ДӘРІС-12 ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТИПОЛОГИЯ

Зерттеу объектісі: Ұзақ уақыт аралығында бір ареал ішінде тығыз байланыста болған тіл. Мұндай тілдер тілдік одақтар құрады. Өзара тілдер – тіл аралық конвергенция. Неғұрлым зерттелгендері: Балкандық тілдік одақ (грек, румын, албан, болгар) – зерттелуші (контрастивтік типология) және ана тілдің типологиясы. 2.3. Фонологиялық типология.Компаративистика үшін фонологиялық типологияның ерекше үлкен мәні бар. Фонологиялық типология әлем тілдерінің қандай әр түрлі болғанымен барлық адамдар сөйлеу аппаратының бірдей құрылымына ие деген сілтемесінен шығады. Фонологиялық типологияда бинарлы оппозиция туралы түсінік өте маңызды. Типологиялық критерий тіл реконструкциясымен байланысты гипотезаларды тексергенде маңыздылардың бірі болып табылады. бүгінгі күні тілдің бір де бір реконструкцияланатын фонетикалық жүйесі типологиялық тексерусіз қабылдана алмайды. Барлық типологиялық инварианттар ашылған, суреттелген, түсіндірілген деп айтуға болмайды.

Бүтіндей алғанда, негіз тілден туыстас диалектілер тобының бөлініп шығу процесі өте күрделі және әр қилы болады. Болашақ дербес туыстас тілдер тобының біртіндеп бөлініп шығуы және құралып жасалуы негіз тілдің диалектілерімен сөйлеген тайпалардың тарихымен, кейінірек халықтардың тарихымен байланысты болды.

Салыстырмалы-тарихи әдіс туыстас тілдердің деректерін салыстыра келіп, ол тілдердегі ортақ, бір тектес элементтерді, ондай бірліктің шығу негізін және ортақ формалар мен грамматикалық категориялардың ары қарай дамуы мен өзгеру ерекшеліктерін айқындауды көздейді. Сонымен, тілдердің генеалогиялық (шығу тегі) бірлігі, генеалогиялық байланысты салыстырмалы-тарихи методтың қарастыратын негізгі объектісі болып саналады...

1. Ең алдымен салыстырмалы-тарихи метод тілдердің адам баласы тілінің шығу процесінен бастап түрлі-түрлі болу фактісіне, яғни сол кездің өзінде әр түрлі тілдердің өзіне сай әр түрлі сөздік құрамы мен грамматикалық құрылысының жасалу фактісіне негізделеді. Демек, салыстырмалы-тарихи метод ең алғаш жасалынған көптеген тілдерде белгілі зат немесе құбылыс әр түрлі лексикалық атаулармен (сөздермен) аталғанын, біркелкі грамматикалық категориялардың түрлі-түрлі формаға ие болып, әр түрлі грамматикалық тәсілдермен берілгенін негіз етіп, соған сүйенеді. Адам баласы тілінің пайда болу барысында әрбір жеке тілде оның өзіне тән сөздері мен грамматикалық формалары жасалған. Дыбыс тіркестері (сөздер) мен ол арқылы белгіленетін заттың арасында барлық тілдер үшін ортақ ешқандай байланыс болмайды. Әрбір тілде дыбыс тіркесі (сөз) белгілі затқа немесе құбылысқа атау ретінде бекітіледі, бірақ бұл дыбыс тіркесі ол заттың не құбылыстың жаратылысын да, қасиеті мен сапасын да көрсете алмайды, оның олармен ешқандай етене байланысы жоқ. Егер мұндай байланыс болса, онда дүние жүзіндегі сан алуан тілдерде белгілі бір зат немесе құбылыс бір ғана дыбыстық комплекспен аталып, ешқандай лексикалық айырмашылық та болмаған болар еді. Мысалы, үй деген сөз бен ол арқылы белгіленетін заттың арасында ешқандай табиғи байланыс жоқ. Міне, сондықтан да ол (баспана) әр түрлі тілдерді түрлі-түрлі дыбыстық комплекспен (сөзбен) мысалы, орыс тілінде дом, неміс тілінде Наис деп аталады. Зат пен оның атауының (сөздің) арасындағы байланысты тарихи байланыс, соның өзінде шартты байланыс қана деп түсінген мақұл.

2. Тілдердің туыстас тілдер деп саналуы үшін, ең алдымен, олардың лексикасында мағыналар жағынан біркелкі немесе өз ара ұқсас, дыбысталуы жағынан да бір-біріне жақын көптеген сөзердің болуы шарт. Мұндайда туыстас тілдердің лексикасындағы сөздердің барлығы бірдей емес, олардың сөздік қорындағы байырғы төл сөздер еске алынады. Мысалы, қазақ тіліндегі ауыр, өзбек тіліндегі оғыр, қырғыз тіліндегі оор, тува, хақас тілдеріндегі аар, түркімен тіліндегі агыр, алтай тіліндегі уур, башқұрт тіліндегі ауыр, татар тіліндегі авыр, деген сөздердің мағына жағынан бірдей, дыбысталуы жағынан ұқсас болып келуі бұл сөздердің бір бұлақтан (негізден) шыққандығын көрсетеді.

