Жас ғалымдар, магистранттар, студенттер мен мектеп оқушыларының «хxi сәтбаев оқулары»
жүктеу/скачать 4.43 Mb. Pdf көрінісі
|
| «XXI Сәтбаев оқулары»
«СТУДЕНТТЕР» сериясы жақын зат болып табылады; бауырда ол А дәруменіне айналады (каротин, А дәрумені сияқты, майларда жақсы ериді, сондықтан каротинге бай көкөністерді маймен дайындаған дұрыс; оларды ұзақ уақыт пайдаланбау керек, әсіресе жарқын жарықта, өйткені өте тұрақсыз қосылыстар бола отырып, А дәрумені мен каротин тез бұзылады).А дәрумені өсудің маңызды факторларының бірі болып табылады, ақуыздардың, майлардың және көмірсулардың алмасуына қатысады, көру органының қалыпты жұмысын қамтамасыз етеді, ағзаның тыныс алу жолдары мен ішектің шырышты қабығының ауруларына және тұтастай алғанда инфекцияларға төзімділігін арттырады. Оның жетіспеушілігімен ауыздың, тыныс жолдарының, асқазан–ішек жолдарының, сондай–ақ көздің шырышты қабаттарының құрғауы дамуы мүмкін, бұл тікеннің дамуына және көру қабілетінің жоғалуына әкеледі. А дәрумені жетіспеушілігінің ерте белгісі – бұл тауықтың соқырлығы (кештің басталуымен көру қабілетінің нашарлауы). Сонымен қатар, тәбеттің төмендеуі, салмақ жоғалту, шаршаудың жоғарылауы, терінің құрғауы (пиллинг), безеудің пайда болуы, іріңді бейімділік–терінің зақымдануы, шаштың құрғауы мен түтіккендігі, сынғыштығы байқалады; асқазанның экскреторлық функциясы қышқылдықтың төмендеуімен бұзылады, диарея дамиды; – Е дәрумені көптеген тағамдарда кездеседі: өсімдік майларында (күнбағыс, жүгері және т.б.), өсімдіктердің жасыл бөліктерінде (салат, ақжелкен, жасыл пияз), жүгері, бұршақ, сұлы, май, жұмыртқаның сарысы және басқа да құю өнімдері. Е дәрумені көмірсулар, майлар мен ақуыздардың алмасуына қатысады, бұлшықет қызметіне оң әсер етеді, жасушалардың құрылымдық тұтастығын сақтайды (мембраналық құрылымдар деп аталатын шамадан тыс тотығуға және сол арқылы адам ағзасының мерзімінен бұрын қартаюына жол бермейді), жүктіліктің қалыпты ағымына ықпал етеді. Е витаминінің жетіспеушілігімен ұрықтың қалыпты жүктілік қабілеті жоғалады (өздігінен түсік түсіру); – К дәрумені негізінен өсімдіктердің жасыл бөліктерінде (шпинат, салат, асқабақ, қырыққабат), сондай–ақ қызанақ, соя майы, шошқа бауырында кездеседі; ішінара тоқ ішекте тұратын бактериялар шығарады. К дәрумені қан кету кезінде айқын гемостатикалық әсерге ие (оның жетіспеушілігімен қанның ұю қабілетінің төмендеуі байқалады, бұл қан кетуді тудырады) [2, 52 б.]. Витаминдерді, әсіресе А және О дәрумендерін үлкен мөлшерде және ұзақ уақыт бойы бақылаусыз қабылдау жалпы интоксикация құбылыстарын тудыруы мүмкін. Уланудың өтпелі, аз байқалатын құбылыстары В тобының витаминдерінің көп мөлшерін (ұйқысыздық, қозу, жүрек қызметінің жиілеуі, бас ауыруы, бас айналуы және т.б.) қабылдау кезінде байқалуы мүмкін. Никотин қышқылының жоғары дозаларын қабылдаған кезде бет, мойын терісінің қызаруы, терінің жану сезімі, бас ауруы, іштің ауыруы түрінде жанама әсерлер байқалады, олар әдетте 30–60 минуттан кейін өтеді (тамақтан кейін қабылданады). Адамның ұтымды тамақтануы көкөністер мен жемістерсіз мүмкін емес. Олар өмірлік маңызды дәрумендердің, минералды тұздардың, органикалық қышқылдардың, қанттардың, талшықтардың және басқа заттардың негізгі жеткізушілері болып табылады. Көкөністер келесі топтарға бөлінеді: қырыққабат – қырыққабат, гүлді қырыққабат, Брюссель; түйнектер – картоп, тәтті картоп, жер бадамы; тамыр дақылдары – рутабага, колраби, репа, редис, редис, желкек, қызылша, сәбіз, ақжелкен, парснип, балдыркөк; жемістер мен тұқымдар – қияр, асқабақ, қарбыз, қауын; бұршақ дақылдары – бұршақ, бұршақ, соя, жержаңғақ; қызанақ – қызанақ, баклажан, капсикум; салат – салат, ақжелкен, ақжелкен, балдыркөк; салат, акрессор, салат балдыркөк; шпинат–ревень, қымыздық, шпинат; ащы – аскөк, эстрагон; пияз – пияз, пияз, сарымсақ; десертті көкөністер – спаржа, артишок [3, 12 б.]. Беларусь халқының тамақтануында картоп ерекше орын алады. Онда 20 %-ға дейін көмірсулар (крахмал түрінде), шамамен 2% толық ақуыздар, майлар (аз мөлшерде), органикалық қышқылдар және денеге пайдалы басқа заттар мен олардың қосылыстары бар. Картоптың энергетикалық құндылығы 88 ккал/100 г құрайды, ол С дәрумені мен басқа да дәрумендердің (Вг, Вб, РР) маңызды көзі болып табылады. Картоптағы С витаминінің мөлшері жыл бойына біркелкі емес. Күзгі түйнектерде С витаминінің болуы 100 г өнімге 30 мг немесе одан да көп жетеді, көктемде ол 5 мг-ға дейін төмендейді. Бірақ картопта С дәрумені аз болғанына қарамастан (орташа есеппен 10–15 мг %), оның тұрақты тұтынылуы диеталардың витаминдік пайдалылығын анықтайды. Картоп ерекшеленеді, сондай–ақ жоғары құрамындағы калий, ықпал етіп шығару ағзадан су және хлорлы натрий, реттей отырып, сол арқылы айырбастау процестер. Сонымен қатар, құрамында темір, фосфор, йод, магний, кальций, марганец, мыс, мырыш, никель, кобальт және т.б. тұздары бар. Картоптың қарқынды өнуімен және оны жасыл түске дейін жарықта сақтаған кезде улы қасиеттері бар соланиннің мөлшері күрт өсетінін білу керек. Мұндай картопты тұтынған кезде жүрек айнуы, |