«Жасуша биологиясы» ПӘнінің ОҚУ Әдістемелік кешені
жүктеу/скачать 0.85 Mb.
|
Бақылау сұрактары:
Әдиебеттер1-10 ( негізгі), 11,12,15,19,20,22 ( косымша) № 7 дәріс тақырыбы – Жасуша мембранасынын құрылымы жөніндегі кәзіргі заманғы тұсініқ Жалпы сұрақтары: Жасушалардың мембраналарының құрылымы туралы қазіргі көзкарастар. Мембраналардың тасымалдау қызметі Эукариотты жасушалар 3 бөлімнен – сыртын қоршап жатқан плазмалық жарғақтан, цитоплазмадан, ядродан тұрады. Прокариотты және өсімдік жасушаларының плазмалық жарғағы сыртында плазмалемма (жарық микроскопта таяқша, сызық ретінде көрінеді) болады, ал жануарлар жасушаларында ондай қабат болмайды. Сонымен, жасуша қабығы – плазмолемма, немесе жасушаның сыртқы жарғағы, цитолемма, плазмалық жарғақша (цитоплазманың өсімдік жасушасы қабықшасына жабыса орналасқан сыртқы қабығы) жасушаның шетінде орналасады, бір жағынан цитоплазманы жасушаны қоршаған ортадан бөледі, ал екіншіден – ол осы ортамен байланысты қамтамасыз етіп, жартылай өткізгішті сұрыптау тосқауыл рөлін атқарады. Электронды микроскоп плазмалық жарғақтың 3 қабаттан тұратынын дәлелдеді. Оның қалыңдығы 10 нм шамасындай, сыртқы беті көмірсулардан, ішкі жағы қалың белок молекулаларынан тұрады. Жарғақтың негізгі химиялық құрама бөліктері – белоктар (60%), майлар (40%) және көмірсулар (2-10%). Жасушаның ішкі жарғақтарына қарағанда плазмолемма холестеринге бай болады. Сонымен плазмолемма негiзiн липопротеин кешенi құрады, жасуша жарғақшасының ең қалыңы (7,5-11 нм). Оның сыртында қалыңдығы 3-4 нм жуық жұқа жарғақша қабаты-гликокаликс (грек. тәттi, қабық) орналасады. Плазмолемма арнайы құрылымды–жасушааралық байланысты, өзара iс-қимыл жасау қосылыстарын құруға қатысады.Ол құрылымдардың бiрнеше түрлерi болады. Олар қарапайым, күрделi болып бөлiнедi. Жасуша жарғақшасының құрылысы плазмолемма, кариолемма, Гольджи аппараты, митохондрий, эндоплазмалық тор, лизосома, пероксисома құрамындағы жарғақшалардай. Әртүрлi жарғақшаларда липидтер құрамы бiрдей болмайды. Липидтер ерекшелiгi сол, молекулалары атқаратын қызметтерiне сай: су тепкiштiк (гидрофобность), суға әуестiк (гидрофильдi) болып бөлiнедi. Плазмолемма мына қорғаныштық, өткізгіштік, тасымалдаушы қызметтерді атқарады: жасуша қабығы екiншi жасушаны, жасуша аралық заттекті танып, оларға (талшықтарға, негiздiк жарғақшаға) жапсырыла алады; заттарды, бөлшектерiн цитоплазмаға, одан тасымалдайды; сыртында арнайы сезiмтал жүйке ұштары орналасатындықтан гормон, медиаторлар, цитокиндер, басқада хабаршы молекуламен өзара iс-қимыл жасайды. Цитоқаңқадағы жиырылғыш элементтерi плазмолеммамен байланысып псевдо (жалған), фило-, ламеллоподийлер құрып, жасушаның жылжуын қамтамасыз етедi. Сыртқы ортадан жасушаға әртүрлі заттар эндоцитоз процесі арқылы өтеді. Оның екі – фагоцитоз, пиноцитоз түрлері болады. Фагоцитозда жасушалар ірі қатты түйіршіктерді қабылдап, жасуша плазмасына өткізеді. Онда бұл заттардан қажеттілігі пайдаланылып, қажетсіздері бөлініп, қайта шығарылады. Бұл құбылысты түңғыш рет ашып, ұсынған орыс ғалымы И.И. Мечников. Пиноцитозда жасуша өз плазмасына ертінділерді қабылдайды.Жасушадан заттар плазмолемма арқылы бөлініп, шығарылады. Оны эндоцитозға қарама-қарсы процес – экзоцитоз деп атайды. Жасушадан көп мөлшерде шыққан ферменттер жасушаның жоғарғы бетіндегі гликокаликс қабатында жиналады. Әртүрлі иммунологиялық әдістер жасушаның үстіңгі бетінде тегіжат (антиген) құрама бөліктері шоғырланатынын көрсетті. Сондықтан, олар антиденелерге керісінше әсер етеді. Плазмолеммадағы липопротеидтер мен гликокаликс арасындағы өзара байланыс жасушааралық байланыстарға да әсер етеді. Жасуша байланыстарының 3 – айырғыш, механикалық, химиялық түрлері аян. Айырғыш түріне жай, “құлып” тәрізді, десмосома байланыстары, механикалыққа тығыз байланыс, ал химиялыққа саңылау арқылы қосылатын байланыстар жатады. Жай байланыс жолымен көптеген жасушалар қосылады. Екі жасуша плазмолеммасының арасындағы кеңістік 15-20 нм дейін барады. “Құлып” тәрізді, немесе тісті байланыс эпителий ұлпасында көп кездеседі. Оны жасушалар плазмолеммаларының ішіне тартылуы (жымырылуы, инвагинация) арқылы қосылуынан көруге болады. Десмосома байланысы кезінде жарғақ арасындағы тығыз орналасқан затарға жасуша плазмасынан электронды-тығыз орналасқан жіңішке талшықтар (тонофибриллдер) келіп, түйіседі. Десмосома аумағы 0,5 мкм шамасындай, олар механикалық қызмет атқарады. Тығыз байланыста да 2 плазмалемманың сыртқы беттері бір-біріне түйісіп, қалыңдығы 2-3 нм бір қабат түзеді. Түйіскен жерлер – нүкте деп аталады. Бұл байланыста молекулалар мен иондар алмасуы жүрмейді. Олар эпителий, эндотелий, мезенхима жасушаларының аралықтарында байқалады. Саңылаулы байланыстар жасуша аралық қатынастарды, химиялық заттардың алмасуын, дамып келе жатқан жасушалар байланысын күшейтіп, төменгі молекулалы қосылыстардың бір жасушадан екіншісіне өтуін реттейді. Бақылау сұрактары: 1. Плазматикалық мембрананың құрылысы неде? 2. Қандай қызмет атқарады? 3. Миелинді кабық кандай қызмет атқарады? 4. Таякшалар мен саутшылар дегеніміз не? Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 16,17,21,22 ( косымша ) № 8 дәріс тақырыбы: Жасушаның микроскоптық және субмикроскоптық құрылысы. Эндоплазмалық тор. Рибосомалар. Гольджи апаратты Жалпы сұрақтары: Цитоплазма. Эндоплазмалық тор. Рибосомалар. Гольджи апаратты құрылысы және атқаратың кызметі Цито-, эндоплазмалық торды (грек. жасуша, iшкi; ретикулум) 1945ж. К.Р.Портер ашты. Жұқа жарғақшалар цитоплазма iшiнде жайпақ ұзынша түтiкшелi, көпiршiктi жүйе түзiп орналасады. Онда ферменттер жүйесi көп болатындықтан белок қоюлығы өте жоғары болады. Эндоплазмалық тордың (ЭПТ) даму деңгейi, құрылыс ерекшелiгi әртүрлi жасушалардың атқаратын қызметiне сәйкес өзгерiп тұрады. Оның үш–түйiршiктi, түйiршiксiз (тегiс), бiр-бiрiмен байланысқан жерiнде өткiншi түрлерi болады. Түйiршiктi ЭПТ барлық жарғақша, жасушадан шығатын белоктар түзiлуiн, белок молекулаларының бастапқы ферменттер арқылы ыдырауын, генетикалық ақпаратты иРНҚ тiлiнен белоктағы амин қышқылының тiлiне аударуынан кейiнгi өзгерiсiн қамтамасыз етедi. Жайпақ жарғақша, қуыс, түтiкше көпiршiктерден құралған. Қуыстарының енi 20 нм жуық, диаметрi бiрнеше мкм жетуi мүмкiн. Бұл ЭПТ атқаратын қызметiне орай, өзгерiп отыратынын көрсетедi. Гиалоплазмада рибосомалар, полисомалар түйiршiктi ЭПТ жарғақшасымен байланысып орналасады, қуыстарды (цистерналарды) жұқартатын ерекше белоктар сақтайды. Түйiршiктi ЭПТ аталық жасушадан басқа барлық жасушаларда кездеседi, әсiресе, арнайы белок түзетiн (асқорыту ферменттерiн бөлетiн) ұйқы без ацинустары бездi эпителийi, коллаген, басқа