Сонымен, салыстырмалы-тарихи әдіс туыстас тілдерінің арасындағы дыбыс сәйкестілігін есепке алады. Сонымен, тілдерді салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеу өзінің алдына, негізінен алғанда, мынадай міндеттерді қояды: 1) негіз тілден бастап, туыстас тілдердегі ортақ категориялардың даму заңдылықтарын ашып айқындау; 2) бұл дамудың ортақ, жалпы бағытын таба білу; 3) негіз тілдің түпкі құрылымының туыстас тілдердің арықарай дамуына тигізетін әсерінің сипатын белгілеу; 4) тілдің белгілі бір элементтерін тұрақты, басқа бір элементтерінің өзгеріске бейімділігінің себептері мен жайларын айқындау; 5) әр түрлі туыстас тілдердегі өзгерістердің біркелкі болмауының себептерін белгілеп айқындау

Салыстырмалы тарихи тіл білімі және тілдегі шылаулар туралы ілім.

Еуропалық тіл білімі дамуының жаңа дәуірі тілді дамып, өзгеріп отыратын тарихи құбылыс деп танудан, тілдер өзара туыстас, төркіндес болады деп біліп, сол заңдылықтарды ашуға, зерттеуге салыстырмалы-тарихи әдісті қолданудан басталады.Тіл туралы ғылым тарихында үлкен бетбұрыс болған бұл жайт 19-ғасырдың алғашқы онжылдығында орныға бастайды. Әрине, жаңа әдістің қалыптасуы–ежелгі заманнан басталатын лингвистикалық ой-пікір дамуының заңды, табиғи нәтижесі. 18ғасырдың соңғы жартысымен 19-ғасырдың алғашқы жылдарында тіл ғылымының даму қарқыны, бағыты жаңа зерттеу әдісінің қажеттігін айқын көрсетті.

19-ғасырдың бас кезінде әр елде салыстырмалы-тарихи әдіс негізінде жазылған бірнеше еңбек жарық көрді. 1816 жылы неміс ғалымы Франц Бопптың санскрит тіліндегі етістіктердің жіктелу жүйесін грек, латын, парсы, герман тілдеріндегі етістіктердің жіктелу жүйесімен салыстыра зерттеген еңбегі шықты. Онда аталған тілдердің туыстығы дәлелденді.

Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің негізін салушылардың жолын ұстанған басқа да ғалымдар болды.Олар салыстырмалы-тарихи әдіспен үндіеурола семьясына жататын тілдерді жекелеп те, топтап зерттей отырып , олардың арасындағы бірлік пен өзгешеліктерін, бір-біріне жақындық дәрежелерін айқындады.

Салыстырмалы-тарихи әдісті қалыптастырушылардың ерекше назар аударған мәселесі- үндіеуропа семьясына жататын тілдердің шыққан төркіні, ол төркіннің қандай сипатта болғанын айқындау болды.

1. Еуропалық тіл білімінің дамуы неден басталды?

2. Салыстырмалы-тарихи әдіс негізіндегі оқулықтар қай кезде жарық көрді?

3. Салыстырмалы-тархи тіл білімінің негізін салушылар кім?

4. 1816 жылы жарық көрген Ф.Бопптың жайлы не айта аласыз?
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Қордабаев . Т. Жалпы тіл білімі. Алматы, 1999.

2. Қалиев .Б. Жалпы тіл білімі . Алматы, 2000.

3. Хасенов. Ә. Тіл білімі. Алматы, 1996

.

ДӘРІС-15

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ

Бүгінгі таңда тіл мәселесі неліктен күн тәртібінен түспей отыр? Себебі біздің елде кеңестік дәуірде қалыптасқан тарихи жағдайға байланысты қоғам өмірінің сан түрлі салаларында мемлекеттік тіл атқаруға тиісті қызметтердің көпшілігін ресми тіл атқарып келгені белгілі. Қазақ тілі еліміздің мемлекеттік тілі ретінде жарияланғаннан кейін Тәуелсіздік жылдарында оның қолданыс аясы бұрынғыдан едәуір кеңейді. Алайда тілдің барлық мәселесі шешімін тапты деп айта алмаймыз.

