Одағай арқылы жасалған сөз-сөйлемдердің қолданысы

Одағай туралы қарастырған Ш.Ш. Сарыбаевтың және орыс, түркі тілі ғалымдарының дерек материалдарын сараптай отырып, Д.Досжан шығармаларындағы одағайдан жасалған сөз-сөйлемдердің түрлері мен олардың қолданысын әрі қарай жалғастырмақпыз.

Бұл «Апырмай-а!», «Япырмай-ә» сөз-сөйлемдері таңданудың ерекше деңгейінде «солай екен-ау» деген мағынаны білдіріп тұр.

Бұл “Пай-пай” сөз-сөйлемі таңданған кісінің кейпінде “айтатындай мәселе” деген пікірді білдіреді.

Бұл жердегі “Шүкір!” сөз-сөйлемі аман-саулық сұраушыға амандығын білдірушілердің “Өзің көріп тұрғандай, қауқардамыз” деген мағынаны білдіреді.

Бұл “А-а!” сөз-сөйлемі “Бұның дұрыс екен” деген мағынаны білдіреді.

Яғни бата беруші қарияның батасын қолдау мағынасында, құптау мағынасында “Әумин” сөз-сөйлемі “Менің де тілегенім осы” деген мағынаны білдіріп тұр.

Бұл жердегі “ Ассалаумағалайкөөм!” сөз-сөйлем әрі сәлем бергендік, әрі ілтипат көрсету, әрі құрметтеу, әрі жағдайын сұрау мағынасында осы сөз арқылы күрделі мағынаны білдіріп тұр.

Жазушы шығармаларындағы хабарлы сөз-сөйлемдерді болымды және болымсыз деп екіге бөлуге болады:

1) Болымды сөз-сөйлем алдыңғы сөйлем арқылы берілген ойды, ондағы іс-әрекеттің жүзеге асуын растау, мақұлдау, құптау реңкін білдіреді.

Қостау мәнді модаль сөздер мақұл, ия сөздері диалогта және құрмаластың бір сыңары болып тұрып, сөз-сөйлем бола алады.

– Қалам мен қағазды берейін, - деді суық жымиып, - әйтсе де сабағанымды, ауыр қылмыскермен бір камерада ұстағанымды, ашыққаныңды, қан құсқаныңды сездіріп бір ауыз сөз жазбайсың, өзім оқып шығамын соңынан.

– Мақұл. (Д.Д. «Алаң»).

– Иә. Атақты комбайншы казимирлер әулетіненмін, атам Еңбек ері болған, әкем Ленин орденінің кавалері, қазақ арасына сіңіп кеткен поляктармыз.

Оқиғаның болғанын растау реңкі «рас» модаль сөзінің қайталанып келуі және «дедік», «көрсеттік» сөздері арқылы беріледі. Мысалы:

- Коммунистік партияның жолын бұрмалап, бас пайдасына бейімдеп алған әпербақан әміршілер құрысын, өз елімізді өзіміз басқаратын құққа жетейік деп ұран көтеріп желпілдеп алаңға шыққандарың рас па?

– Рас.

– Астанада пәтер іздеп қаңғып жүрген, жұмыс таппай қара басын асыра алмай өлуге қолы тимей жүрген, өз жерінде қажетсіз қоқсық болып тепіреш көрген қазақ жастары дедіңдер ме?

– Дедік.

– Үкімет басшысы қазақ ұлтынан болсын деп қыр көрсеттіңдер ме?

– Көрсеттік. (Д.Д. «Алаң»).

Бір шешімге келгендік, мақұлдағандықты білдірген реңк мәні құба-құп эмоционалды-экспрессивті сөзбен берілген.

Жанары жаутаңдап, «не деп қалар екен» дегендей үркектей тосылып тұр.

– Адасып кетер, не жалғыз жүруге қорқар деп ойлаған едім. Менің де демегім осы. Ара жазып қарасақ көз қиыры кеңейеді, жоқ ұшырасып қалуы жазым емес.

– Ендеше келістік!

– Құба-құп. (Д.Д. «Жібек жолы»).

– Партия мүшелерінен ешкім қолқа салған жоқ па?

– Жоқ. (Д.Д. «Алаң»).

– Жоқ. Таң алдында машинаға салып ап, қала сыртына, Боралдай жаққа апарып, айдалаға төгіп кетті. (Д.Д. «Алаң»).

– Жоқ. Батыр рухы осынау өзің жастанып жатқан жерді жайлап жүр. (Д.Д. Шығармалар).

Бұл мысалдардан жазушы шығармаларындағы болымсыз сөз-сөйлемдердің берілуінде әр түрлі мағыналық реңк бар екендігін байқаймыз. Атап айтқанда:

Қойылған сұраққа жай жауап бере салу. Мұнде «жоқ» сөзі ешқандай демеуліксіз, шылаусыз қолданылған.

Сөйлеуші қарсыластың кешіріммен, өтінішпен қойылған сұрағына теріс жауап қайтарады. Мұндай жағдайларда ұялшақтық, қысылу реңкі байқалады. Қойылған сұраққа теріс экспрессивті-модальды қатынас байқалады.

– Қайда?... қайда?... (Д.Д. «Алаң»).

– «Жау келе жатыр» – десті әуелі жұрт. Ел елең етті. «Қайдан?... қашан?...» (Д.Д. Шығармалар).

Малшылар қыста болмаса,жазда қолына кітап ұстамайды.

-Неге?!(Д.Д. «Зауал»).

-Неге!

-Қалайша?

-Қазақ атамыз салтын ұстап алыстан артынып-тартынып жеткенімізде бұл қалай болды?(Д.Д. «Келіншектің асуы»).

-Қашан?...Оншасын қапелімде бағымдай алмады(Д.Д. «Келіншектің асуы»).

-Даусымды жұтып қойғам,қазір айта алмаймын.

-Е, неге?(Д.Д. «Келіншектің асуы»).

Д.Досжан шығармаларынан алынған бұл сөз-сөйлемдер алғашқысында ренжу, өкіну мағынасында, екінші сөйлемде күмәндану мағынасында, үшінші сөйлемде таңдану мағынасында қолданылып, интонация арқылы әр түрлі сұрау мағынасын беріп тұр.

– Не деп қарғайсың? – деп Гүлжайсаң күлкі қысқан жанарымен келіншекке тігіле қарады.

– Жігіт қарамағыр деп.

– Онда қарғай бер.

– Ойнама. (Д.Д. Шығармалар).

– Менің жасымда Адам Мицкевич, Анджей Вайда, Санкевич жұртына жаға болып, халқының жоғын жоқтаған. Өзім секілді ауырдың астымен, жеңілдің үстімен, қулықпен өмір сүремін дейтін жастар көбейіп барады. Қалада топырлап жүр. Қалаға топырламаңдар, балалар, барыңдар ана түрен түспеген жерге егін салуға, мал бағуға. Кемеңгер қазақ шалдарынан бата алыңдар! Топырламаңдар! – деп бітірді сөзін қазақша төгілдірген Ютиш бозбала. (Д.Д. Шығармалар).

Қазақ тілінде шылаулар соншалықты көп болғанымен, сөз-сөйлем болары екеу ғана. Осы екі шылаудың бірі – “Мейлі” шылауы.

“Қазақ грамматикасында” талғау мәнді “мейлі” шылауы (басқа шылаулар сияқты) жай сөйлем сайын, оның басында қайталанып келеді [4. 559 б.] деп көрсеткенімен, ешбір мысал сөйлем берілмеген. Ал сөйлем мағынасында, біздіңше, құрмаластың бір сыңары болатын сияқты. Мысалы:

– Мейлі, келмеймін десе өзі білсін – деген сөйлемдегі “Мейлі” сөзі белгілі интонациямен бөлініп, өз алдына “Қалауы білсін” деген мағынаны білдіріп тұр. Ал диалогта келгенде:

Шылаулардың ішінен “Шамалы”, “Мейлі” сөздері сөйлемде шылау орнына да жүретіні күмәнсіз. Алайда осы екі шылау тілімізде сөз-сөйлем де бола алады.

Сонымен, сөз-сөйлемдердің көркем әдебиеттегі қолданысы сөйлеу тіліндегідей кең және өнімді түрде ойды айшықтаудың ең оңай стилистикалық формасы екендігін Д.Досжан шығармаларын талдау барысында көз жеткіздік.

2.2 Д.Досжан шығармаларындағы сөз-сөйлемдердің этнолингвистикалық сипаты. 2.2.1 Мәдени-әлеуметтік сипаттағы сөз-сөйлемдер.

Әлеуметтік сипаттағы сөз-сөйлемге одағайдың тұрмыс-салт түрінен жасалған сөз-сөйлемдерді жатқызамыз.

– Бәрекелді! Ұстаны тамаққа тойғызыңдар, - деді молда. – Жылы киініп, іш дәрет алсын (Д.Д. «Кісі ақысы»).

Келтірілген мысалдағы «бәрекелді» туынды одағайынан жасалған сөз-сөйлем араб сөзінің «бараһа аллаһу» (Алла саған бақыт берсін) деген мағынасын білдіреді. Жазушы шығармаларында «бәрекелді» сөзі бірінде негізгі мағынасында қолданылса, екінші мысалда құптау мағынасында қолданылып тұр. Яғни, бір кезде халқымызға мұсылман дінінің келуімен енген діни мәдениетті білдіретін сөз қазірге дейінгі қолданысында қазақ халқының өз сөзіндей сіңісіп кеткендігі сондай, тіпті тыңдаушының сөйлеуші сөзін не іс-әрекетін құптау мағынасын білдіретін сөйлемдік дәрежеге дейін өзгеріп, жаңа бір қолданысқа ие болған. Бұл тіліміздің тарихи-әлеуметтік дамуының көрінісі болып табылады. Осы қолданыста бұл сөз адамдар арасындағы сыйластық, бір-біріне құрмет, ризашылық тәрізді халқымызға тән адамгершілік қатынасты айқындайды.

– Қайда әлгі анау?..

– Бауыршық! Әй, Бауыршық, сені шақырды, – деп жолбасшы Бауыршықты үйге сілтеді.

– Ләббай!? (Д. Д. «Құм кітабы»).

Бұл жердегі “Ләббай” сөзі де қазақ тіліне көршілес елден кірме сөз ретінде еніп, “Нендей тапсырма бар?” немесе “Талабыңызға әзірмін!” деген мағынаны білдіретін сөз-сөйлем дәрежесіне жеткен. Адамдар арасындағы, әсіресе жастың үлкенге, қызметкердің басшыға сыйластық, құрмет көрсетуін білдіреді. Кейде, сөйлеушінің жағымпаздық тәрізді кейпі де осы сөз-сөйлем арқылы байқалып қалады.

Сәлемдесуді білдіретін сөз-сөйлемдер:

Сәлемдесу мағынасындағы одағайлар негізінен шығыс тілінен енген Ассалаумалейкум! Уалейкумссалам! сөзі мен Хош келдіңіздер! Сәламатсыз ба?, Амансыз ба? Сәлем бердік!, Сәлем! Қуатты барсыз ба? сөздері мен сөз тіркесінен сөз-сөйлем жасалады.

– Ассалаумағалайкөөм!

– Уағалайкум салам! (Д.Д. «Жібек жолы»).

Сәлемдесу одағайында көп кездесетін түрі – “Ассалаумалейкум”. Бұл сөз де араб тілінен мұсылман дінінің енуімен бірге келген, қазіргі кезде қазақтардың да өзара сәлемдесу дәстүріне еніп, сіңісіп кетті. Негізінен үлкендер бір-біріне, жастар үлкен кісілерге, не көпшілікке бір сөзбен сәлем бергенде қолданылады және бұл амандасу тек ер кісілер бір-бірімен сәлемдескенде айтылады. Ал жастар жағы бір-біріне: “Сәлем” не “Сәлеметсіздер” деп амандаса береді. Сондай-ақ, Саламатсыз ба, аға? Есенсіз бе, шешей? Амансыз ба, апа? Сәлем бердік, ата? Қуатты барсыз ба, әке? деген сәлемдесу сөз-сөйлемдері жиі қолданылады.

– Тамаша! Мен іздеген ән осы!.. – деп режиссер жігіт көре көзге насаттанды. – Иректеп салмайтының ұнады!...

– Екі үйден төмен тұрған біздікіне келіңіз.

– Рахмет. (Д.Д. «Кісі ақысы»).

Бұл сөйлемдерде кездесіп отырған “Рахмет”, “Тамаша” сөз-сөйлемдері тек риза болу мағынасында айтылып тұр. Тамаша сөзі бірде «жақсы», «өте жақсы», «керемет» деген мағыналарды білдірсе, бірде «ойын-сауық», «қызық-думан» дегенді білдіретін қазақтың байырғы сөзі, негізі – сын есім. Жоғарыда көрсетілген сөз-сөйлемде өте жақсы, керемет деген мағынада тыңдаушының сөйлеушіге деген құрметін, сыйластығын, олардың арасында өзіндік бір адами қатынастың бар екенін байқау қиын емес. «Рахмет» сөзі де о баста араб тілінен енген, қазіргі кезде адамдар арасындағы бір-біріне ризашылық сезімін білдіретін мағынада жұмсалады.

– Биссимил-ля-и рахмани рах-и-им! – деп қол жайып бетін сыйпаған қойшы қылпыған кездігін алып, аяғын тұсаумен байлап домалатып тастаған қойды алқымынан бауыздап жіберді (Д.Д. «Құм кітабы»).

Бұл да араб тілінен енген кез келген іс-әрекет, жұмыс бастарда, тамақ ішер алдында айтылатын діни ұғымдағы сөз. Бұндағы «бісміллә», «бисмиллаһ» сөзі сөзжасамдық тұрғыдан алғанда исм (ат, есім), илаһ (құдай, алла) сөздерінің бірігуінен жасалып, «Алла атымен» деген ұғымда жұмсалып жүрген барша мұсылман халқының қасиетті сөзі. Біздің тілімізде де өз сөзіміздей қалыптасқан діни мәдениеттің тілдік көрінісі болып есептеледі.

2.2.2 Психологиялық сипаттағы сөз-сөйлемдер. Көптеген одағайлар адамдардың ішкі сезім-күйлерін, психологиялық өзгерістерін білдіру үшін қолданылатыны белгілі. Қазақ халқының да басқа халықтарға мағына жағынан ұқсастығы болғанымен, тұлғалық жағынан өзіне ғана тән ерекшеліктері бар сөз-сөйлемдері бар.

Мына мысалдарға да назар аударайық:

– Жылан шаққан кісіге әлгі ешкіемердің сорпасын ішкізсе мың да бір ем – уды тез қайтарады.

– Апырмай-а!.. (Д.Д. «Жібек жолы»).

– Туы жоқ бұл иттердің. Перілер ғой өңшең!

– Япырмай, ә..!

Бұл «Апырмай-а!», «Япырмай-ә» сөз-сөйлемдері сөзжасамдық тұрғыдан алғанда – «ой, пірім-ай» сөзінен шығып, қазіргі кезде «ойпыр-ай», «апыр-ай» деген тәрізді дыбыстық өзгерістермен айтылатын дәрежеге жеткен. Келтірілген мысалдарда таңданудың ерекше деңгейінде «солай екен-ау» деген сияқты таңданыс мағынасын білдіріп тұр. Бұл сөздің де халықтың әлеуметтік даму тарихымен тығыз байланысты екені даусыз. Өйткені, халық арасынан шыққан данышпан, білгір адамдарды пір тұтып, оны құдайдан кейінгі сыйынатын тұлғаға айналдыру да қазақ халқына тән және қазірге дейін қолданылып келе жатқан үрдіс. Міне, бастапқыда осы мағынада шыққан сөз кейін жаңа мағынаға ие болып, таңданысты білдіретін сөз-сөйлемге айналған.

Ертесіне әкемнің сөзінен шошып ояндым.

Әттеген-ай. Яғымус әлгі күлегешімен ажырасып кетіпті. Бетпақ неме аядай үйді тартып алып, Яғымусты қуып шығыпты (Д.Д. «Құм кітабы»).

«Әттегенай» – сөзжасамдық тұрғыдан алып қарасақ, әй(т), деген, ай сөздерінің бірігуінен жасалған сөз. Тіліміздің байырғы көмекші сөздерінен тарихи тілдік даму барысында бір сөзге айналып, қазіргі кезде кез келген қазақ өзінің психологиялық өзгерісін – өкінішін, уайым-қайғысын, күйінішін білдіруде қолданатын сөз-сөйлем болып қалыптасқан.

