЇш деп атаймыз. Ал енді екінші теЈдеуді х ›ашы›ты›та алын“ан I ЁC I ›има йтетін нЇктеге байланысты жазамыз

УMx=0, -F1(x-a)+RA x ЁC Mx=0,

Mx= RA x- F1(x-a).

Егер ар›алы›тыЈ оЈ бйлігін алып, осы Щдіспен теЈдеу ›±рып, кйлденеЈ кЇш пен кЇш моменті Мх ЁCті аны›таса›, онда да осындай йрнек аламыз. Енді осы ›има ауданында пайда болатын сырт›ы кЇшке ›арама-›арсы ба“ыттал“ан кйлденеЈ кЇш (Q) пен кЇш моментініЈ (М) таЈбаларына келейік. Егер ішкі кЇш ар›алы›тыЈ сол жа›та“ы бйлігін тймен, оЈ жа›та“ы бйлігін жо“ары ы“стыру“а тырысса немесе сырт›ы кЇштердіЈ ›орыт›ы кЇші тйменнен жо“ары ба“ыттал“ан болса, онда оныЈ таЈбасы оЈ, ал керсінше теріс болады.

КЇш моменттері ар›алы› до“асын тймен ›арай иетін болса, бас›аша айт›анда, сол жа›та“ы ›иманы са“ат тілініЈ ба“ытымен, оЈ жа› ›иманы о“ан ›арсы б±рап Щсер ететін болса, онда оныЈ таЈбасы оЈ, ал кері жа“дайда таЈбасы теріс болады.

15.3. Июші момент, кйлденеЈ кЇш жЩне бір›алыпты тарал“ан кЇш ›атынастары

Иілуді есептеуде Щсер ететін сырт›ы кЇштер мен кйлденеЈ кЇштіЈ ›атынасын білген жйнБелгілі Щдіспен А тірегінен х ›ашы›ты›та ›има жЇргізіп, ар›алы›тыЈ сол жа› бйлігініЈ тепе-теЈдік жа“дайынан:

УY=0; RA - F1 ЁCQ=0;

Q= RA - F1.

УMx=0, RA x- F1(x-a)- Mx=0,

Mx= RA x- F1(x-a).

Енді х ›ашы›ты›та жЇргізілген ›иманыЈ оЈ жа“ынан йте аз dx ›ашы›ты›та екінші бір ›има жЇргізсек, онда

Mx+dx = RA(x+dx) - F1(x+dx-a).

Ал моменттер айырымы

dM= Mx+dx - Mx = RA dx ЁCF1dx=( RA ЁC F1)dx.

RA ЁC F1 =Q бол“анды›тан

dM=Qdx немесе Q=µ §

љима ауданында абцисса бойынша алын“ан моменттіЈ туындысы сол ›имада Щсер ететін кйлденеЈ кЇштіЈ шамасына теЈ. Ар›алы››а бір›алыпты жЇк пен F кЇші Щсер ететін екінші бір жа“дайды ›арастырайы› (15.8-сурет). Осы Щдіспен х жЩне x+dx ›ашы›ты›та“ы кйлденеЈ кЇштердіЈ шамасын тймендегіше жазу“а болады

У Y= RA ЁC Qx ЁC qx= 0,

Qx = RA ЁC qx жЩне Qx + dQ= RA ЁC q (x+dx)

осыдан кйлденеЈ кЇштіЈ йсімшесі

dQ=qdx немесе q=µ §

љима ауданыныЈ абцисса бойынша алын“ан кйлденеЈ кЇштіЈ туындысы сол ›има“а Щсер ететін бір›алыпты тарал“ан кЇштіЈ шамасына теЈ. Бір›алыпты тарал“ан кЇштіЈ шамасы Н/м немесе Н/мм йлшенеді.