белоктар түзетiн фибробластар мен иммуноглобулиндер бөлетiн плазмалық жасушаларда жақсы байқалады. Жасушалар цитоплазмасында шоғырланған эндоплазмалық торға негiздiк боялу тән. Нейрондарда ол бояғыш сүйгiш негiз, «Ниссль денешiгi» аталып, жарық микроскопта жақсы көрiнедi. Түйiршiксiз ЭПТ-ды 20-100 нм диаметрлi түтiкше, өзекше, цистерна, көпiршiкше ұштасқан жарғақшалар торы түзедi, олардың бетiнде рибосомалар болмайды. Олар липидтердi, гликогендi, холестериндi түзедi; iшкi, сыртқы әсерлерден пайда болған заттарды уытсыздандырады; кальций иондарын жинақтап, атқаратын қызметiне қарай, әр түрлi шоғырландырады. Кейiнгiнi стероидты гормондар бөлетiн бүйрек безi қыртыс затындағы жасушалардан, ен Лейдиг жасушаларынан, аналықбездегi лютеоциттерден көруге болады. Өткiншi (көшпелi) ЭПТ қалыптаса бастаған Гольджи аппараты бетiнде түйiршiктi ЭПТ-дың түйiршiксiз түрiне ауысу үлескiсiде кездеседi. Мұнда түтiкшелер бөлшектерге бөлiнiп, көмкөрiлген тасымалдаушы көпiршiктер құрады, олар ЭПТ материалын Гольджи аппаратына тасиды. Гольджи аппаратын 1898 жылы итальян ғалымы Камилло Гольджи «iшкi тор тәрiздi аппарат» деп атады. Ол күрделi жарғақшалы тұрақты қосынды. Үш негiзгi элементтерден - жайпақ цистерналар бумасынан (түрi иiлген дискi тәрiздi, диаметрi 0,5-5 мкм, 3-30 бума құрады. Бума кеңiстiгi 15-30 нм, дөңес жағымен ядроға, ойыс бетiмен - плазмолеммаға қарайды); торсылдақтардан (шар тәрiздi жарғақшамен қоршалған элементтер, диаметрi 40-80 нм, iш тығыздығы орташа, цистернадан бөлiнiп, түзiледi); секрет бөлетiн көпiршiктерден (iрi, диаметрi 0,1-1,0 мкм, жарғақшамен қоршалған шар тәрiздi құрылым, бездi жасушаларда жетiлген Гольджи аппараты цистернасынан бөлiнедi) құралады. Бұл элементтердiң бәрiн диктиосома (грек. тор) деп атайды. Арнайы секрет бөлетiн жасушаларда Гольджи аппараты ядродан жоғары орналасады, үстiңгi бетi арқылы секреттер экзоцитоз (жасушаның түйiршiктi, көпiршiктi секреция түрiнде зат бөлу процесi) жолымен бөлiнiп шығады. Гольджи аппараты полисахаридтер, гликопротеиндер (гликокаликс, сiлекей) түзедi; түйiршiктi эндоплазмалық тордан тасымалданатын көмiрсу құрамбөлiктерiн гликопротеиндерге қосады (оны ақтық ферменттер арқылы ыдырау деп атайды); фосфаттар тобына (фосфорлану), май қышқылдарына (ацилирлеу), сульфат қалдығына үстеу (сульфаттау) жүргiзедi, белок молекулаларын жартылай ажыратады; секреттiк өнiмдердi конденсациялап, оның түйiршiктерiн құрады; жаңа пайда болған түйiршiктердi жарғақшалармен қамтамасыз етедi. Гольджи аппаратынан белоктар басты үш ағында: бұрын алғашқы лизосомалар аталған гидролазалық көпiршiктермен; плазмолеммаға көмкөрiлген көпiршiктер құрамында; секрет бөлетiн түйiршiктерге қабығын жоғалтатын көмкөрiлген көпiршiктермен тасымалданады. Көптеген метаболикалық және биосинтездік процестер цитоплазмада өтеді. Цитоплазма жасушаның ең манызды да негізгі бөлігі. Цитоплазма ядродан және әртүрлі органоидтардан тұратын сұйық орта. Тірі жасушада гиалоплазма ядро құрылымының арасын толтырып тұратын структурасыз масса болып табылды. Гиалоплазманың құрамына әр түрлі акқуыздар, соның ішінде нуклеопротеид, гликопротеид және ферменттер кіреді. Портер, Паладэ және т.б. зертеушілірдің көзқарасы бойынша (1953 ж.) эндоплазмалық тор қос мембранамен шектелген каналдардың тарамдалған торын құрайды. Бұл каналдардың пішіні әртүрлі. Микробейнелерден қарағанда олардың тігінен кескендігі көрінісі 250 ден 5000 А0 дейін доңгелек, ал диаметрі 400-500 А0 көлдененінен жазық көпіршік не цистерн түрінде сопақша не сығылыңқы болып келеді. Каналдар мен цистерннің арасындағы кеңістік электрондық тығыздығы жөнінен қоршап тұрған цитоплазмадан айырмашылығы болады. Палладенің зерттеуі бойынша мембрананың сыртқы бетінде 100-150 А0 болып келетін ұсақ гранулалар орналасқан. Гранулалар цитоплазманың сыртқы мембраналарында орналасады. Тордың кедір-бұдырлы немесе гранулдық типі белсенді түрде акуыз синтездейтін жасушаға тән (бездік, жүйке т. б. жасушалар). Эндоплазмалық тордың басқа бір түрі мембранада гранулдық компоненттің тоқтығымен ерекшеленеде, агранулярлы деп аталады. Оған цистергна емес, диаметрі 500-1000 А0 каналдардың болуы тән. Агранулярлы эндоплазмалық тор май тәріздес заттар, көмірсутектерді синтездейтін жасушыларға, сол сияқты пигментік және эпителиальдық жасуша мен бауыр жасушаларында жақсы дамыған. Рибосомалар алғаш рет электронды микроскоптың көмегімен тығыз бөлшек немесе гранула ретінде анықталды. Рибосома көптеген бактериелардың, асіресе ашытқы бактериелардың өсімдік меристемасы жасушасының, эмбриональды жүйке жасушасының ажырамас бөлігі болып табылады. Рибосоманың саны мен концентрациясы жасушадағы РНК құрамымен және оның жасушасының базофильды қасиеттеріне ие. Рибосомалар негізінен ақуыз бен РНК-дан, жартылай липидтерден тұрады, кейде липидтер болмайды. Рибосомалар диаметрі 150-350 А0 болатын сфера тәріздес рибонуклеопротеид түрінде болады және бірдей мөлшерде ақуыз бен РНК-дан тұрады. Олар еркін орналасады немесе эндопламалық тордың мембранасының сыртқы бетіне жабысады. 1808 жылы Гольджы азотқышқылды күмістің көмегімен нейрон цитоплазмасында өзіндік тор структурасын импрегнация жасап етті де, оған ішкі тор аппараты деген ат берді. Гольджы аппараты төменгідей морфологиалық компонентерден тұрады: 1) қимасында тығыз нығыздалған мембрана түрінде болатын нығыздалған цистерналар, 2) цистернамен тығыз байланысқан көпіршіктер, 3) вакуольдер. Бақылау сұрактары: 1. Эндоплазмалық тордың құрлысын алғаш рет кім ашқан? 2. Эндоплазмалық тордың құрылысын сипатта. 3. Рибосома қандай қызмет атқарады? 4. Гольджи аппаратының құрлысы мен қызметі неде ? Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,14,15,20,22 ( косымша ) №9 дәріс тақырыбы – Жасушаның микроскоптық және субмикроскоптық құрылысы. Митохондрийлер. Лизосомалар. Жасуша орталығы Жалпы сұрақтары: Митохондрийлер. Лизосомалар. Жасуша орталығы құрылысы және атқаратың кызметі Митохондрийдi (хондриосом, хондриомит, хондриоконт) 1850 ж. Р.А. Келликер «саркосома» деп атағанымен, оған осы атауды (грек. жiп, дән) 1898 ж. чех ғалымы Бенда бердi. Ол стероидтар биотүзiлуiне, май қышқылдары тотығуына, нуклеин қышқылдары түзiлуiне қатысады. Сопақша (эллипс), шар -, таяқша-, жiпше тәрiздi, басқада түрлi болып, өзгермелi келедi. Енi 0,2-2 мкм, ұзындығы 2-10 мкм, саны 1-ден 500000 дейiн жетедi (әр жасуша түрiне орай өзгередi), цитоплазмада диффузды, қуат көп керек жерлерге тақау орналасады. Митохондрий сыртқы және iшкi жарғақшадан тұрады. Сыртқы жарғақша тегiс, өткiзгiш қабылетi жоғары (молекулаларды цитозольден жарғақша аралық кеңiстiкке өткiзуде жақсы байқалады), iшкiсi көп терең қатпарлар - кристалар (қалыңдығы 20 нм, оксисома деп аталатын заттар болады, түрi тақташа тәрiздi) құрады. Криста айналасын толтыратын сұйықты-митохондрий матриксi деп атайды. Митохондрийлер оттексiз тотығу процесiнде қоректiк заттан қуат (энергия) өндiредi. Сондықтан оларды жасушаның күш беретiн станциясы деп атайды. Оның матриксi, iшкi жарғақшасында тотығу процесiн қамтамасыз ететiн ферменттер болады. Олар ерiктi қуат бөледi. Қуат аденозинтрифосфатаза молекуласында жиналады. Бұл молекулалар барлық жасушаларға таралады, кейiн аденозинтрифосфатаза ыдырауынан бөлiнетiн ерiктi қуат жасушалардың өсуiне, тiршiлiк етуiне, организмнiң барлық қызметiн орындауға қолданылады. Онда тасымалдаушы, тыныс алу тiзбегi ферменттерi, сукцинатдегидрогеназа, АТФ тағы басқалар сақталады. Митохондрий матриксiнде (қуысты толтыратын тығыздығы орташа бiркелкi ұсақ түйiршiктi заттар, онда жүздеген ферменттер, митохондрий рибосомалары, түйiршiктерi, басқа тұрақты қосындылардан ажыратуға болатын митохондрий ДНҚ-сы болады. Жалпы ДНҚ хромосомадағы организм қасиеттерiн ұрпаққа берiп, тұқым қуалауда маңызды рөл атқарады. Лизосоманы (грек. ерiту, дене) 1949 жылы Де Дюв Кристиан Рене ашты. Жасуша iшiндегi iрi молекулалардың қорытылуына қатысады. Оның диаметрi 0,5-2 мкм, түрi (фаго-, аутофаголизосома, көп көпiршiктi (мультивезикулярлы), қалдық денешiктер), құрылысы қорытылатын материалдарға қарай өзгермелi болады. Лизосомаларды анықтау үшiн ыдырату ферменттерiн табады. Фаголизосома лизосомамен фагосоманың қосылуынан пайда болады, оны гетерофагосома деп атайды. Ол жарғақшалы көпiршiк, жасушадан тыс кездесiп, iшiнде қорытылуға арналған материалдар сақтайды. Бұл материалдың бұзындысын гетерофагия деп атайды. Кейiнгi ұлпа жасушаларының қызметiнде маңызды рөл атқарады. Лизосома ферменттерiнiң тапшылығы жасушаларда қорытылмаған заттар (гликоген, гликолипид, гликозаминогликан) жинап, қажеттi қызметiн бұзып, организмде неше түрлi аурулар туғызады. Ол алдымен нейрондар, макрофагтар, фибробластар, остеобластар бұзылуына, олар қаңқа, жүйке жүйесi, бауыр, көкбауыр құрылысын, қызметiн бұзуға жеткiзедi. Гетерофагияда бүйрек түтiкшелерiндегi жасушалар, кеңiстiгiндегi белоктарды ұстап алып, амин қышқылдарына дейiн ыдыратып, қайтадан қанға қайтарады, ал қалқанша без жасушалары белок матрицасынан йод сақтайтын гормондарды бөлiп алып, қайтадан қанға сiңiрiлуiне қатысады. Бұл құбылыстың бәрi ағзалар қызметiнiң күрделi бұзылуына жеткiзедi. Лизосома мен аутофагосома қосылуынан аутофаголизосома түзiледi. Жасуша орталығы (цитоцентр, центросома, лат. орталық, дене; бұл атауды 1888 ж. Бовери ұсынған) қос қуыс цилиндр тәрiздi, ұзындығы 0,3-0,5 мкм, диаметрi 0,15-0,2 мкм құрылым–центриольден (центросома құрайтын екi денешiк) құралған. Олар бiр-бiрiне жақын өзара перпендикулярлы жазықтықта орналасады. Әр центриоль (лат. орталық нүкте, орталық) жартылай бiрлескен микротүтiкшелерден, көлденең белок көпiршесi бар 9 триплеттен тұрады. Центриольдер ортасында микротүтiкшелерi болмайды. Әр центриоль триплетi шар тәрiздi диаметрi 75 нм денешiктермен–серiктермен (сателлиттер) байланысқан. Одан таралған микротүтiкшелер орталық сфераны (лат. орталық, грек. шар) құрады. Бөлiнбеген жасушада қос центриольдер (диплосома) байқалып, ядроға тақау орналасады. Жасуша бөлiнер алдында кезеңаралықтың түзiлу кезеңiнде қос центриольдiң екi еселенуi жүрiп, әр жетiлген центриольге тiк бұрыш құрып, жас жетiлмеген процентриольдер қалыптасады. Алғашқы процентриольде 9 жалқы микротүтiкшелер болып, кейiн олар триплеттерге айналады. Одан соң қос центриоль жасуша бетiне тарап, митозда бөлiну ұршық микротүтiкшелерiн құратын орталық болып есептеледi. Сонымен центросома жасушаның күрделi бөлiну процесiне қатысады. Цитоқаңқаны өте күрделi микротүтiкшелер, микро,- аралық өскiндер, микроперделiктер жүйесi түзедi. Жарғақшасыз тұрақты, басқа күрделi құралған қосындылар (кiрпiкшелер, талшықтылар, жасуша орталығының микробүрлерi), жасуша байланыстары (десмосома, жартылай десмосома, белдеу десмосомы) оның құрамына кiрiп, жасушалар түрiн сақтап, қажет болса өзгерте алады; жасушалар құрамбөлiктерiн бөледi, жылжытады; жасушаға одан заттарды тасымалдайды; жасушалардың қозғалысын қамтамасыз етедi, жасушааралық қосындыларға қатысады. Микротүтiкшелер цитоқаңқаның ең iрi құрамбөлiгi. Қуыс цилиндр тәрiздi құрылым, түрi ұзын (бiрнеше мкм) түтiк тәрiздi, диаметрi 24-25 нм-ге жуық, қабырғасының қалыңдығы 5 нм, кеңiстiгiнiң диаметрi 14-15 нм. Жасушалар түрiн, беттерiнiң қарама-қарсылығын сақтап, құрамбөлiктердi бөлу, жасушааралық тасымалдауды, митозда кiрпiкшелер, хромосомалар қозғалысын қамтамасыз етедi, басқа тұрақты қосындылардың (центриолилер, кiрпiкшелер) негiзiн құруға қатысады. Микроөскiндер жұқа белок жiпшелерi, диаметрi 5-7 нм, цитоплазмада жеке, тор, шоғыр тәрiздi орналасады. Қаңқа бұлшықетте жұқа микроөскiндер тәртiпке келтiрiлген шоғырлар құрады, қалың миозин өскiндерiмен өзара iс-қимыл жасайды. Көптеген жасушаларға, плазмолемма астында орналасқан ақтық тор қоюланған аймаққа тән. Микроөскiндер бұлшықет жасушаларының жиырылуын, цитоплазма мен плазмолемма ақтық торы байланысын қамтамасыз етiп, цитоплазма iшiндегi тұрақты қосындылар тасымалдайтын көпiршiктердi, басқа құрылымдарды ауыстырып отырады; жасушалардың белгiлi қаттылығын қамтамасыз етедi; цитоплазманы бөлу үшiн жиырылғыш тартылуын қалыптастырады; кейбiр тұрақты қосындылардың негiзiн құрады; жасушааралық қосындылар құрылымын құруға қатысады. Аралық өскiндер химиялық жағынан берiк, орнықты, қалыңдығы 10нм-ге жуық белок жiпшелерi, құрылысы әр түрлi жасушаларда ұқсас болғанымен, басты айырмашылығын молекулалық массасынан, химиялық қасиетiнен көруге болады. Иммуноцитохимиялық әдiс антиденешiктермен аралық өскiндердiң әр түрлi класстарын көрсетедi. Аралық өскiндер класында ұқсастық табылып, қатерлi iсiк жасушалары қай ұлпаға жататыны белгiленiп, оны емдеу, диагноз қою жолдары анықталды. Олар мына негiзгi қызметтердi атқарады: құрылымдық - ұстап тұру, тiректiк, цитоплазмада белгiлi орындарға тұрақты қосындыларды бөлудi қамтамасыз етедi; ұлпалар жасушалары арасында пiшiн бұзылуы күшiн бiркелкi бөлудi қамтамасыз етiп, кейбiр жасушалар бұзылуын тежейдi; мүйiз заттар құруға қатысады; нейрон өсiндiлерi түрiн бiрқалыпты, бұлшық ет мысжiпшелерiн (миофибриллы) ұстап тұрады, оларды плазмолеммаға бекiтедi, ол оның жиырылуын қамтамасыз етедi. Бақылау сұрактары: 1. Лизосомалардың құрлысын алғаш рет кім ашты? 2. Лизосомалардың құрылысын сипатта. 3. Жасуша орталығы қандай қызмет атқарады? 4. Митохондрийлердің құрлысы мен қызметі неде ?
Көбею жыныстык және жыныссыз деп екіге бөлінеді. Жыныссыз бөлуінің бірнеше формалары бар: жай бөліну, шизогония, спора түзілу,бүршіктену, фрагментаия, конъюгация , копуляция. Ұрықтану сперматозоидтың жұмыртка клеткасымен қосылып , нәтижесінде зигота түзілумен аяқталып процесі айтады. Организмдердің ұрықтанбаган жұмыртка клеткасынын дамып жетілуін партогнез деп атайды. Жасушаның бiр бөлiнуiнен екiншi бөлiнуiне дейiнгi кезеңдi, немесе бөлiнгенiнен өлгенiне дейiнгi мезгiлiн тiршiлiк, жасушалық цикл (грек. киклос - шеңбер) деп атайды. Кезеңнiң ұзақтығы 2-4 сағат құрады. Жасушаның күрделi бөлiнуi, митоз (mitosis, грек.-жiп), кариокинез 1-3 сағат iшiнде аяқталып, жас жасушаларға материалдарының тең бөлiнуiн қамтамасыз етедi. Митозда (кариокинезде) негiзгi: про-, мета-, ана-, телофазалар болады. Профаза (көрiну) хромосома конденсациясынан басталып, жарық микроскопта хромосома жiпше тәрiздi құрылымдар болып көрiнедi. Әр хромосома қос паралель жатқан хроматидтерден (грек. түс, тәрiздi, ұқсас) тұрып, центромерлер (бөлiк) аймағында байланысады. Ядрошықпен ядро қабығы кезең соңында жоғалып кетедi, кариоплазма цитоплазма құрамымен араласып, миксоплазма (аралас) түзедi. Центриолилер жасушаның қарама - қарсы беттерiне ауысып, митоз ұршығы жiпшелерiн бере бастайды. Центромера аймағында ерекше белок кешендерi - кинетохорлар құрылады. Кинетохорларға ұршықтың кейбiр микротүтiкшелерi жабысатындықтан-кинетохорлар микротүтiкшелерi деп, жасушаның бiр полюсiнен екiншi полюсiне дейiн созылып орналасқан ұршық микротүтiкшелерiн-полюс микротүтiкшелерi, ал ұршықтан тыс жатып, жасуша ортасынан плазмалеммаға бағытталған микротүтiкшелердi - жұлдызша немесе нұр шашуы деп, атайды. Метафазада хромосомалар конденсациясы ең жоғары деңгейге сәйкес, митоз ұршығы экватор аймағына шоғырланып, метафаза тақташасын немесе аналық жұлдыз бейнесiн құрады. Анафазада хромосомалар бiр мезгiлде хроматидтерге бөлiне бастап, жасушаның қарама-қарсы полюстерiне 0,2-0,5 мкм/мин. жылдамдықпен ұршық микротүтiкшелерi бойымен беттейдi. Телофаза кезiнде жас жасушалар ядролары қайта құрылып, бөлiнуi тоқтайды. Екiншiсi, тiкелей бөлiну - амитоз. Бұлардан басқа жасушаның бөлiну түрлерiне мейоз, эндомитоз жатады. Мейоз жыныс жасушаларының бiрiнен соң бiрi жылдам жалғасатын екi–жою, теңестiру бөлiнуi. Хромосомалар екі есеенетін қабілеті ар, гендік ақпаратты ұрпақтан ұрпаққа тасушы, құрылысы күрделі клека компоненттері бірі. Хромосома центромерадаң , кинетохордан, хроматидтерден түрады. Цетромералардың орналасуына қарап хромосомаларды үш негізгі типін ажыратады: акроцетриклық хромасмалар (бір иығы қысқа), субметацетрикалық (иықтарының ұзындығы тең емес ), метецетрикалық (тен иықты). Хромосомаларда келесі өзгерістер болады: 1) субмикроскопиялық өзгерістер, молекулярлық денгейде пайда болған-гендік мутация, 2) микроскопиялық өзгерістер, жарық микроскопты арқылы анықталған. Мутацияның келесі түрлерін айырған: 1. Хромосома сегменттерінің жоюлуы-жетіспеушілік немесе деляция. 2. Хромосомаға сегментердің қосылуы-дупликация. 3.Хромосомааралық немесе хромосомашілік сегменттердің материал жолымен тарамдалуы-транслокация. 4.Хромосомашілік тарамдалу материалы қандай да бір сегментің 180 бұрылуынан;гендердің хромосомада орналасуы керсінше- инверсия. Егер де қандай да бір сегмент хромосомада 2 рет немесе бірнеше рет болса, онда оны абберация , дупликация деп атайды. Ұрықтандырудың визоцервикалдық, моноцервикалдық,ректоцервикалдық тәсілдері болады. Консервация – жыныс жасушаларды - 196 С. сүйық азотта қатыруының айтамыз. Жасушаларды ерткенең кейын арнайы криопротекторды қолданып суды жасушалардан кетіруге болады. Кейбір мемлекетерде эмбриондардын консервациясы бөлшектену кезенінде жүргізіді. 2002 жылы Великобританияда консервацияланған жасушадан кыз түды. Қазіргі кезде ұлпалар мен мүшелерді қондыру көптеген елдерде жүргізілуде. 1980-1990 жылдары әлемде бүйректі қондыратын 301 орталық болып 25 мың операция жасалынған. Жүректі қондыратын 64 орталықта 500- ге жуық операциялар жасалынған. Қазақстанда мүшелерді трансплантациялау операциялары академик М. Әлиевтің есімімен байланысты. М. Әлиевтің басшылығымен ХХ ғасырдың 80-90 жылдары бауырға, ұйқыбезіне, т.б. мүшелерге операция жасалынған. 2002-2003 жылдары Қазақстан дәрігерлері трансплантация саласында жаңа жетістіктерге қол жеткізді, себебі, ұлпалар мен мүшелерді қондырудан жасушалық трансплантацияға көшті. Мысалы, 2002 жылы М.Әлиевтің басшылығымен бауырға, 2003 жылы әлемде бірінші болып М.Әлиев, Ж. Досқалиевтар қалқанша безге шприцпен эмбриондық жасушаларды енгізу арқылы сәтті операциялар жасады. Қазіргі кезде Қазақстанда бауыры ауыратын адамдарға эмбриондық гепотоциттерді енгізу арқылы жылына 200-300 сәтті операциялар жасалынды. Бұл әдістің болашағы мол. Трансплантологияда мүшесі алынатын ағзаны – донор, ал сол мүшнеі қондыратын ағзаны – рецепиент, қондырушы мүшені – трансплантант деп атайды. Трансплантацияны – аутотранплантация, аллотрансплантация және ксенотрансплантация деп үшке бөлінеді. Аутотранплантация деп бір ағза мүшесін сол ағзаның екінші бір жеріне қондыруды айтамыз. Аллотрансплантация дегеніміз бір түрге жататын ағза мүшесін екінші бір ағзаға қондыру. Ксенотрансплантация деп донор және рецепиент әртүрлі түрлерге жататын болса айтамыз. Трансплантологияның көптеген проблемалары белгілі: 1) трансплантация сәттілігі; 2) дер кезінде донор табу т.с.с. Трансплантация нәтижесі барлық уақытта сәтті бола бермейді, себебі, көпшілік жағдайларда трансплантант пен рецепиент арасында иммундық үйлесімділік болмайды. Яғни, донор мүше мен рецепиент ұлпалары арасында гистоүйлесімділік болмаса, рецепиент ағзасында донор мүшесінің ұлпаларына қарсы бағытталған антидене түзіледі де соңғысын кері қайтарып, трансплантацияны болдырмайды. Ал егер, рецепиент пен трансплантант арасында гистоүйлесімдік болса, онда трансплантация нәтижесі сәтті болады. Бұл тұрғыдан алғанда аутотрансплантация ең сәтті, ал аллотрансплантация әсіресе, ксенотрансплантация сәтсіздеу болып келеді. Аталған проблемаларды шешу үшін көптеген әдістер қолданылады - иммунодепрессанттарды қолдану, эмбриональдық құрылымдарды пайдалану, ағза мүшелерін клондау т.б. Қажетті донор мүшелерін дер кезінде табу екінші негізгі проблема болып табылады. Оны мүшелер мен ұлпалар банкін құру, жасанды мүшелерді құрастыру, ағза мүшелерін клондау арқылы шешуге болады. Қазіргі кезде тері, қан банкілері құрылған және адамның барлық мүшелерінің жасанды баламалары құрастырылған. Дегенмен, трансплантологияның болашағы ағза мүшелерін клондаумен байланысты. Бақылау сұрактары: 1. Ген информация қайда сақталады ? 2. Митоза қандай кезендер болады? 3.Мутациялардың қандай түрлері болады? Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,15,20,22 ( косымша ) № 11 дәріс тақырыбы – Өсімдіктер жасушаларының жалпы құрылысы Жалпы сұрақтары: Пластидтер. Көпіршіктер. Косындылар. Өсімдіктер жасушаларының қабығы. Химиялық кұрамы. Өсімдіктер жасушасының ең негізгі ерекшелігі мықты торша қабаты- қабықтан тұрады және ол плазмалық мембрананы қоршап, қорғап жатады. Бұл қабат өсімдіктер жасушасына механикалық біріктік береді. Ең алғаш микроскоптың комегімен қалың жасуша қабатын Р.Гук тапта да, оны жасуша деп атады. Жасуша қабығы целлюлоза және пектинен тұрады. Қөп ткандерде жасуша күрделі және жоғары дифференцианалды құрылымда болады. Кейбіреуінде біріншілік, екіншілік, үшіншілік қабықтар болады. Бұл үш қабық бір-бірінен микрофибрилдердің орналасуыны бойынша және химиялық құрамы бойынша ажыратылады. Біріншлік және еіншілік қабықтар негізінде полисахаридтердің целлюлозасынын тұрады. Біріншілік қабықта басқа да лигнин және суберин, ал жасуша эпидермисында кутин берік жоғары қатар түзеді де, жасушаны судың құргап кетуінен сақтайды. Саңырауқұлактар мен дрожжылардың жасуша қабаты хитиннан турады. Кейбір ткандерде үшіншілік қабық болады, ол екіншілік тканің ішеі құрамына кіреді және спецификалық құрылымнан, химиялық заттардан тұрады да боялу реакциясы жүреді. Бұл қабық негізінен целлюлозадан, ксиланадан тұрады. Плазмадесма цитоплазмамен жатасып жатады, бірақ бір-біріне қосылмайды. Электронды микроскоппен қарағанда плазмодесманың ішінде бір жасуша екіншісіне еніп жатады да жұка плазмалық жарғақсасы болады. Осы плазмадесма арқылы вакуоль немесе вакуольдік жүенің цистерналары байланысады. Бүндай байланыс жасуша аралық заттардың циркуляциясын қамтамасыз етеді.Протопласт белокты-липоидтық мембранадан тұрады. Ядро протопластың орталық бөлігінде орналасады және диаметрі 300 А0 болатын доңгелек саңылыулар жинақталған қабықшамен қоршалған. Ядро ішкі құрылысы- ядрошық қабықшасы жөқ. Вакуольді жүйе жасушаның дифференциалану уақытында цитоплазмамен өте тығыз байланыста болады. Бұл процесс вакуольге сұйықтың толуына комектесуі мүмкін. Өсімдіктер мен жануарлар жасушаларында Гольджи аппараты цитоплазмада әр түрлі болады. Оны диктиосома немесе гольджисома деп атайды. Диктиосома доға тәрізді пластина пішінді, митохондиряның мөлшеріндей немесе одан да кішірек келген жұқа болады. Олар аяқ жағында кенейген, толтырылған көпіршік тәрізді цистернаның манайында көптеген копіршіктер орналасады, олар диктиосоманың әрекеттерінің өнімдіреді. Диктиосома цитоплазманың бойында ретсіз, шашыранқы орналасқан. Өсімдіктер жасушасындағы митохондрийлер жануарлар жасушасындағы сияқты болып келеді. Ең манызды мәселе митохонрийлер мен хлоропластардың арасында туады. Пластидтер- өсімдік жасушасы протопластың органоиды. Бұларда көмірсутектердің алғашқы және екінші синтезі жүреді. Осы процесс өсімдіктің зат алмасуы үшін қажет.Пластидтердің түсі бойынша үш негізгі түрі бар: түссіз лейкопластар, жасыл түске бояған хлоропластар, жасыл емес хромопластар.Лейкопластар- түссіз пластидтер, олар өсімдіктердің боялмаған бөліктерінде болады. Лейкопластардың көбірек тараған түрі- аминопластар. Оларда моно және дисахаридтерден екінші реттік крахмал түзу синтезі жүреді. Жасыл пластидтер- хлоропластар фотосинтездегі көмірсутектердің жарық энергиясың қатусуымен алғашқы синтезінің органоиды болып табылады. Бұл пластидтер тек жарықта пропластидтерден, не басқа дифинетифті пластид түрлерінен дамиды. Сары қызыл хромопластар протопластидтерде немесе лейкопластарда каротиноидтардың жинақталуы нәтижесінде қалыптасады. Қосындаларды пайда болуына қарай 3 топқа бөлуге болады: 1) пластидтердің (крахмал, май, пигмент) қызметінің нәтижесінде пайда болғандар, 2) вакуольдер жүйесіне жатқызылғандар (алейрондық тұқымдар, тұздардың кристалдары), 3) цитоплазмадағы диктиосомалар(майлар, эфир майлары) қызмет нәтижесінде пайда болғандар.
1. Пластидтер дегеніміз не? 2. Хлоропластардың қандай түрлері болады? 3. Вакуольді шырының құрамына не кіреді? 4. Өсімдік жасушаның қабығының құрлысың сипатаныз.
Нуклеин қышқылдарын жасушада ДНҚ, РНҚ түзеді. РНҚ 3 түрі болады: ең ірі РНҚ молекуласы рибосомалы деп аталады да, рибосома құрамына кіреді. Біраз РНҚ ұсақ молекуласы – хабаршы РНҚ деп аталады, оған ДНҚ белокты синтездеу хабары жазылады. Ең кіші РНҚ молекуласы тасымалдаушы РНҚ деп аталады№ Себебі ол қажет амин қышқылдарын рибосомаға тасымалдайды. Негізгі ДНҚ массасы жасушаның ядросында, ал цитоплазмалық ДНҚ – митохондрияларда, пластидтерде болады. РНҚ ядро ядрошығында, жасуша цитоплазмасында (рибосомаларда, полирибосомаларда, хабаршы және тасымалдаушы РНҚ-да орналасады), кейбір тұрақты қосындылар рибосомаларында, мысалы, митохондрийлер мен хлоропластарда кездеседі. ДНК үзын макромолекула, оның негізгі күрылыс мүшелері дезоксирибонуклеотид болы табылады. Нуклеотид үш құрылымды элменттен органикалық : қосылыстан, көмірсутегінен және фосфор қышкылынан құралған. Органкалық қосылыстар бірнешеу: адение,тимин,гуанин және итозин. ДНК молекуласы ширатылған қос тізекті спираль тәрізді иірлген. Әр тізбектің нуклеопротеидтерінің бір бірімен кезектесіп жалғасқан көмірсүттегімен фосфаттардың қатары осы спиральдың қанқасы болып табылады. Шиыршықтың ішкі кеністігінде бір тізбектің азоттық негіздері екінші тізбекке сәйкес негіздермен сутегілік байланыстар күрап, бір бірімен берік үстап түрады. РНҚ 3 түрі болады: ең ірі РНҚ молекуласы рибосомалы деп аталады да, рибосома құрамына кіреді. Біраз РНҚ ұсақ молекуласы – ақпараттық РНҚ деп аталады, оған ДНҚ белокты синтездеу хабары жазылады. Ең кіші РНҚ молекуласы тасымалдаушы РНҚ деп аталады. Себебі ол қажет амин қышқылдарын рибосомаға тасымалдайды. Негізгі ДНҚ массасы жасушаның ядросында, ал цитоплазмалық ДНҚ – митохондрияларда, пластидтерде болады. РНҚ ядро ядрошығында, жасуша цитоплазмасында (рибосомаларда, полирибосомаларда, хабаршы және тасымалдаушы РНҚ-да орналасады), кейбір тұрақты қосындылар рибосомаларында, мысалы, митохондрийлер мен хлоропластарда кездеседі. Эукариоттық клеткалардың ядроларында РНК-ның төртінші түрі -гетерогенді ядролық РНК болады (гя РНК) . РНК- да ДНК тәрізді нуклеотидтерден түратын күрделі молекула, РНК ның көлемі кішілеу, молекулалық массасы аздау және бір тізбектен турады. Нуклеотидтері де төрт (А,Г,Ц,У) түрлі болады. Бірақ азоттық негіздердегі айырмаылығы тиминің орнына урацил орналасады. иРНК жіпесі цитоплазмасынағы рибосомаларда орнаасады. Тірі клеткада 200-300 амин қышқылының қүрылатын белоктың бір молекуласы 1-2 минуттта синтезіне кірісе бастайды.. Рибосомалар и РНК -ның жіп тәрізді молекуласының сол жақ ұшынан кіріп, белок синтезіне Рибосомалар и РНК -ны бойлай бір үштіктен үзіле- үзіле қадамдап жылжиды. иРНК- да жазылған белок күрылымды туралы хабардың аркасында амин қышкылдарынаң белок молекуласы синтезделінеді. Бүл процесі трансляция деп атайды. иРНК ның әрбір үш негізден қүралған үйлемесі (кодон деп аталатын) бір амин қышқылы қалдығын анықтайды. тРНК молекуласы арнаулы амин қышқылы қалдықтарың иРНК- ның белгілі учаскесіне тасымадайды.
1. РНК кызметі неде ? 2. РНК ның түрлерің ата 3. Нуклеин қышқылдарының физико және химиялық құрамына не кіреді Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,15,20 ( косымша ) № 13 дәріс тақырыбы – Белок биосинтезі Жалпы сұрақтары: Трансляция. Ген коды Белоктар- биологиялық макромолекулардың негізгі кластарының бірі. Клетканың күрылымын және пішінін белоктар анықтайды; сонымен қатар, молекулалық тану және катализдік құрал қызметін атқарады. Белок синтезінің барысында олардың көпсанды гидрофобты бүйірлік топтары белок глобуласының ішіне жиылуға тырысады,себебі судан құтылуына мүмкіндік туады. Сол кезде барлық полярлық топтар белок молекуласының үстіне жиылады, онда бұл түзілімдер сумен және басқа полярлық топтармен арақатынас жасай алады. Пептидтік топтар өздеріде жеткілікті полярлы, сондықтан сутектік байланысты бір-бірмен және полярлық бүйірлік топтармен құруға тырысады. Осындай жолмен белок глобуласының ішіндегі, түгелге жуық полярлық топтардың жұптасуы жүреді. Амин қышқылдарының барлық жеке арақатынасының нітижесі, көптеген белок молекулалары өздеріне тән конформацияға спонтанды түрде келе береді: әдетте қомақты глобулалық, бірақ ішінара фибриллярлық созылған пішінде де болады. Белоктың кіші молекулалармен және басқада молекулалардың үстіңгі қабаттарымен байланысу ерекшелігі әртүрлі адамдардың осы күрделі беткі қабатта орналасуына және химиялық қасиеттеріне байланысты. Химиялық тұрғыдан белоктар- белгілі молекулалардың ішіндегі ең күрделілері. Тізбектің бір-біріне ұқсас жиылу тәсілі әртүрлі белоктарда үнемі қайталанып отырады. Полипептидтік тізбектердің амин қышқылдарының бірізділігінде олардың түйінделуіне қажетті ақпарат болса да, ол ақпараттың қалай оқылатыны әлі белгісіз, сондықтан белоктың кеңістіктегі болашақ құрылымын бірізділік бойынша дәл болжайтын мүмкіндік жоқ. Сондықтан, белоктың табиғи конформациясын белок кристалдарын анықтайтын өте күрделі рентгенқұрылымдық талдау әдісінің көмегімен ғана табады. Бұл әдісті қолдану арқылы осы күнге дейін 200-ден артық белок талданған. Белок синтезі - өте күрделі процесс. Белок синтезінің негізінде жатқан молекулалық процестер өте күрдлі. Олардың көпшілігі жазылып суреттелгенмен толық мазмұнын, айталық транскрипция, репарация және ДНҚ- нің репликациясы тәрізді түсіндіру әзір мүмкін емес. Мысалы, белок синтезінде РНҚ молекулаларының кез келген бір класы емес, үш класы (иРНҚ, тРНҚ және рРНҚ) қатысады, бірақ неге бұлай болатыны айқын түсінікті емес. Сондықтан белок синтеззінің егжей-тегжей негізінен, әліде белгілі бір теорияда жалпыланбаған жалаң факты ретінде қабылдауымыз керек. Белок синтезінің механизмін, шын түсінгенде, тіршіліктің пайда болуымен байланысты бұдан ертеректегі уақиғалрға да көз жүгірткен болар едік. Шешуші рольді мұнда РНҚ- ның химиялық құрылымы мен полипептидтер синтезінің арақатынасы жөніндегі мәселе атқарады. Бақылау сұрактары: Вопросы:
1.Белок биосинтезі қалай жүреді? 2.Ген код дегеніміз не? 3.Ген коды ерешеліктері?
Дифференциация дегеніміз – жалпыға ортақ қасиеттің специализациаяланған жалқы қасиетке айналуы. Жасушалық дифференциция төқтаусыз организмнің бүкіл өмір бойында жүреді. Бірақ ең биік интенсивтілікке бұл процес эмбрионалбдық кезеңде жетеді. Дифференциация процестеріне күрделену және жоғарыланған дәрежесіне аужуы тән. Бұған гистогинез бен органагинез жатады. Дифференциация нәтежесінде жасуша белгілі бір функциаларды орындауға бейімделіп, келесі бір функциаларды орындау мүмкімдігің жоғалтады. Көп жағдайларда дифференциация уақытша және қайтымды , кейбір жағдайларда тұрақты және қайтымсыз болады. Өсуші жасуша популяция. Бұл жағдайда әрбір жасуша организм мен ұзақтылып бірдей болады, ал жаңа жасушалар тек ұлпаның өсуің қамтамасыз ету үшін бөліну арқылы пайда болады. Өсуші жасушалық популяцияға мысал ретінде асқазан асты және қалқанша бездерді, бүйректі, сілекей бездерін айтуға болады. Жанарушы жасуша популяция. Бүндай популяцияда көп түзілген жаңа жасушалар соншама жасушалардың өлуімен теңестірліп отырады бұндай жанарушы плпуляцияға мысалы ретінде эритроциттті алға болады. Жасушаның қартаюы және өлуі. Алғашқы дифференциалданған кезеңінен және дифференциалдану кезеңінен кейін көпшілік жасмушалар қартаю фазасына өтіп, ол жасушалар өлуімен аяқталады. Қартаю кезіңде жасушалар түрлі морфологиялық және физико-химиалық өзгерістер болады. Осындай өзгерістердің бірі – бүл «қажу» менесе «шаршау» пигментің жинақтауы. Ол жүйке жасушаларында, миокард ұпаларында көп байқалады. Қартаю кезінде ядро түсі қоюлана бастайды. Бұл процесс – пикноз деп аталады. Ол жасушаның өлуімен аяқталады. Жасушаның қартаюы соңында катабиозға және жасушаның өлуыне әкеп соғады. Некробиоз- организм тіршілігін жойғаннан соң клеткалардың активті , яғни клеткалар бүлінгеннен, біраз уақыт өткененнен кейін барып тіршілік әрекетінің білінуі. Некроздың бұзылуы клетканың жеке жерінде немесе комплексінде , бүкіл организмді немесе жекеленген мүшесіне таралу мүмкін. Некроздың тууына әртүлі фактор болады: механикалық, физикалық, температура, химиялық тағы басқа. Некроздың инфекциялы және инвазиялық түрлері бар.Морфологиялық жағынаң уш түрі бар. Құрғақ, дымқыл, гангренді. Құрғақ некроз белок жасушаларының коагуляция және денатурация, клетка аралық заттар және плазманың сұйықтық шығаруыаң пайда болады. Дымқыл некроз өлі тканнің балкуы және суы бай мүшелерінде кездеседі. Бақылау сұрактары: 1. Жасуша дифференциациалануы дегеңіміз не? 2. Жасушаның өсуі және жанаруы қалай жүреді? 3. Жасуша өлгенде организмде қандай өзгерістер жүреді? 4. Что таке кекроз
Вопросы:
1.Как протекает биосинтез белка? 2.Что такое генетический код? 3. Каким свойствам обладает генетический код?
Қан жүйесінің ісіктері екі топка бөлінеді: 1) қан жасаушы тканьнің жүйелі ісіктері- немесе лейкоздар, 2) қан жасаушы тканьнің аймақтық ісіктері немесе қатерлі лимфомалар. Лейкоздар деп қан жасаушы клеткалардың жүйелі және үдеммелі өсіп кетіімен сипатталатын ісіктерді түсінеді. Лейкозды бірінші рет ашқан неміс ғалымы Р.Вирхов (1845) қаның түріне қарап «ақ қан» ауруы ат берген болатын. Екі жылдан кейін ол «лейкемия» деген терминді ұсынды. Бірақ лейкоздардың алейкемиялық, яғни қанда лейкоциттер санының көбеймейтін түрі де бар, сондықтан біздің ғасырымыздың 20- жылдарыңда «лейкоз»- яғни қан жасаушы тканьнің жүйелі гиперплазиясы деген гемобластозқабылданды. 1908 жылы Элерман және Банг тауқтар лейкозын вирус қоздыратынын дәлелдеген. Одан кейын тышкан, кұстар, теніз шошкасы, ит лейкоздарын да вирустар тдыратыны аныкталды. Көптеген зерттеулер иондаушы радиацияның лейкоз пайда болуындағы ролін көрсетіп отыр. Мысалы, атомдық жарылысты басынан кешірген Хиросима мен Нагасаки түрғындарының арасында басқа жапондықтарға қарағанда лейкоз 11-18 есе жиі ұшрайтыны анықталған. Семейднгі ядролық полигон айналасындағы тұрғындар арасында лейкоздар мен лимфосаркомалар санының Қазақстанының басқа аймактарымен салыстырғанда бірнеше рет көбейгені анық болып отыр. Рентгенологтар басқа дәрігерлерге қарағанда лейкозбен 8 рет жиі ауыратыны белгілі. Көптеген химиялық канцерогендер(бензипирен, холантрен және т.б.) ісіктермен қатар лейкозды да шақыра алады. Лейкоздардың пайда болуына гендер мутациясының манызы зор. Жоғарыда айтылған әселер нәтижесінде қан жасаушы тканьдердің арасында қалыпты құрылысы өзгерген жасушалар пайда болады. Ісіқ, әрине организмнің иммунды жүйесі әлсіреген ғана дами алады бәрі де бүтіндей жойылып отырады. Лейкоз бергілі бір жерде, бір жасушаның көбеюі салдаранан басталады да, кейын бүкіл организмге тарап жүйелі ісікке айналады. Қазіргі кезде лейкозға тән ісік жасушалары әулеті (клоны) екені анықталды. Лейкозды жасушалардын сипатын есепке ала отырып екі топқа бөледі: 1) тіті лейкоздар, 2) созымалы лейкоздар. Жіті лейкоздар жіті жұқпалы аурулар тәрізді өтіп, сырқаттың ыстығының өте жоғары болуымен, некрозды баспа, гингивит, геморрагиялық диатез дамуымен сипатталады. Жіті лейкоздар жалпы лейкоздардың 2% қамтиды. Балаларда лейкоздардың ішінде ең көп кездесетіні жіті лимфобласты лейкоз. Созылмалы лейкоздар бірнеше жылдар бойы моноклонды, жетілген (қатерсіз) ісік түрінде дамиды. Созылмалы лейкоздар:1) миелоциттерден, 2) лимфоциттерден және 3) моноциттерден туындайтын лейкоздар деп үш топқа бөлінеді. Ісік жасушалары бір жерде немесе таралып өсе алады. Көпклеткалы организмдерде көптеген түрлі себептердің салдарынан клеткалардың қызметінің бүзылуына әкеліп соғатын клеткалалар тобының өзгерісі немесе закымдануы жүреді. Түрлі клеткаларға сыртқы зақымдаушы факторлардың физикалық және химиялық, мысалы температураның, сәулелі энергияның қысымның және бсқалардың әсері біршама толық зртелген. Зақымданған кезде оның түрлі бояғыштарды байланысратын қабілеті өзгереді. Зақымдалған клеткаларда гликолиздік процестердің үдеуі, АТФ мөлшеріңің кемді, протеолиздік белсенділігінің артуы тән.
1. Қатерлі ісік жасушалырының пайда болуына не әсер етеді? 2. Лейкоздардын қандай түрлері болады? 3. Организмде қандай өзгерістер жүреді ісік пайда болғанда? Әдебиеттер: 1-4 ( негізгі), 11, 18,23 ( косымша ) 8.3. Тәжіребелік сабақтар 1 тақырып: Микротехникамен танысу. Гистологиялық препаратттарды дайындаудың негізгі әдістермен танысу (2 сағат) Мақсаты: Гистологиялық препараттарды дайындаудың негізгі әдістерімен танысу, оны өңдеудің басты кезеңдерін біліп, олардың әрқайсысының мәнін түсіну. Микротехникада қолданылатын аспап – құралдармен, бояғыштармен танысу. Гистологиялық препараттарға қойылатын талаптарды меңгеру. 1 тапсырма. Гистологиялық препараттың анықтамасын біліп алып, оған қойылатын талаптарды меңгеріп, дәптерге оны дайындаудың мына өңдеулер өткізу жолдарын жазып алу керек: Жас объект Бекіту Сүйекті немесе тісті кальцийсіздендіру Мұздату микротоммен кесінділерді әзірлеу Ағын суда жуу Күштілігі өсе түсетін спирттерде сусыздандыру Парафинде немесе целлоидинде қатыру Микротомда (жұқа кесінді дайындайтын техника) кесінділер әзірлеу Кесінділерді парафиннен немесе целоидиннен тазарту Кесінділерді бояу Кесінділерді сақтау үшін бальзамға немесе басқа ортаға салу 2 тапсырма. Кесіндіні парафиннен тазарту және гематоксилин–эозин әдісімен бояу:
3 тапсырма. Кесіндіні парафиннен тазарту және Ван – Гизон әдісімен бояу:
Бақылау сұрақтары:
2 тапсырма. Микротехникада қолданылатың аспап-құралдармен, бояғыштармен танысу. Әдебиеттер: 1-7 (негізгі), 11,12,20,22 ( қосымша) 2 Такырып. Жасуша биологиясындағы зерттеу әдістері Жасуша аралық және жасуша ішіндгі сигнал беруі (2 сағат) 1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптардытеориялық талқылау. 2. Микроскопен жұмыс істеудің негізгі ережелерің және гистологиялық препаратарды зертеулеуге қажет тәсілдерді менгеру. 3. Жасуша құрысының зерттеу әдістерімен танысу 1 тапсырма.Микроскоптың құрылысын еске алып, оның бөлшектері аттарын білгеннен кейін оқу дәптеріне мына негізгі ережелерді жазып алып, оларды жақсы меңгеріп алған жөн. МИКРОСКОППЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕЖЕЛЕРІ
1- сурет. Биологиялык зерделеуге арналган микроскоптар. А - ЭМВ-100 АКА электронды микроскоп: 1-микроскоп бағанасы; 2-басқару пульті; 3-люминесцентті экраны бар камера; 4-бейнелерді талдау блогы; 5-көрініс-хабар тетігі. Б- “Биолам-С" жарык микроскопы: 1-таган; 2-тубус үстаушы; 3-көлбеген тубус; 4-окуляр; 5-револьвер; 6-объективтер; 7-үстел; 8-жарык жинаушы; 9-оныц бурандасы; 10-айна; 11 –микрометрик;12 макрометрлік бұранда Бақылау сұрақтары: 1. Микроскопен жұмыс істеудің негізгі ережелеріне не жатады? 2. Жарық және электронды микроскоптардың айырмашылығы неде? 3. Фазалы-қарама қарсы түс айратың микроскоптың ерешелігі неде? Әдебиеттер: 1-7 (негізгі), 11,12,20,22 ( қосымша) 3 тақырып: Прокариотты және эукариотты жасушалардың жалпы құрылысы (2 сағат) 1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптардытеориялық талқылау. 2. Организмнің негізгі құрылымдары-торша және торшасыз құрылымдармен танысу.
1.Жасушаға, қосындыларға, симпластқа, жасуша аралық заттарға анықтама берініз. 2.Әукариотты торшалардың құрылысы қандай? 3.Жасушалардың кандай түрлері болады және олардың әр түрлері неге байланысты? Әдебиеттер: 1-10 (негізгі),11-22(қосымша) 4 тақырып: Жасушаның химиялық құрамбөліктері (2 сағат) 1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау. 2.Жасушаның химиялық құрамың зерттеу.
1.Жасушаның химиялық құрамбөліктеріңе не кіреді? 2.Жасушада судың қандай түрлері кездеседі? 3.Аминкышкылдың ,аққуыздардың қандай түрлерің білесіз? 4.Майлардың түрлерің сипатаныз.
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау. 2.Ферменттердің құрылысын және қасиеттерің зерттеу.
1.Ферментерге анықтама берініз. 2. Ферменттердің белсенді болігі неден турады? 3. Ферменттердін белсенділігіне қандай факторлар әсер етеді? 4.Ферментердін ерекшелігі неде?
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау. 2. Арнайы дайындалған препараттан ядро құрылысын зерделеп, оның атауларын (қабағы, хроматин, ядрошығы, ядро шырыны) білу. 3. Жасушаның тіршілік әрекетіндегі ядроның манызың білу кажет. 1 тапсырма. Өсімдік жасушалардағы ядроның құрылысын препараттардан, кестелерден зерттеу. Кішкене ұлғайтқышпен сарымсақтың тамырларынан жасалған препапараттан тік бүрыш формалы жасушаны тауп алу керек. Үлкен ұлгайткышпен ядроның құрамына кіретің бөліктерді көру кажет. 2 тапсырма. Жануарлар жасушасының ядросындағы бөліктерді әзірлеу кажет. Бауырдан жасалған препаратынан ірі торшаны іздеп, оны үлкен ұлғайткышта қарап, ядрошығын, хроматин барын, хроматин үйіндісің, ядро шырынын және қабығын тауп алу кажет.Мүндай 1-2 торшаның бейнесін дәптеріне салып алып, ядро құрылысын белгілеу керек:1 -ядро, а) кариолемма, б) кариоплазма, в) хроматин, г) ядрышық Бақылау сұрақтары: 1 Ядронын құрылысы және қызметтері қандай? 2 Гетерохроматин және эухроматин дегеніміз не? 3 Ядрышықтын химиялық қүрамына не кіреді? Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,19,20,22 (қосымша) 7 тақырып: Жасуша мембранасынын құрылымы жөніндегі кәзіргі заманғы тұсініқ (2 сағат) 1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау. 2. Плазматикалық мембрананың құрылысын, қызметін және химиялық құрамын зерттеу.
1. Плазматикалық мембрананың химиялық құрамыны не кіреді? 2. Плазматикалық мембрана қандай қататтардан турады? 3. Зат алмасуы мембрана арқылы 0андай жолдармен жүреді? 4. Мембрананың сыртында қандай құрылымдар орналасады? 5. Жасуша аралық байланыстардың түрлерін ата? Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,16,17,21,22 (қосымша) 8 тақырып: Жасушаның микроскоптық және субмикроскоптық құрылысы. Эндоплазмалық тор. Рибосомалар. Гольджи апаратты (2 сағат) 1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау. 2. Цитоплазманың зерттеу тарихы, оның химиялық құрымын зерттеу.
1. Цитоплазмалық матрикс кұрылысынеде 2. Эндоплазмалық тор, рибосома, Гольджи апаратының қызметің ата 3. Эндоплазмалық тор, рибосома, Гольджи апаратының қ9рылымы неде Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша) 9. тақырып: Жасушаның микроскоптық және субмикроскоптық құрылысы. Митохондрийлер. Лизосомалар. Жасуша орталығы (2 сағат) 1. Митохондрийлердің құрылымын, қызметің талқылау. 2. Препараттардан, микробейнелерден митохондрийлердің құрылысың зерттеу.
1. Митохондрийлердің, лизосомалардың, жасуша орталығының қызметі неде 2. Митохондрийлелдің субмикроскопиялық құрылысына анықтама берініз 3. Лизосомалардың субмикроскопиялық құрылысына анықтама берініз 4. Жасуша орталығына субмикроскопиялық құрылысына анықтама берініз
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау. 2. Торшалардың бөліну түрлерің (митоз, амитоз, эндомитоз), ерекшеліктерін, байкалатын өзгерістерін білу. 3. Торшаның клеткалық циклін аттарын еске сактау, сипаттау. 1 тапсырма. Ұзақтылығы 11 сағат болатын клеткалық циклді сүретке салып, ондағы митоздық, синтез алды, синтездік және синтез сонғы кезендерінің үзақтылығын бегілеу керек. 2 тапсырма. Кішкене ұлғайткышпен-өсімдік жасушалардын митозын қарау керек. Үлкен ұлғайткышпен тік бұрыш формалы, жасушалардын сүретін салып мыналарды белгілеу керек: 1- прфаза (тығыз түйін сатысындағы), а) цитолемма, б) ядро, в) оралым секілді хромосомалар, г) ядрышық, 2- профаза (түйіннің қопсый бастаған кезендегісі), а) цитолемма, б) миксоплазма, в) оралым секілді хромосомалар, 3- метафаза, а) аналық жұлдыз (жасушаның экваториалды жазықтығындағы хромосомалардың екі екеселенген саны), 4- анафаза, а) бөлініп шыққан жасуша ортасына қарай орын ауыстырған қос хромосомалар, 5- телофаза, а) бөлініп шыққан жасуша түзіле бастаған ядросы, б! бөлініп шыққан жасуша қабығы. 3 тапсырма. Препараттардан жасушаның амитоз жолымен бөлінетінің менгеру керек. Дәптерге сүретін салып, белгілеу керек. 4 тапсырма. Субметацентрикалық метафазадағы хромасоманың сүретін салып, мыналарды белгілеу керек: 1- хроматидтер, 2- центромера, 3- қайталама қауыстырғыш, 4- хромосоманың матриксі. 5 тапсырма. Препараттардан, кестеден сперматозоидтардың дамуың және құрылысың зерттеу. Кестеден сперматогенез сызбасының сүретін салып, мыналарды белгілеу керек: 1- өрбу дәуірі, а) сперматогониялар, 2- өсу дәуірі, б) бірінші реттік сперматоцит, 3- пісу (жетілу) дәуірі, в) екінші реттік сперматоцит, г) сперматидтер, 4- қалыптасу дәуірі, д) қалыптасқан сперматозоидтар. 6 тапсырма. Препараттан, кестеден жұмыртқа жасушаларының дамуын және құрылысын менгеру керек. Кестеден овогенез сызбасының сүретін салып, мыналарды белгілеу керек: 1- өрбу дәуірі, а) овогониялар, 2- өсу дәуірі, б) 1- ші реттік овоцит, 3- жетілу(пісу) дәуірі, в) 2-ші реттік овоцит, г) жойылғыш денешіктер, д) жетілген жұмыртқа жасушасы. Бақылау сұрактар: 1. Жасуша бөліну түрлерің атаныз 2. Сперматозоидтың, яйцеклетканың сипатама берініз 3.Хромосоманың құрылысына сипатама берініз. Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша) 11 тақырып. Өсімдіктер жасушаларының құрылысы (2 сағат) 1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау. 2. Жасуша қабығын зерттеу. 1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау. 2. Өсімдік жасушалардың морфофункционалдық құрылысын зерттеу.
3. тапсырма. Препараттардан, кестелерден жасуша қабығының құрылысын зертеп, сүретін салып алып, мыналарды белгілеу керек: 1- бірінші кабық, 2-екінші кабық, 3- үшінші кабық. Бақылау сұрактар: 1. Өсімдік жасушалардың құрылысын сипатаныз. 2. Өсімдік жасушалардың қрамына қандай химиялық элементер кіреді? 3. Жасуша қабығы қандай қызмет аткарады Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша) 11 тақырып. Нуклеин қышқылдары (2 сағат) 1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау 2. ДНК және РНК аминқышқылдардың құрылысың химиялық, құрамың Задание 1. ДНК ның құрылысың зерттеу және сүретән салу
1 ДНК түрлерін аныктаыз 2. ДНК құрылысыңа сипатама берініз. 3. РНК түрлерің атаныз 4. Нуклеин қышқылдары қандай қызмет аткарады
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау. 2. Белок бисинтезң зерттеуі
1. Биосинтез қандай жолдармен жүрді? 2. Ген кодының құрылысына сипатама берініз.
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау. 2. Жасушаның дифференциациалануың және өсуің, жанаруің, қартаюың зерттеу.
1. Дифференциациалану деніміз не? 2. Жасушаның тіршілік ұзақтылығына сипатама берініз. 3. Жасуша қартайганда және өлгенде ол қандай өзгерістерге ұшрайды? 4. Жасушаның қартаюы неге байланысты?
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау. 2. Қатерлі ісік жасушаларының пайда болуын зерттеу.
1. Қатерлі ісік жасушаларының автономиялығы неде? 2. Ісік жасушалары өскенде жасушаның құрамында қандай өзгерістер болады? 3. Қатерлі ісік жасушаларының пайда бөлуына канцерогенді заттар қалай әсер етеді? Әдебиеттер: 1-3 (негізгі) 11,19 (қосымша) 8.4. Студентердің өз бетімен істейтің жұмыстары 1. Такырып. Түқым куалау құбылысындағы жасуша құрылымының ролі (3 сағат) 1 тапсырма. Жыныстық бөлінуінің цитологиялық негіздерің менгеру керек 2 тапсырма. Мутацияардың түрлерің зерттеу Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша) 2 такырып. Жасуша физиологиясы (3 сағат) 1 тапсырма. Кірпіктердің қозғалысы және ырықтылығын зерттеу 2 тапсырма. Пиноцитоз, фагоцитоз, сініру, диффузияны зерттеу Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша) 3 такырып. Жасушаның физикалық-химиялық сипатамалары (3 сағат) 1 тапсырма. Жасушаның осмос жәе су зат алмасуың зерттеу Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша) 4. Такырып. Екікабатты мембранді органоидтар. Митохондриййлер. Пластидтер. (3 сағат) 1 тапсырма. Митохонрийдің кристаларың зерттеу 2 тапсырма. Хлоропластардың, лейкопластар құрылысын зерттеу Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша) 5. Такырып. Мембрансыз органоидтар (3 сағат) 1 тапсырма. Микротутікшілерді, кірпіктерді және жгутиктарды зерттеу 2 тапсырма. Фибриллярля аттардың құрылымың зертеу Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша) 6. Такырып. Жасуша регенерациясы (3 сағат) 1 тапсырма. Балдырлардың регенерациясың зертеу 2 тапсырма. Нейрон жасушасының аксон оіндісің кескенен кейың регенерация кайтадан пайда болуың зерттеу Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша) 7 . Такырып Цитогенетикалық жасуша негізі (3 сағат) 1 тапсырма. Ядроның химиясың жіне құрлысың зерттеу 2 тапсырма. Хромасомаларды зерттеу Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша) 8. Такырып. Цитогенетикалық молекулярлы негізі (3 сағат) 1 тапсырма. Ядроағы ДНК колемің зерттеу 2 тапсырма. Жасуша циклдағы РНК ролі Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша) 9. Такырып. Интерфазалық ядроның хроматині (3 сағат) 1 тапсырма. Ядро қабығының хроматинмен байланысының зерттеу 2 тапсырма. Транскрипция және редупликация кездегі ядро құрылысың зерттеу Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша) 10 . Такырып. Ядрышық (3 сағат) 1 тапсырма. Ядрышық құрылысың және химиялық элементерің бөліктерің зерттеу 2 тапсырма. Ядрошыктың субмикроскопиялық құрылысың зерттеу Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша) жүктеу/скачать 0.85 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|