Синтаксис пәні студентке сөз тіркесінің, сөйлем мен мәтіннің ерекшелігі мен өзіндік қолданысын үйретіп, сол арқылы олардың сөйлеу қабілетін жетілдіруді көздейді. Диссертацияда мүшеленбейтін сөйлемдер мен сөз-сөйлемдерді меңгертуде берілетін тапсырмалар, олардың сипаты жан-жақты сөз болады.

Білім берудің сапасын көтеру, студенттердің кәсібін біліктілігін, ойлау мәдениетін қалыптастыру мақсатынан жоғары мектеп: оқытудың жаңа технологияларын білім беру үдерісіне енгізу мәселелеріне көңіл бөліп отыр. Өйткені «мектептерге дәстүрлі әдістер мен тәсілдерден гөрі тиімділігі жоғары, жаңа сападағы дидактикалық құрал қажет. Дүние жүзі педагог-ғалымдардың пайымдауынша, мұндай құрал болып окытудың педагогикалық технологиясы табылады. Сол себепті қазіргі кезде білім жүйелерін технологиялық негізде құру-педагогикалық ғылым мен практиканың жаңа, болашағы мол бағыты болып отыр», -дейді педагогика ғылымының докторы, профессор Ж. А.Қараев [8. 2-б.].

Білім беруді жетілдірудің басты факторларының бірі – пән мазмұнының өзімен сәйкес келетін ғылымның даму бағытымен үйлесімділігі. Оқытушылардың алдына қойылып отырған басты міндеттердің бірі – оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және жаңа педагогикалық технологияны меңгеру. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңының 8-бабында «Білім беру жүйесінің басым міндеттерінің бірі - оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп атап көрсетілген [9].

Қазіргі таңда теория мен практикада байқалып отырған қарама-қайшылықтарды шешіп, талдаудың қажеттілігі баршамызға мәлім, бір жағынан тұтас оқу-тәрбие үрдісі болса, екінші жағынан сол үрдістің тиімділігін арттыруда инновациялық технологияны пайдаланудың қажеттілігінен туындап отыр.

Оқыту технологиясының бір түрі - модульдік технология. Модульді оқыту-педагогикалык, технологияның барлық талаптарына жауап бере алатын оқытудың жаңа технологиясы, оқушының оқу арқылы өсу, алға жылжу мәселесінің шешімін табудағы ең тиімді жол. Қазақ тілін сапалы оқыту бағытын айқындайтын бірден-бір жаңа жол — қазақ тілін модуль арқылы оқыту әдістемесі делініп бағаланған оқытудың бұл түрінің басты ерекшеліктері мынадай: оқытудың мақсатының, нәтижесінің айқындылығы; оқу материалы тұтастай емес, бөліктерге бөлініп берілетіндігі, әр бөліктің мазмұны, құрылымдық элементтерінің болатындығы; оқытушы кеңесші, бағыт беруші қызметін атқаратындығы; студенттер өз мүмкіндіктеріне қарай жұмыс істейтіндігі; оқытушы мен студенттің арасында субъект-субъектілік қатынастың болатындығы; модуль мазмұны толықтыруға, езгертуге икемді құрылатындығы; оқыту модуль бағдарламасына негізделетіндігі, маман дайындауға кәсіби бағыттылығы, т.б.

Қазақ тілін оқытуда үлкен нәтижелерге қол жеткізіп, студенттің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда сапалы деңгейге шығаратын оқыту технологияларының бірі – дамыта оқыту технологиясы.

Дамыта оқыту идеясы бойынша студентке оқу мақсаттарын қоюда, шешуде ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау және жинақтау арқылы жүзеге асады. Оқытушы сабақ үрдісін ұйымдастырушы, бағыттаушы ролінде болады. Шешім табылған кезде студент өз еңбегінің дұрыс, бұрыстығын өзінше дәлелдей білуге үйренеді. Сондай-ақ студентке өз ойын білдіріп, пікір айтуға мүмкіндік береді.

Қазақ тілін интерактивтік жүйеде оқыту технологиясы – сабақта барлық білім алушының белсенді қатысуымен ұйымдастырылатын оқу үдерісі. Бұл ретте оқытушы мен студенттің «субъект-субъектілік» қатынасқа негізделген ынтымақтастығы бір сәтке болса да өзгермей сақталуы талап етіледі. Бұл технологияны қолдану арқылы қазақ тілі сабақтарында жаттығу жұмыстарын орындауға көп мүмкіндік беріледі.