Енді осы ерекше кйлденеЈ кЇштіЈ жо“арыда“ы мЩнін ›ойса›:

q=µ §

КйлденеЈ кЇш пен ию моменттерініЈ эпюрін ›±ру

Иілудегі эпюр деп, ию моменттері мен кйлденеЈ кЇштерініЈ ар›алы›тыЈ ±зынды› бойымен ›алай йзгеретінін кйрсететін белгілі масштабпен салын“ан графикті айтады. Есептеу жЇргізу кезінде осы эпюрдіЈ маЈызы зор, одан конструкция“а Щсер ететін июші момент пен кйлденеЈ кЇштіЈ еЈ жо“ар“ы мЩндерін аны›таймыз жЩне де ол сол конструкцияныЈ кез келген нЇктесіне тЇскен июші момент пен кйлденеЈ кЇштіЈ шамасын аны›тау“а мЇмкіншілік береді.

Ал енді осы эпюрді ›±ру Їшін кейбір шартты жа“дайларды белгілеп алуымыз керек.

КйлденеЈ кЇш пен ию моменттерін біріншіден, ар›алы›тыЈ сырт›ы кЇш тЇсетін нЇктелерінде аны›тал“ан жйн, сонды›тан ар›алы›ты кЇш тЇсетін ар›алы›тарына байланысты белгілі бйліктерге бйлу ›ажет. Екіншіден, кйлденеЈ кЇш пен ию моментініЈ таЈбасы оЈ болса, ордината бойынша жо“ары, ал таЈбасы теріс болса, тймен орналастьырамыз.

®шіншіден, эпюрдіЈ д±рыс ›±рыл“анын тексеру Їшін тйменгі жа“дайларды білген жйн.

Q=µ § йрнегініЈ геометриялы› ±“ымына байланысты былайша жазу“а болады: µ § . Осы“ан орай, егер tgб=0 немесе кйлденеЈ кЇш нйлге теЈ болса, июші моменті не максимал не минимал шамасына ие болады, я“ни йсу болмайды.

Ал q=µ § йрнегі бойынша, егер q=0 болса, онда Q не максимал не минимал шамасына ие болады.

Эпюр ›±руды іс жЇзінде Їйрену тиімді, сонды›тан Щр тЇрлі кЇш Щсер ететін тймендегідей ар›алы›ты ›арастырамыз. Эпюр ›±ру ретін жа›сы біліп ал“ан жйн:

1.Тіректердегі реакция кЇші мен моменттерді аны›тау.

2.Ар›алы››а Щсер ететін кЇштер санына байланысты бйліктерге бйліп, оныЈ бір тірегінен немесе ±шынан бйліктердіЈ санына байланысты х1, х2,..., xn ›ашы›ты›та ›има жЇргізу ›ажет.

3.љиманы кез келген шеткі тіректен бастап жЇргізе беруге болады, тірек пен ›иманыЈ арасында не“±рлым аз кЇш немесе кЇш моменттері Щсер ететін болса, со“±рлым теЈдеу оЈай ›±рылады.

4.ЖЇргізілген ›има бойынша ар›алы›тыЈ бір жа“ын бйліп алып тастап, статиканыЈ тепе-теЈдік заЈына байланысты теЈдеу ›±рамыз да оны шешеміз.

Осы Щдіспен ар›алы›тыЈ ›ауіпті нЇктелерінде Щсер ететін кйлденеЈ кЇш пен кЇш моменттерін аны›тап, белгілі масштабпен ордината“а белгілеп, оларды бір-бірімен ›осып, эпюр ›±рамыз.

Та›ырып›а байланысты алын“ан с±ра›тар.

1. Иілу кезіндегі кйлденеЈ кЇш Q, иілу моменті M жЩне ›ар›ындылы› q арасында“ы байланыс.

2. Иілу. Иілу кезіндегі кернеуді аны›тау.

3.Таза иілу жЩне кйлденеЈ иілу.

4 Иілу кезіндегі потенциялды› энергия.

љолданылатын о›улы›тар.