Қол жеткізілген азды-көпті жетістіктермен қатар шешімін таппаған мәселелерді айқындап, оларды шешу жолында жүйелі жұмыстар жүргізуіміз керек. Егер қоғамда тіл мәселесі болмаса, оған қоғам, билік тарапынан көп көңіл бөлініп, мемлекеттік бюджеттен қомақты қаржы қарастырылып, БАҚ-тарда күнде сөз болып, ел зиялылары мәселе көтеріп, түрлі жиындарда толассыз талқылаулар жүріп жатпас еді ғой. Мемлекет қаржысы мен тілдерді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы сол айқындалған мәселелерді шешуге нақты бағытталуы тиіс. Тіл мәселесімен тікелей айналысатын түрлі құрылымдар мен қоғамдық ұйымдардың жұмыстары дұрыс үйлестіріліп, олардың іс-әрекеттері жүйелі, мақсатты түрде жүзеге асырылмаса, нәтижеге қол жеткізілмейді. Тіл мәселесі қай қоғамда да сабырлы да салиқалы, тілдік қақтығыстарға жол бермейтін, елдегі тілдік жағдаяттың барлық қырлары ескеріле отырып сауатты түрде жүргізілетін тіл саясаты арқылы шешімін табуға тиіс. Осыған бәріміз де мүдделіміз.

Тілдің шешімін таппаған мәселелері: ономастика, терминология, әліпби, сөз мәдениеті, тілдерді оқыту мен үйрету, аударма, тіл саясатын жүргізудегі тілдік жоспарлаумен, тілдік заңнаманы жетілдірумен, тілдердің қолданысын қамтамасыз етумен байланысты әлі нақты шешімін таппаған мәселелер бар. Алайда осылардың ішіндегі ең басты, жұртшылық айрықша назар аударып отырған мәселе ол - қазақ тілінің заңмен белгіленген мәртебесіне сәйкес қоғам өмірінің барлық саласында кеңінен қолданылып, мемлекеттік тілге жүктелетін тиісті қызметтерді әлі де толық атқара алмай отырғандығы. Мемлекеттік тіл ғылым мен білім, ел басқару мен заң шығару, қорғаныс пен ішкі істер, қаржы мен экономика, бизнес пен халыққа қызмет көрсету және басқа да қоғам өмірінің көптеген салаларында кеңінен қолданылатын дәрежеге жетсе, онда жоғарыда аталған, қалған мәселелердің барлығы да соған сәйкес өз шешімін табады. Айталық, «Үкімет сағаты» мен Үкіметте өтетін көптеген жиындарда министрлер мен әкімдер баяндамалары мен хабарламаларын қазақша жасап, есептерін қазақша беріп жатса, министрлердің аппарат мәжілістері мен алқа мәжілістері мемлекеттік тілде өтетін болса, барлық облыс әкімдері жиындарын қазақ тілінде жүргізіп, ісқағаздарын қазақшаға толық көшірсе, мемлекеттік органдардан еліміздің әр азаматы мемлекеттік тілде қалаған ақпаратын ала алатын болса, онда мемлекеттік тілдің ел басқару саласындағы қолданысы орнығып, осы саладағы мәселелері шешімін тапқан болар еді. Сол сияқты заңдар қазақ тілінде дайындалып, депутаттар оларды қазақша талқылап, Парламент отырыстары қазақша өтіп жатса, онда тілдің заң шығару саласындағы қолданысы қалыптасады. Ал ғылыми монографиялары мен мақалаларын, диссертацияларын, оқулықтары мен оқу құралдарын қазақ тілінде жазатын, түрлі ғылыми жиындардағы баяндамаларын қазақша жасайтын, дәрістерін қазақша оқитын ғалымдар қауымы қалыптасса, қазақ тілінің түрлі ғылым салаларындағы қолданысы қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар салалық терминология да жасалып, жоғары және арнаулы оқу орындары мен мектептердегі мемлекеттік тілдің көптеген мәселелері шешімін табар еді.

1. Қазақ жалпы тіл білімі – жалпы түркітанудың құрамдас бөлігі және қазақ тіл білімі туралы ілім.

2. А.Байтұрсынов, Қ.Жұбановтың жалпы лингвистикалық ілімдері.

3. Қазақ графикасы мәселелері.

Қазақ жалпы тіл білімі - жалпы түркітанудың құрамдас бөлігі (Н.И.Ильминский, В.В.Радлов, С.Е.Малов. П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский, А.Құрышжанов және т.б.) және казақ тіл білімі туралы ілім (А.Байтүрсынов, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ы.Маманов, Н.Сауранбаев, Ғ.Мүсаев, МБалақаев, Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова жөне т.б.)-А.Байтүрсынов, Қ.Жұбановтың жалпы лингвистикалық ілімдері, Қазақ графикасы мәселелері: А.Байтүрыснов, Қ.Жұбанов, А.С.Аманжолов, Е.Омаров, Х.Досмұхамедов және т.б. Қазақ тілі туыстық белгілері жағынан да, типологиялық белгілері жағынан да түркі тілдерімен бірлікте. Оның қалыптасу, даму тарихы жалпы түркі тілдерінің тарихымен тығыз байланысты. Осы себептен де қазақ тіл білімі түркологияның бір саласы болып есептеледі. Түркологияның табыстарына, жетістіктеріне қазақ тіл білімі де ортақ , ол сол табыстарға сүйенеді, соны басшылыққа алады. Сондықтан түркология тарихын білмейінше, қазақ тіл білімінің тарихын білу мүмкін емес.