Ж. Б. Аширбекова

161 
Метрикалық ӛлшемдер жүйесін зерттеу тек Францияда ға-
на емес, басқа елдерде де жүргізілді. Петербург қаласының ГА-а 
метрикалық жүйені ӛлшеу үшін құрамында О.В.Струье, 
Г.И.Вильда және Б.С.Якотдан тұратын комиссия құрылды. Бұл 
комиссияның ең негізгі шешімі – негізгі метрикалық жүйені құ-
рып, оны орнататын халықаралық комиссия құрылуы тиіс деді. 
Орыс академиктерінің бұл шешіміне француз академиктері қо-
сылды. Петербург және Париж ГА ұсынысымен халықаралық 
метрикалық жүйе комиссиясы құрылып, 1870 және 1872 ж. ша-
қырылды. 
Метрикалық комиссияның нәтижесінде метр мен килог-
рамм эталоны құрылды. Сонымен қатар метрология енбеген 
елдерге енгізуімен, оның таралуымен айналысатын метрология 
бӛлімін құру жӛнінде айтылды. 
1875 ж. 20 мамырда Парижде «Халықаралық ӛлшем мен 
салмақ бюросы» құрылды. Франция үкіметі бұл бюроға Париж 
маңындағы Севр жерінен аймақ бӛліп береді. Халықаралық бю-
ро халықаралық комитетке бағынды және 1 жылдық жоспарда 
мынандай қызметтер жасады: 1) жӛні түзу ӛлшемдердің түрін 
сақтап қалды; 2) түрлердің кӛшірмесін дайындап оларды басқа 
түрлермен салыстырды; 3) түрлерді метрикалық емес эталондар-
мен салыстырды. Қазіргі уақытта бұл бюро түрлі жерлерде жұ-
мыс жасап жатыр. Ӛлшемі мен салмақтың халықаралық коми-
теті әлемнің түрлі елдерінің ӛкілдерінен тұратын салмақ пен 
ӛлшемнің басты конференциясына бағынады. Тұңғыш басты 
конференция 1889 ж. Парижде болды. Ол метр мен килограм-
ның алғашқы нұсқасын құптады. 
1870 ж. және 1872 ж. метрикалық комиссияның, халықара-
лық ӛлшем мен салмақ бюросының құру жӛніндегі диплома-
тиялық конференцияның жұмысының нәтижесінде, 1889 ж. 1-ші 
халықаралық салмақ пен ӛлшем конференцияның нәтижесінде, 
ӛлшемдер ХХ ғ. 70 жылдарынан бастап халықаралық болып 
есептеліп Еуропа елдеріне енгізілді, тек Ресей мен Англияға 
енгізіледі. 
Гаусстың магниттік жүйесі және cgs жүйесі. ХVІІІ ға-
сырдың соңы мен ХV ғасырдың І жартысынан бастап әлем маг-

162 
нитті электрлі және электромагнитті құбылысты, термодинами-
калық процестерді зерттей бастады. 
ХVІІІ ғасырдың соңында Францияда жасалған ӛлшемдер 
электрлі және магнитті бірліктерге қатысы болмады. ХІХ ғасыр-
дың І жартысында термодинамика, электр және магнитизм бо-
йынша теориялық және зерттеу мәселелерінің шешімін табу 
қиындық туғызды. Карл Гаусс (1777-1855 жж.) бұл мәселелердің 
шешімін, ӛлшем бірліктер жүйесін құрайтын, физикалық бірлік-
терді мұқият таңдап қолданыста табатындығын кӛрсетті. Гаусс 
негізін миллиметр, милиграмм және секунд бірлігі құрайтын 
«магниттік бірліктер жүйесін» құрды. Вебер (1804-1891жж.) 
Гаусстың магниттік жүйесін электрлік бірліктермен толықтырды. 
Үлгілік электр қозғаушы күш ӛлшемдері ретінде нормаль-
дық элементтерді қолданады, олардың құрама бӛліктері қатаң 
түрде нормаланған. Нормальдық элементтер екі түрде шығары-
лады - қаныққан және қанықпаған. Осы элементтердің екеуінде 
де он электрод болып сынап, теріс электрод ретінде - кадмий 
амальгамасы алынады, ал күкірт қышқылды кадмий ерітіндісі 
электролит болып табылады. Қаныққан элементтер үш класқа 
бӛлінеді: 0,001; 0,002; 0,005 - бұл сандар ЭҚК-тің бір жылдағы 
ӛзгерісін кӛрсетеді. Қанықпаған элементтердің класы - 0,02. 
Вольт эталоны 20 нормальдық қаныққан элементтерден 
және оларды салыстыратын компаратордан тұрады. Нормаль-
дық элементтер тобы 20 градус С шамасында тұрақсыздығы 
0,01 К термостаттың ішіне қойылады. Нормальдық элементтер 
тобының ЭҚК-нің орташа мәні - 1,018640 В. Екінші эталонға 
бірлік мӛлшерлерінің берілуі және сақталуы 1*10
-7
ортаквадра-
тикалық қателікпен орындалады. 
Кедергі ӛлшемдері ретінде әрқайсысының кедергісі 10
±п
-
ге тең, мұнда п - бүтін сан, шарғылар түрінде жасалған үлгілік 
резисторлар қолданылады. Сонымен қатар үлгілік резисторлар 
марганец қоспасы бар (11,5% + 13,5%) мыстың негізіндегі қо-
рытпа - магнанинен жасалады: бұл қорытпаның жоғары үлгілік 
кедергісі (0,47 мкОм.м) және кішкентай температуралық коэф-
фициенті (2*10
-6
К
-4
) бар. Кедергілер магазині мынандай дәлдік 
кластарымен шығарылады: 0,01; 0,02; 0,05; 0,1; 0,2; 0,5 және 1,0. 
Ом-ның мемлекеттік эталоны номиналды кедергісі 1 Ом ман-