ТЩжібаев С.Д. љолданбалы механика; 110-130 бет
9. Орны›тылы››а есептеу негіздері

имірде кейбір машина бйліктерініЈ ›±рылыс конструкцияларыныЈ ±зынды› йлшемі ›има ауданыныЈ йлшемдерінен Щлде›айда жо“ары, ±зын болады. Мысалы, біліктер, ±зын винттер, колонна ж.т.б. Осылар“а кЇш Щсер еткен жа“дайда, тол›ып орны›тылы› ›алпын жо“алтып алуы ы›тимал. Ол Щрине тЇскен кЇштіЈ шамасы мен конструкция элементініЈ йлшемдеріне байланысты (15.24-сурет) болады.

Осы“ан орай, ±зын конструкция элементтеріне сы“у кЇші Щсер еткен кезде оларды орны›тылы››а есептеу ›ажет. Орны›тылы››а есептеу Щр конструкция элементініЈ немесе бйлшектіЈ йзіне тЩн тол›уыныЈ пайда болуына Щсер ететін ›ауіпті кЇшті аны›таумен басталады. Осы ›ауіпті кЇштіЈ шамасы Л.Эйлер формуласымен аны›талады

Fкр=µ §

Осы“ан сЩйкес мЇмкіндік кЇш шамасы

µ §

м±нда“ы n ЁC орны›тылы› ›ор коэффициенті.

Та›ырып›а байланысты алын“ан с±ра›тар.

1. Орны›тылы› .Эйлер формуласы.

2. Пуассон коэффициенті.

3.љауіпті кЇшті аны›тау.

љолданылатын о›улы›тар.

ТЩжібаев С.Д. љолданбалы механика; 134-136 бет

10. Бйлшектерді жЩне машиналарды жобалауда ›олданылатын материалдар.

Машина бйлшектерін таЈдау жоба жасаудыЈ еЈ жауапты кезеЈі болып табылады. Материалдарды таЈда“анда мынандай негізгі жа“дайларды ескерген жйн:

МатериалдыЈ негізгі ›асиеті бйлщектіЈ ж±мыс істеу ›абілетіне сЩйкес келуі керек (беріктік, ›атаЈды›, тозу“а тйзімділік жЩне т.б.).

МатериалдыЈ ›асиеті бйлшектердіЈ жЩне машинаныЈ салма“ы мен габарит йлшемдеріне ›ойылатын талаптар“а сЩйкес болуы ›ажет.

Ж±мыс істеу шарттарын мысалы, то››а, ысты››а, жану“а тйзімділігін, электр тогын йткізбеу, фрикциялы› ›асиеттерін жЩне т.б. ескерген жйн.

БйлшектердіЈ жасалу технологиясын, мысалы, станокта йЈдеу, штамптау (сы“ымдау), пісіру, ›±ю жЩне т.б. ескерген жйн.

Сирек кездесетін материал жЩне оныЈ ›±нын ескеру.Материал ›±ны автомобиль жасау йнеркЩсібінде 65-70% болса, жЇк кйтергіш машиналарда 70-75 %-ке жетеді. Машина жасау“а арнал“ан негізгі материалдар“а шойын, болат, тЇсті ›орытпа жЩне металл емес материалдар жатады.

А› жЩне а“артыл“ан шойындар. А› шойынды кйміртегі цементит кЇйінде болады, ал графит бос кЇйінде болмайды. А“артыл“ан шойынныЈ тек сырт›ы беті “ана цементит, ал негізгі с±р шойын. М±нда да графит бос кЇйінде болмайды. А“артыл“ан шойыннан ›±йыл“ан ›±ймалар ›аттылы“ыныЈ, тозу“а, тот›а тйзімділігініЈ жо“арылы“ымен, жалын“а, жылу“а тйзімділігімен сипатталады. А› шойыннан ›±йыл“ан ›±ймаларды тек ›ана йте ›атты ›орытпадан жасал“ан ›±рал-сайманмен кесу ар›ылы йЈдеуге болады.

А› шойын мынандай жерлерде:

Тозу“а ж±мыс істейтін бйлшектерде (тежеу ›алыптарды,±са›та“ыш машиналардыЈ жЩне с±йы› айдайтын абразивті насостардыЈ тетіктері);

Жалында жЩне жо“ары температурада ж±мыс істейтін бйлшектерді (отты› жЩне т.б.);

Химиялы› Щсерге ±щырайтын бйлшектерде (›азандар, мырыш ›орытатын аппаратура жЩне химия йндірісіндегі арматуралар) ›олданылады.

А› шойын химиялы› ›±рамы бойынша ›оспалы жЩне ›оспасыз болып екіге бйлінеді. љоспалы а› шойын никельді жЩне борлы (тозу“а тйзімді), жо“ары хромды (тозу“а жЩне жылу“а тйзімді) болып бірнеше тЇрге бйлінеді. А“артыл“ан шойынныЈ тек сырт›ы а“артыл“ан беті “ана а› шойын, ал негізгі с±р шойын. А“артыл“ан щойын прокат біліктерін, гидравликалы› цилиндерлер жЩне та“ы бас›а бйлшектер жасау Їшін ›олданылады.

Созыл“ыш шойын. Созыл“ыш шойында кйміртегі цементит кЇйінде емес, бос кЇйінде немесе графит кЇйінде кездеседі. Іс жЇзінде созыл“ыш шойындар а› шойыннан алынады.

Созыл“ыш шойыннан с±р шойынсия›ты дайындамалар тек ›±ю ар›ылы жасалады. Созыл“ыш шойын ›ысым ар›ылы йЈделмей ді, сонды›тан “Созыл“ыш шойын” деп шартты тЇрде аталады. Созыл“ыш шойын бас Щріптермен (КЧ) , созылу беріктік шегі кг/мм2-мен жЩне со“ан сЩйкес процентпен алын“ан салыстырмалы ±заруымен белгіленеді. Мысалы, КЧ 45-6 сзылу беріктік шегі 45кг/мм2 жЩне б±зыл“анда“ы салыстырмалы ±заруы 6 процент созыл“ыш шойын екендігін кйрсетеді.

Металдарды сын“ан кездегі (кесігі) ›имасыныЈ тЇсіне байланысты с±р шойын мен а› шойын деп ата“ан, ал со“ыл“ыш шойынныЈ атауы - шартты. Шойын дайындамалар ›±ю ар›ылы Щзірленеді, олар ›ысыммен йЈделмейді.

Болаттар

Болат деп, ›±рамында 2%-тен аспайтын кйміртегі жЩне таби“и немесе Щдейі ›осылатын темір (›±рамында марганец, кремний, хром, натрий , молибден, ванадий т.с. бар) ›орытпасын айтады.

Болат бйлшектерді ›±ю ар›ылы да, ›ысым(прокаттау, со“у , штамптау) ар›ылы да дайындау“а болады Сонды›тан йндісте болаттыЈ сан алуан тЇрлері кездеседі. Сол болаттарды ›асиеттеріне, пайдалану жЩне ›орыту Щдістеріне байланысты бірнеше тЇрге бйлуге болады.

Болаттар ›орыту Щдістеріне байланысты конвертрлі, мартенді жЩне электрлі болып бйлінеді. Бізге белгілі конвертер пештерінде болаттар Бессемер не Томас Щдісімен ›ортылады.Сонды›тан кейбір болаттарды Щріптік белгісі, олардыЈ ›ортылу Щдістерін кйрсетеді, мысалы, БСт3 немесе МСт0 т.б.

Пайдалану жа“ынан болаттар мынандай тЇрлерге бйлінеді:

а) ›±рылыс болаттары, олар“а ›ыздырып йЈдеуді ›ажет етпейтін жа›сы пісірілетін болаттар жатады.Ст3, Ст4, Ст5, т.б. Оларкйпір жЩне Їй салу“а, тЇрлі вагондар мен Щр тЇрлі ›±рылыс металды конструкцияларды ›арау“а, сондай-а› гидротехникалы› ›±рылыстарда ›олданылады;

б) машина жасау йнеркЩсібінде ›олданылатын болаттар деп те айтады. Машина бйлшектері кйбінесе болаттардыЈ осы тЇрінен жасалады.БолаттардыЈ тЇрлері мен ›асиеті тйменде ерекше кйрсетілген;

в) ›±рал-сайманды› болаттар;

г)арнаулы ›асиеті бар болаттар; тот баспайтын, тозбайтын немесе тозу“а тйзімді, ысты› пен жылу“а тйзімді, магнитті т.б.

БолаттардыЈ шойыннан мынадай арты›шылы›тары бар:

БолаттардыЈ механикалы› ›асиеті жЩне айнымалы кЇштерге ж±мыс істеу ›абілеттігі жо“ары.

Болаттарды кез келген Щдіспен йЈдеуге болады, ал шойындар морт сын“ыш келетін бол“анды›тан, оларды сы“ыммен йЈдеуге (штамптау“а) болмайды.

љыздыру жЩне химиялы› Щдістермен йЈдеу ар›ылы болаттардыЈ механикалы› ›асиетін йзімізге ›ажетті кЇйге йзгерте аламыз.Міне осындай арты›шылы›тары бол“анды›тан болаттар машина жасау йнеркЩсібінде кйп ›олданылады.БолаттардыЈ негізгі кемшілігі- б±лардан жасал“ан б±йымдардыЈ (бйлшектердіЈ) ›±ю технологиясы шойын“а ›ара“анда ›ымбат›а тЇседі.

Конструкциялы› болаттар.Жо“арыда айтыл“андай, машина жасау йнеркЩсібінде ›олданылатын болаттарды конструкциялы› болаттар деп атайды. Олар бірнеше тЇрге бйлінеді.

Кйміртекті болаттар.Б±л болаттыЈ ›±рамында кйміртегіден бас›а марганец болады жЩне сол марганецтіЈ мйлшеріне байланысты оларды орташа жЩне жо“ары мйлшерлі марганецті деп бйледі.

љарапайым сапалы кйміртекті болаттардыЈ тек ›ана не механикалы› ›асиеті (1 топта“ы болаттар) , не химиялы› ›±рамы (II топта“ы) шектеледі. Б±л жа“дайда болат ›орытушы заводтар не механикалы› ›асиетіне, не химиялы› ›±рамына “ана куЩ бола алады.

БолаттардыЈ йрнегі олардыЈ ›андай Щдіспен йндірілгенін кйрсетеді.Мысалы, “БСт3” Бессемер Щдісімен ›орытыл“ан болаттар, ал “Ст0”-Мартен Щдісімен ›орытыл“ан болаттар.ТаЈбадан кейінгі санды жЇзге бйлсек, ол сан болат ›±рамында“ы кйміртегініЈ проценттік мйлшерін кйрсетеді. Мысалы, БСт3 болат ›±рамында 0,03% кйміртегі болады. Сапалы кйміртегі болаттар Їшін завод механикалы› ›асиетіне де химиялы› ›±рамына да куЩ бола алады. Сонымен ›атар ›±ю“ арнал“ан айры›ша болаттарды айта кеткен жйн.

љ±йманыЈ Їш тЇрі стандарттал“ан:

I- жай(›арапайым) сапалы ›±йма;

II- жо“ары сапалы ›±йма;

III- арнаулы сапалы ›±йма.

љ±йма болаттарыныЈ ›±рылымы нашар жЩне сипаттамасы тймен болып келеді. Олар ›ысыммен жЩне кесу жолымен нашар йЈделеді.

Арнаулы сапалы болаттар механикалы› ›асиеттеріне байланысты ›олданылады. љарапайым сапалы болаттар не“±рлым кйлемді бйлшектерді, ›ыздырмай немесе суытпай йЈделетін бйлшектерді (металл конструкциялар жЩне бас›а резервуарлар дайындалады) жЩне бекіткіш бйлшектер жасау Їшін (›айырма шеге, б±ранда, гайка жасауда) ›олданылады.

Шыны›тырылмайтын бйлшектерден ж±мыс істеу ›абілеттілігіне ›арай ›аттылы“ы Щр тЇрлі материалдар жасалуы шарт. Машина жасау“а арнал“ан сапалы кйміртекті болаттардан бйлшектерді ›ыздырып йЈдегенде, олардыЈ кернеуі жЩне габариті орташа дЩрежеде болуы шарт. љ±рамында марганец ›оспасы кйп кйміртекті болаттар бйлшектердіЈ беріктігі жЩне тозу“а тйзімділігін, сонымен ›атар Їлкен бйлшектердіЈ ›ыздыру“а тйзімділігін арттырады.

љ±рамында кЇкірт кйп кйміртекті болаттар металдар ›орытатын автомат станоктарда беті таза бйлшектерді йЈдеу Їшін ›олданылады. М±ндай болаттарды автоматты болаттар деп атайды.

Легирленген болаттар. Легирленген болат деп, оныЈ механикалы› ›асиеттерін (беріктігін, тозу“а тйзімділігін, ж±мыс істеу ›абылеттілігін) жо“арылату Їшін ›±рамына тЇрлі ›оспалар ›осыл“ан болаттарды айтады (МЕСТ 4543-71).

Легирленген болаттар ›осымша мынандай Щріптермен белгілінеді жЩне олар негізгі ›оспаларді кйрсетеді: В ЁC вольфрам, Г ЁC марганец, М ЁC молибден, Н ЁC никель, Р ЁC бор, С ЁC кремни, Т ЁC титан, Х ЁC хром, Ф ЁC ванади, Ю ЁC алюминий. ирнектердіЈ соЈында“ы сандар ›осымша элементтердіЈ проценттік ›±рамын кйрсетеді. Егер проценті бірден кем немесе бірге жуы› болса, онда санмен кйрсетілмейді. Жо“ары сапалы лигерленген болат ›осымша “А” Щріпімен де белгіленеді. Мысалы, 12ХН3А маркасы ЁC болаттын жо“ары сапалы, хромникелді, ›±рамында 0,12 % кйміртегі, 1% -тей хром жЩне 3 % никель бар екенін кйрсетеді.

Конструкциялы› кйміртекті жЩне легирленген болаттарды ›±рамында“ы кйміртекті мйлшеріне жЩне ›ыздырып йЈдеу ›абілеттілігіне ›арай мынадай топтар“а: тймен кйміртекті, орташа кйміртекті жЩне жо“ары кйміртекті деп бйлуге болады. Егер болаттар ›±рамында кйміртегініЈ мйлшері 0,25 %-тен кем болса, онда олар тйменгі кйміртекті 0,25-0,6 % болса - орташа, ал 0,6-тен жо“ары болса, жо“ары кйміртекті болат деп аталады. Тймен кйміртекті болаттар жа›сы цементтелінеді, ал орташа кйміртекті болаттар - жа›сы шыны“ады, жа›сарады, сонды›тан олар машина йнеркЩсібінде кеЈінен ›олданылады.Жо“ары кйміртекті болаттарды шыны›тыр“анда серпімділігі мен ›аттылы“ы артады, осыны ескере отырып, олар серіппе немесе домалау подшипниктерін жасау“а ›олданылады.

Легирленген ›оспа болаттар беріктігіне жЩне бас›а ›асиеттеріне ›арай ›олданылады (ысты››а,тоттану“а берік жЩне ›ыздырып йЈделеді).

Сапалы кйміртекті жЩне легирленген болаттар бйлшектерді шыны›тыру Їшін ›олданылады. ПодшипниктердіЈ са›иналары мен шестерниялардыЈ тістері болат бетініЈ мейлінше ›атты болуын талап етеді. Тозу“а ж±мыс істейтін бйлшектердіЈ тЇзу бойымен немесе бір нЇктеде жанасуы йндірісте кйп бай›алады. Сонымен ›атар легирленген болаттар бйлшектерге ›осымша беріктік бнру Їшін де ›олданылады.

љатты ›орытпалар

1907 жылы Америкада ›ымбат›а тЇсетін элементтерден вольфрам мен кобальттан т±ратын ›атты ›орытпа - “Стеллит” (Co 40ЎK60%, W ЁC 5ЎK25%, Cr ЁC 13ЎK35%, C1.5ЎK3%) пайда болады. “СтеллиттіЈ” бал›у температурасы йте жо“ары емес (1200 0С - 13000С), ол жылжу“а тйзімді бйлшектер мен ›±рал-саймандар жасау Їшін ›олданылады. љатты ›орытпадан жасал“ан ›±рал-саймандардыЈ кесу жылдамды“ын 1,5-2 екі есеге дейін арттырады.

1914 жылы Германияда ›аттылы“ы жа“ынан алмас›а жа›ын (W-95%,Co-5%) “Воломин” деп аталатын ›орытпа табылады.

љазіргі кезде біздіЈ елімізде “Сормайт”, “Победит” жЩне ВК3,ВК6,ВК8,ВК15 маркалы ›орытпалар ›олданылады. “СормайттыЈ” ›±рамында C ЁC2%, Cr ЁC17.5%, N ЁC2.5%, Mn ЁC1%, Si ЁC2%, Fe ЁC75%.“Сормайт” шыны›тырып, босаЈсыт›аннан кейін мейінше ›атайып кетеді.

љатты ›орытпаларды дайындау технологиясы.

°нта› кЇйіндегі вольфрам кЇйемен араластырып 1400 0С температура“а дейін сутегі немесе кймір›ыш›ыл газында ›ыздырылады, осыныЈ нЩтижесінде вольфрам карбиді алынады.

Алын“ан вольфрам карбиді 1ЎK2мк дейін ±нта›талады.

Белгілі бір арасалма› са›тала отырып, кобальт ±нта“ымен (Co) араластырады.

500ЎK200 Па-“а дейінгі атмосфералы› ›ысыммен престеледі.

Сутегінде 14000СЎK1450 0С температурада ›ыздырылады, осыныЈ нЩтижесінде кйлемі 20 %-ке дейін кішірейіп, ›аттылы“ы 76-HRC-ке дейін жетеді, ал кесу жылдамды“ы 2-3 есе артады.

Егер ›атты ›орытпалардыЈ ›аттылы“ы 80 HRC-ке дейін жетсе, кесу жылдамды“ы 10 есеге дейін артады.

ТЇсті металдар

Машина жасау йнеркЩсібінде тЇсті металдар таза кЇйінде ›олданылмайды, себебі олардыЈ беріктігі шамалы жЩне ж±мса› келеді.Сонды›тан іс жЇзінде таза металдардыЈ Щр тЇрлі ›орытпасы пайдаланылады.

Сонымен б±дан былай тЇсті металдар дегенде олардыЈ таза кЇйін емес, ›орытпасын тЇсінуіміз керек. Не“±рлым кйп ›олданылатын тЇсті металдар“а мыс, мырыш, ›ор“асын, алюминий, магний ›орытпалары жатады. Атап айт›анда жез, ›ола, дюралюминийй, баббит жЩне та“ы бас›алар. Б±лар ›ара металдар“а ›ара“анда біршама ›ымбат жЩне жеЈіл, Їйкеліске тйзімді жЩне тоттанбайды.

љолалар. Машина жасау йнеркЩсібінде мыстыЈ екі тЇрлі ›орытпасы жез бен ›ола ›олданылады. Жез деп мыс пен мырыш ›орытпасын айтады. ОлардыЈ ›±рамында мырыш мйлшері 50 %-ке дейін болуы мЇмкін. Ал мыстыЈ бас›а ›орытпасыныЈ барлы“ы ›ола“а жатады. љоланыЈ ›±рамында мырыштан бас›а сан алуан ›оспалар болуы мЇмкін(18.4- кесте).

ТЇсті металдардыЈ ›±рамын олардыЈ белгісі ар›ылы ажырату“а болады. Бр. ОФ-10-1 деген белгіні - ›±рамында ›алайы 10 %, фосфор 1%-ке жуы› деп тЇсіну керек. 18.4- кестеде Щріп белгілері былай тЇсіндіріледі: Ж-темір, А ЁC алюминий, Н ЁCникель, Ц ЁCмырыш т.с.с.

ОсылардыЈ ішіндегі ›алайы мен ›ола ›оспасынан кйптеген ба“алы заттар жасалады. Сонды›тан б±л ›оспа тЇсті металдар ›±рамынан ерекше орын алады. Сол сия›ты осы металдар ›атарында“ы ›ор“асын мен ›ола ›оспасы ›атты бол“анды›тан, б±л ›оспадан подшипниктер жасалады.

Енді осы металдардыЈ химиялы› кристалдану прцесіне назар аударайы›. Кристалдану деп, металдардыЈ с±йы› кЇйден ›атты кЇйге айлану процесін айтады. Осы процесс кезінде ›орытпаныЈ ›±рамында ›алайы болмаса, б±л жа“дайда ›±йма нашар ›±йылады немесе ›±йыл“ан ›орытпаныЈ ішкі ›±рылысында а› да›тар пайда болады (ликвация“а ±шырайды).

Жездер. Жездер ›±рамында негізінен мыс пен мырыш йнеді. Осылар“а ›осымша компонент ретінде ›ор“асын, кремний , марганец, алюминий, темір, никель жЩне ›алайы ›олданылады.

ЖездіЈ бас›а тЇсті металдардан ерекшелігі мынадай : олар антифрикциялы, электр зарядын йткізгіш, йте берік жЩне тоттанбайды. Ол йте оЈай ›±йылады, сонды›тан ›±йылу сапасы жо“ары жЩне ›ысыммен де йЈдеуге болады.

ЖездіЈ т±т›ырлы› ›асиеті жо“ары, егер осы ›асиеті болмаса, оны жылдам кесуге болар еді, ал кесілген беті таза йЈделеді. Сонды›тан йнерксіпте жез кеЈінен ›олданылады. Жезден турбалар, гильзалар, йткізгіштер, арматуралар, фрикциялы тораптар, приборлар, электр аппараттары жасалады. Жез “Л” Щріпімен белгіленеді, ал одан кейінгі сан ›осылыс компоненттерініЈ мйлшерін кйрсетеді. Мысалы ЛК80-3 деп белгіленген жез ›±рамында 80 % мыс жЩне 3% кремний бар екенін кйреміз.

Машина жасау йнеркЩсібінде кЇрделі жездер йзге тЇсті металдар“а ›ара“анда кйбірек ›олданылады (2.5-кесте). Осы ›орытпалардыЈ ›±рамында“ы ›ор“асын мен кремний мйлшері арт›ан сайын олардыЈ антифрикциялы› ›асиеттері де жа›сара тЇседі. Ал жалпы марганец, никель, кремний кйбейген сайын ›орытпаныЈ механикалы› жЩне тоттанбаушылы› ›асиеттері кЇшейеді. Сонымен бірге, ›орытпа ›±рамында алюминий мен темір кйбейсе, оныЈ беріктігі артады.Осы элементтер ›осылыстары ›орытпаныЈ тоттану“а беріктігін жа›сартады.ЛСК, ЛМЦС жЩне ЛАЖМЦ маркалы жездерден со“у, штамптау, ›±ю ар›ылы Щр тЇрлі бйлшектер жасалады. Б±л жездердіЈ Їйкеліске тйзімділік ›асиеті жо“ары.

Баббиттер. Баббиттер ЁC ›алайы мен ›ор“асын элементтерініЈ негізінде мыс, кадмий, никель, натрий т.б. элемменттер ›осылып ›орытыл“ан, Їйкеліске берік ›оспа. Баббиттер кЇрделі турбина, трубокомпрессор подшипниктерін жасау Їшін пайдаланылады. љысым“а тйзімді, йЈдеуге оЈай, сонды›тан оларды сапалы ›атты заттардыЈ бетін ›аптау Їшін ›олданады.