163 
ганин шарғылары тобынан және кӛпірлік ӛлшегіш қондырғыдан 
тұрады. Бірлік мӛлшерін анықтайтын 10 шарғыдан тұратын 
кедергілер тобының орташа мәні -1,0000002 Ом-ға тең. Сақталу 
мен берудің ортаквадратикалық қатесі - 1* 10
-7
. 
Тұрақты сыйымдылықтың үлгілік конденсаторларын ди-
электрик ауаны немесе слюданы қолданып жасайды. Айнымалы 
сыйымдылықтың үлгілік конденсаторларын диэлектрик ретінде 
тек қана ауаны алып жасайды. Шығын тангенс бұрышы 10
-4
- 
нен кӛп емес, қысқыштар арасының кедергісі -10
11
Ом-ға жетеді. 
Сыйымдылық бірлігінің эталоны-фарада есептелген конденса-
тор түрінде алынған, мұнда сыйымдылық ӛзгеруі: электродтар-
дың геометриялық ӛлшемдерімен, жарық жылдамдығымен және 
магниттік тұрақтылықпен анықталады. Электродтар ӛлшемдері - 
интерферометрдің кӛмегімен анықталады. Сыйымдылықтың
f= 1 кГц тегі ӛзгеруі - 0,4002443* 10
-12
пФ-ға тең. Ӛлшеулердің 
нәтижесінің ортаквадратикалық ауытқуы 10
-6
-нен аспайды. 
Токты ӛлшеудің үлгілік құралдары ретінде электродина-
микалық амперметрлерді қолданады, ал ток күшінің бірлігі - 
амперді қайталап шығару үшін токтық таразы қолданылады. Ол 
сезімталдығы ӛте жоғары тепе-теңдік иінді таразы, оның бір 
кішкене табағының орнына басқа кішкене табаққа салынған 
тастармен тепе-теңдікке келіп тұрған жазық шарғы ілінген. Та-
разымен байланыспаған екінші шарғы біріншінің ішінде осы бо-
йынша орналасқан да, онымен тізбектеліп қосылған. Шарғылар 
арқылы ток жүрген кезде, олардың арасындағы электродинами-
калық ӛзара әрекеттестіктің арқасында жылжымалы шарғы 
тӛмен қарай түсіп кетеді де, таразының иіндерінің тепе-теңдігін 
қалпына келтіріп, осы ӛзара әрекеттестік күшін жою үшін табақ-
шаға белгілі тас салу керек. Осы күштің шамасын тауып шарғы-
лардың белгілі кӛрсеткіштері арқылы ток күшін анықтауға 
болады. Ампердің біріншілік эталоны алыстан басқару тетігі бар 
екі шарғы мен таразыдан тұрады. Дәлдік шегі бірлігі, дәлдік 
квалитеттері, дәлдік шектері алаңдарының қатары, тесік және 
білік жүйесіндегі қондырғылар туралы ұғым. Тербелісті білек-
тер, оймалы, тұтас тиянақты және тиянақты қосылыстардың, 
цилиндрлік тісті берілістердің дәлдік шектері мен қондырғылар 
жүйесі,сызбада дәлдік шегі мен қондырғыны кӛрсетудің шартты 

164 
белгілері. Ӛлшеу тізбектері, оларды есептеу әдістері, макс-ми-
нимум әдісі. Цилиндрлік және жазық беттердің формаларының 
ауытқуы мен олардың ӛзара орналасу ауытқулары. Беттердің 
кедір-бұдырлығы, базалық ұзындылық, кедір-бұдырлық пара-
метрлері. Сызбада детальдар формасының ауытқулары мен 
олардың ӛзара орналасуы және кедір-бұдырлықты белгілеу. 

жүктеу/скачать 1.58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: