«Жасуша биологиясы» ПӘнінің ОҚУ Әдістемелік кешені

1. Ген информация қайда сақталады ?

2. Митоза қандай кезендер болады?

3.Мутациялардың қандай түрлері болады?

Біріншлік және еіншілік қабықтар негізінде полисахаридтердің целлюлозасынын тұрады. Біріншілік қабықта басқа да лигнин және суберин, ал жасуша эпидермисында кутин берік жоғары қатар түзеді де, жасушаны судың құргап кетуінен сақтайды. Саңырауқұлактар мен дрожжылардың жасуша қабаты хитиннан турады. Кейбір ткандерде үшіншілік қабық болады, ол екіншілік тканің ішеі құрамына кіреді және спецификалық құрылымнан, химиялық заттардан тұрады да боялу реакциясы жүреді. Бұл қабық негізінен целлюлозадан, ксиланадан тұрады.

Плазмадесма цитоплазмамен жатасып жатады, бірақ бір-біріне қосылмайды. Электронды микроскоппен қарағанда плазмодесманың ішінде бір жасуша екіншісіне еніп жатады да жұка плазмалық жарғақсасы болады. Осы плазмадесма арқылы вакуоль немесе вакуольдік жүенің цистерналары байланысады. Бүндай байланыс жасуша аралық заттардың циркуляциясын қамтамасыз етеді.Протопласт белокты-липоидтық мембранадан тұрады. Ядро протопластың орталық бөлігінде орналасады және диаметрі 300 А⁰ болатын доңгелек саңылыулар жинақталған қабықшамен қоршалған. Ядро ішкі құрылысы- ядрошық қабықшасы жөқ.

Вакуольді жүйе жасушаның дифференциалану уақытында цитоплазмамен өте тығыз байланыста болады. Бұл процесс вакуольге сұйықтың толуына комектесуі мүмкін. Өсімдіктер мен жануарлар жасушаларында Гольджи аппараты цитоплазмада әр түрлі болады. Оны диктиосома немесе гольджисома деп атайды. Диктиосома доға тәрізді пластина пішінді, митохондиряның мөлшеріндей немесе одан да кішірек келген жұқа болады. Олар аяқ жағында кенейген, толтырылған көпіршік тәрізді цистернаның манайында көптеген копіршіктер орналасады, олар диктиосоманың әрекеттерінің өнімдіреді. Диктиосома цитоплазманың бойында ретсіз, шашыранқы орналасқан.

Өсімдіктер жасушасындағы митохондрийлер жануарлар жасушасындағы сияқты болып келеді. Ең манызды мәселе митохонрийлер мен хлоропластардың арасында туады.

Пластидтер- өсімдік жасушасы протопластың органоиды. Бұларда көмірсутектердің алғашқы және екінші синтезі жүреді. Осы процесс өсімдіктің зат алмасуы үшін қажет.Пластидтердің түсі бойынша үш негізгі түрі бар: түссіз лейкопластар, жасыл түске бояған хлоропластар, жасыл емес хромопластар.Лейкопластар- түссіз пластидтер, олар өсімдіктердің боялмаған бөліктерінде болады. Лейкопластардың көбірек тараған түрі- аминопластар. Оларда моно және дисахаридтерден екінші реттік крахмал түзу синтезі жүреді. Жасыл пластидтер- хлоропластар фотосинтездегі көмірсутектердің жарық энергиясың қатусуымен алғашқы синтезінің органоиды болып табылады. Бұл пластидтер тек жарықта пропластидтерден, не басқа дифинетифті пластид түрлерінен дамиды. Сары қызыл хромопластар протопластидтерде немесе лейкопластарда каротиноидтардың жинақталуы нәтижесінде қалыптасады.

Қосындаларды пайда болуына қарай 3 топқа бөлуге болады: 1) пластидтердің (крахмал, май, пигмент) қызметінің нәтижесінде пайда болғандар, 2) вакуольдер жүйесіне жатқызылғандар (алейрондық тұқымдар, тұздардың кристалдары), 3) цитоплазмадағы диктиосомалар(майлар, эфир майлары) қызмет нәтижесінде пайда болғандар.

Бақылау сұрактары:

1. Пластидтер дегеніміз не?

2. Хлоропластардың қандай түрлері болады?

3. Вакуольді шырының құрамына не кіреді?

4. Өсімдік жасушаның қабығының құрлысың сипатаныз.

Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,15,20 ( косымша )
№ 12 дәріс тақырыбы – Нуклеин кышкылдары

Жалпы сұрақтары: Нуклеин кышкылдардың кұрлысы ДНК және РНК түрлері
Нуклеин қышқылдарының проблемасымен 1868жылы Ф.Мишер шүғылданан болатын. Ол ірің клеткаларынан алынған ядро бөлшегін зерттеп, күрамына көміртегі, азот, фосфор кіретін бүрын бергісіз органикалық косылыс түрін ашты. Оны нуклеин деп атады.

Нуклеин қышқылдарын жасушада ДНҚ, РНҚ түзеді. РНҚ 3 түрі болады: ең ірі РНҚ молекуласы рибосомалы деп аталады да, рибосома құрамына кіреді. Біраз РНҚ ұсақ молекуласы – хабаршы РНҚ деп аталады, оған ДНҚ белокты синтездеу хабары жазылады. Ең кіші РНҚ молекуласы тасымалдаушы РНҚ деп аталады№ Себебі ол қажет амин қышқылдарын рибосомаға тасымалдайды. Негізгі ДНҚ массасы жасушаның ядросында, ал цитоплазмалық ДНҚ – митохондрияларда, пластидтерде болады. РНҚ ядро ядрошығында, жасуша цитоплазмасында (рибосомаларда, полирибосомаларда, хабаршы және тасымалдаушы РНҚ-да орналасады), кейбір тұрақты қосындылар рибосомаларында, мысалы, митохондрийлер мен хлоропластарда кездеседі.

ДНК үзын макромолекула, оның негізгі күрылыс мүшелері дезоксирибонуклеотид болы табылады. Нуклеотид үш құрылымды элменттен органикалық : қосылыстан, көмірсутегінен және фосфор қышкылынан құралған. Органкалық қосылыстар бірнешеу: адение,тимин,гуанин және итозин. ДНК молекуласы ширатылған қос тізекті спираль тәрізді иірлген. Әр тізбектің нуклеопротеидтерінің бір бірімен кезектесіп жалғасқан көмірсүттегімен фосфаттардың қатары осы спиральдың қанқасы болып табылады. Шиыршықтың ішкі кеністігінде бір тізбектің азоттық негіздері екінші тізбекке сәйкес негіздермен сутегілік байланыстар күрап, бір бірімен берік үстап түрады.

РНҚ 3 түрі болады: ең ірі РНҚ молекуласы рибосомалы деп аталады да, рибосома құрамына кіреді. Біраз РНҚ ұсақ молекуласы – ақпараттық РНҚ деп аталады, оған ДНҚ белокты синтездеу хабары жазылады. Ең кіші РНҚ молекуласы тасымалдаушы РНҚ деп аталады. Себебі ол қажет амин қышқылдарын рибосомаға тасымалдайды. Негізгі ДНҚ массасы жасушаның ядросында, ал цитоплазмалық ДНҚ – митохондрияларда, пластидтерде болады. РНҚ ядро ядрошығында, жасуша цитоплазмасында (рибосомаларда, полирибосомаларда, хабаршы және тасымалдаушы РНҚ-да орналасады), кейбір тұрақты қосындылар рибосомаларында, мысалы, митохондрийлер мен хлоропластарда кездеседі.

Эукариоттық клеткалардың ядроларында РНК-ның төртінші түрі -гетерогенді ядролық РНК болады (гя РНК) . РНК- да ДНК тәрізді нуклеотидтерден түратын күрделі молекула, РНК ның көлемі кішілеу, молекулалық массасы аздау және бір тізбектен турады. Нуклеотидтері де төрт (А,Г,Ц,У) түрлі болады. Бірақ азоттық негіздердегі айырмаылығы тиминің орнына урацил орналасады. иРНК жіпесі цитоплазмасынағы рибосомаларда орнаасады. Тірі клеткада 200-300 амин қышқылының қүрылатын белоктың бір молекуласы 1-2 минуттта синтезіне кірісе бастайды.. Рибосомалар и РНК -ның жіп тәрізді молекуласының сол жақ ұшынан кіріп, белок синтезіне Рибосомалар и РНК -ны бойлай бір үштіктен үзіле- үзіле қадамдап жылжиды. иРНК- да жазылған белок күрылымды туралы хабардың аркасында амин қышкылдарынаң белок молекуласы синтезделінеді. Бүл процесі трансляция деп атайды. иРНК ның әрбір үш негізден қүралған үйлемесі (кодон деп аталатын) бір амин қышқылы қалдығын анықтайды. тРНК молекуласы арнаулы амин қышқылы қалдықтарың иРНК- ның белгілі учаскесіне тасымадайды.

Бақылау сұрактары:

1. РНК кызметі неде ?

2. РНК ның түрлерің ата

3. Нуклеин қышқылдарының физико және химиялық құрамына не кіреді

№ 13 дәріс тақырыбы – Белок биосинтезі

Белок синтезінің барысында олардың көпсанды гидрофобты бүйірлік топтары белок глобуласының ішіне жиылуға тырысады,себебі судан құтылуына мүмкіндік туады. Сол кезде барлық полярлық топтар белок молекуласының үстіне жиылады, онда бұл түзілімдер сумен және басқа полярлық топтармен арақатынас жасай алады. Пептидтік топтар өздеріде жеткілікті полярлы, сондықтан сутектік байланысты бір-бірмен және полярлық бүйірлік топтармен құруға тырысады. Осындай жолмен белок глобуласының ішіндегі, түгелге жуық полярлық топтардың жұптасуы жүреді.

Амин қышқылдарының барлық жеке арақатынасының нітижесі, көптеген белок молекулалары өздеріне тән конформацияға спонтанды түрде келе береді: әдетте қомақты глобулалық, бірақ ішінара фибриллярлық созылған пішінде де болады. Белоктың кіші молекулалармен және басқада молекулалардың үстіңгі қабаттарымен байланысу ерекшелігі әртүрлі адамдардың осы күрделі беткі қабатта орналасуына және химиялық қасиеттеріне байланысты. Химиялық тұрғыдан белоктар- белгілі молекулалардың ішіндегі ең күрделілері.

Тізбектің бір-біріне ұқсас жиылу тәсілі әртүрлі белоктарда үнемі қайталанып отырады. Полипептидтік тізбектердің амин қышқылдарының бірізділігінде олардың түйінделуіне қажетті ақпарат болса да, ол ақпараттың қалай оқылатыны әлі белгісіз, сондықтан белоктың кеңістіктегі болашақ құрылымын бірізділік бойынша дәл болжайтын мүмкіндік жоқ. Сондықтан, белоктың табиғи конформациясын белок кристалдарын анықтайтын өте күрделі рентгенқұрылымдық талдау әдісінің көмегімен ғана табады. Бұл әдісті қолдану арқылы осы күнге дейін 200-ден артық белок талданған.

Белок синтезі - өте күрделі процесс. Белок синтезінің негізінде жатқан молекулалық процестер өте күрдлі. Олардың көпшілігі жазылып суреттелгенмен толық мазмұнын, айталық транскрипция, репарация және ДНҚ- нің репликациясы тәрізді түсіндіру әзір мүмкін емес. Мысалы, белок синтезінде РНҚ молекулаларының кез келген бір класы емес, үш класы (иРНҚ, тРНҚ және рРНҚ) қатысады, бірақ неге бұлай болатыны айқын түсінікті емес. Сондықтан белок синтеззінің егжей-тегжей негізінен, әліде белгілі бір теорияда жалпыланбаған жалаң факты ретінде қабылдауымыз керек.

Белок синтезінің механизмін, шын түсінгенде, тіршіліктің пайда болуымен байланысты бұдан ертеректегі уақиғалрға да көз жүгірткен болар едік. Шешуші рольді мұнда РНҚ- ның химиялық құрылымы мен полипептидтер синтезінің арақатынасы жөніндегі мәселе атқарады.

Вопросы:

2.Ген код дегеніміз не?

3.Ген коды ерешеліктері?

Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,15,20 ( косымша )
№ 14 дәріс тақырыбы Жасушаның дифференциациясы,өсуі,қартаюы. Некробиоз

Жалпы сұрақтары: Жасушаның дифференциациясы,өсуыі,жанаруы,қартаюы.Жасушалардың қайта қалпына келуі. Некробиоз

Дифференциация дегеніміз – жалпыға ортақ қасиеттің специализациаяланған жалқы қасиетке айналуы. Жасушалық дифференциция төқтаусыз организмнің бүкіл өмір бойында жүреді. Бірақ ең биік интенсивтілікке бұл процес эмбрионалбдық кезеңде жетеді. Дифференциация процестеріне күрделену және жоғарыланған дәрежесіне аужуы тән. Бұған гистогинез бен органагинез жатады. Дифференциация нәтежесінде жасуша белгілі бір функциаларды орындауға бейімделіп, келесі бір функциаларды орындау мүмкімдігің жоғалтады. Көп жағдайларда дифференциация уақытша және қайтымды , кейбір жағдайларда тұрақты және қайтымсыз болады.

Өсуші жасуша популяция. Бұл жағдайда әрбір жасуша организм мен ұзақтылып бірдей болады, ал жаңа жасушалар тек ұлпаның өсуің қамтамасыз ету үшін бөліну арқылы пайда болады. Өсуші жасушалық популяцияға мысал ретінде асқазан асты және қалқанша бездерді, бүйректі, сілекей бездерін айтуға болады.

Жанарушы жасуша популяция. Бүндай популяцияда көп түзілген жаңа жасушалар соншама жасушалардың өлуімен теңестірліп отырады бұндай жанарушы плпуляцияға мысалы ретінде эритроциттті алға болады.

Жасушаның қартаюы және өлуі.

Алғашқы дифференциалданған кезеңінен және дифференциалдану кезеңінен кейін көпшілік жасмушалар қартаю фазасына өтіп, ол жасушалар өлуімен аяқталады.

Қартаю кезіңде жасушалар түрлі морфологиялық және физико-химиалық өзгерістер болады. Осындай өзгерістердің бірі – бүл «қажу» менесе «шаршау» пигментің жинақтауы. Ол жүйке жасушаларында, миокард ұпаларында көп байқалады. Қартаю кезінде ядро түсі қоюлана бастайды. Бұл процесс – пикноз деп аталады. Ол жасушаның өлуімен аяқталады. Жасушаның қартаюы соңында катабиозға және жасушаның өлуыне әкеп соғады.

Некробиоз- организм тіршілігін жойғаннан соң клеткалардың активті , яғни клеткалар бүлінгеннен, біраз уақыт өткененнен кейін барып тіршілік әрекетінің білінуі. Некроздың бұзылуы клетканың жеке жерінде немесе комплексінде , бүкіл организмді немесе жекеленген мүшесіне таралу мүмкін. Некроздың тууына әртүлі фактор болады: механикалық, физикалық, температура, химиялық тағы басқа. Некроздың инфекциялы және инвазиялық түрлері бар.Морфологиялық жағынаң уш түрі бар. Құрғақ, дымқыл, гангренді. Құрғақ некроз белок жасушаларының коагуляция және денатурация, клетка аралық заттар және плазманың сұйықтық шығаруыаң пайда болады. Дымқыл некроз өлі тканнің балкуы және суы бай мүшелерінде кездеседі.

1. Жасуша дифференциациалануы дегеңіміз не?

2. Жасушаның өсуі және жанаруы қалай жүреді?

3. Жасуша өлгенде организмде қандай өзгерістер жүреді?

4. Что таке кекроз

Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,15,20 ( косымша )

Вопросы:

2.Что такое генетический код?

3. Каким свойствам обладает генетический код?

Литература: 1-10 (основная); 11,12,15,20,22 (дополнительная)
№ 15 дәріс тақырыбы – Жасуша паталогиясы

Жалпы сұрақтары: Қатерлі ісік жасушаларының құрылысындағы ерекшеліктері
Аурудың туындауына әртүрлі биологиялық, физиқалық, механиқалық және т.б. әсерлер себеп болады. Олар негізгі немесе қосалқы, арнайы және арнайы болмаған, тікелей немесе жанама, сыртқы және ішкі болып болінеді. Денсаулыққа зиянды өндірістік заттар кәсіпке байланысты ауруларды қоздырады. Қатерлі ісік жасушаларының пайда болуына организмнің иммунды жүйесінің орны ерекше. Қатерлі ісіктердін клиникалық көріністері, оның нәтижесі осы иммунды жүйе қызметіне тікелей байланысты.

Қан жүйесінің ісіктері екі топка бөлінеді: 1) қан жасаушы тканьнің жүйелі ісіктері- немесе лейкоздар, 2) қан жасаушы тканьнің аймақтық ісіктері немесе қатерлі лимфомалар.

Лейкоздар деп қан жасаушы клеткалардың жүйелі және үдеммелі өсіп кетіімен сипатталатын ісіктерді түсінеді.

Лейкозды бірінші рет ашқан неміс ғалымы Р.Вирхов (1845) қаның түріне қарап «ақ қан» ауруы ат берген болатын. Екі жылдан кейін ол «лейкемия» деген терминді ұсынды. Бірақ лейкоздардың алейкемиялық, яғни қанда лейкоциттер санының көбеймейтін түрі де бар, сондықтан біздің ғасырымыздың 20- жылдарыңда «лейкоз»- яғни қан жасаушы тканьнің жүйелі гиперплазиясы деген гемобластозқабылданды. 1908 жылы Элерман және Банг тауқтар лейкозын вирус қоздыратынын дәлелдеген. Одан кейын тышкан, кұстар, теніз шошкасы, ит лейкоздарын да вирустар тдыратыны аныкталды.

Көптеген зерттеулер иондаушы радиацияның лейкоз пайда болуындағы ролін көрсетіп отыр. Мысалы, атомдық жарылысты басынан кешірген Хиросима мен Нагасаки түрғындарының арасында басқа жапондықтарға қарағанда лейкоз 11-18 есе жиі ұшрайтыны анықталған. Семейднгі ядролық полигон айналасындағы тұрғындар арасында лейкоздар мен лимфосаркомалар санының Қазақстанының басқа аймактарымен салыстырғанда бірнеше рет көбейгені анық болып отыр. Рентгенологтар басқа дәрігерлерге қарағанда лейкозбен 8 рет жиі ауыратыны белгілі.

Көптеген химиялық канцерогендер(бензипирен, холантрен және т.б.) ісіктермен қатар лейкозды да шақыра алады. Лейкоздардың пайда болуына гендер мутациясының манызы зор. Жоғарыда айтылған әселер нәтижесінде қан жасаушы тканьдердің арасында қалыпты құрылысы өзгерген жасушалар пайда болады. Ісіқ, әрине организмнің иммунды жүйесі әлсіреген ғана дами алады бәрі де бүтіндей жойылып отырады. Лейкоз бергілі бір жерде, бір жасушаның көбеюі салдаранан басталады да, кейын бүкіл организмге тарап жүйелі ісікке айналады. Қазіргі кезде лейкозға тән ісік жасушалары әулеті (клоны) екені анықталды.

Лейкозды жасушалардын сипатын есепке ала отырып екі топқа бөледі: 1) тіті лейкоздар, 2) созымалы лейкоздар. Жіті лейкоздар жіті жұқпалы аурулар тәрізді өтіп, сырқаттың ыстығының өте жоғары болуымен, некрозды баспа, гингивит, геморрагиялық диатез дамуымен сипатталады. Жіті лейкоздар жалпы лейкоздардың 2% қамтиды. Балаларда лейкоздардың ішінде ең көп кездесетіні жіті лимфобласты лейкоз.

Созылмалы лейкоздар бірнеше жылдар бойы моноклонды, жетілген (қатерсіз) ісік түрінде дамиды. Созылмалы лейкоздар:1) миелоциттерден, 2) лимфоциттерден және 3) моноциттерден туындайтын лейкоздар деп үш топқа бөлінеді. Ісік жасушалары бір жерде немесе таралып өсе алады.

Көпклеткалы организмдерде көптеген түрлі себептердің салдарынан клеткалардың қызметінің бүзылуына әкеліп соғатын клеткалалар тобының өзгерісі немесе закымдануы жүреді. Түрлі клеткаларға сыртқы зақымдаушы факторлардың физикалық және химиялық, мысалы температураның, сәулелі энергияның қысымның және бсқалардың әсері біршама толық зртелген. Зақымданған кезде оның түрлі бояғыштарды байланысратын қабілеті өзгереді. Зақымдалған клеткаларда гликолиздік процестердің үдеуі, АТФ мөлшеріңің кемді, протеолиздік белсенділігінің артуы тән.

Бақылау сұрактары:

1. Қатерлі ісік жасушалырының пайда болуына не әсер етеді?

2. Лейкоздардын қандай түрлері болады?

3. Организмде қандай өзгерістер жүреді ісік пайда болғанда?

Бекіту Сүйекті немесе тісті кальцийсіздендіру

Мұздату микротоммен кесінділерді әзірлеу

Ағын суда жуу

Күштілігі өсе түсетін спирттерде сусыздандыру

Парафинде немесе целлоидинде қатыру

Микротомда (жұқа кесінді дайындайтын техника) кесінділер әзірлеу

Кесінділерді парафиннен немесе целоидиннен тазарту

Кесінділерді бояу

Кесінділерді сақтау үшін бальзамға немесе басқа ортаға салу

1. 
   Ксилол I...........................................................................5 минут
   
2. 
   Ксилол II..........................................................................5 минут
   
3. 
   96 градустегі спирт.........................................................1 – 2 минут
   
4. 
   70 градустегі спирт.........................................................1 – 2 минут
   
5. 
   Тазартылған су................................................................1 – 2 минут
   
6. 
   Гематоксилин..................................................................1 – 2 минут
   
7. 
   Тазартылған су................................................................шаю
   
8. 
   Ағынды сумен жуу.........................................................5 минут
   
9. 
   Эозин................................................................................1 – 2 минут
   
10. 
    70 градустегі спирт.........................................................1 минут
    
11. 
    96 градустегу спирт........................................................1 минут
    
12. 
    Карбол – ксилол..............................................................1 минут
    
13. 
    Ксилол.............................................................................1 минут
    
14. 
    Бальзам (уақытша болса – глицерин)...........................
    
15. 
    Жабынды шыны
    

1. 
   Ксилол I...........................................................................5 минут
   
2. 
   Ксилол II..........................................................................5 минут
   
3. 
   96 градустегі спирт.........................................................2 минут
   
4. 
   70 градустегі спирт.........................................................2 минут
   
5. 
   Тазартылған су................................................................2 минут
   
6. 
   Гематоксилин Вейгерта..................................................5 минут
   
7. 
   2 рет ағынды (бояуы кеткенше) суда жуу.....................
   
8. 
   Пикрофуксин...................................................................5 минут
   
9. 
   Тазартылған су..................................................10 секунд, жылдам шаю
   
10. 
    70 градустегі спирт.........................................................30 секунд
    
11. 
    96 градустегу спирт............................................2 рет 30 секундтан
    
12. 
    Карбол – ксилол..................................................1 минут, жарықтану
    
13. 
    Ксилол.............................................................................1 минут
    
14. 
    Бальзам (уақытша болса – глицерин)...........................
    
15. 
    Жабынды шыны
    

1. 
   Гистологиялық препарат дегенiмiз не?
   
2. 
   Гистологиялық препаратты бекiтудiң мақсаты неде?
   
3. 
   Бекiту ретiнде ненi жиi қолданады?
   
4. 
   Гистологиялық материалды қатыру тәсiлдерiн ата.
   
5. 
   Микротом дегенiмiз не, ол не үшiн пайданылады?
   
6. 
   Гистологиялық препарат қандай талаптарға сай болуы керек?
   
7. 
   Қандай микротехникалық әдiстермен препараттың тазалығына және айқындығына (контрастылығы) жетуге болады?
   
8. 
   Қандай құрылымдарды оксифильдi, базофильдi және аргирофилдi деп атау ұйғарылған?
   
9. 
   Әзірленген препараттарда не бейнеленгенін қорғау.
   

Жасуша аралық және жасуша ішіндгі сигнал беруі (2 сағат)

1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптардытеориялық талқылау.

2. Микроскопен жұмыс істеудің негізгі ережелерің және гистологиялық препаратарды зертеулеуге қажет тәсілдерді менгеру.

1. 
   Микроскопты сол жаққа, сурет дәптерін оң жаққа қойып, кіші ұлғайтқыштағы микроскопты сол көзбен, оң көзді жұмбай (қыспай) қарап, айнаның ойыс жағын жарық көзіне бағыттап, біркелкі, әрі жеткілікті жарықты табу.
   
2. 
   Препараттың жабын шынысы жоғары бетінде болып, зерделенетін құрылымды үстел саңылауының дәл ортасына орналастыру қажет.
   
3. 
   Кремальераны бұрап, жарық шоғырын табу. Линза мен препарат қоятын үстел арасы 1 см жуық болуы керек.
   
4. 
   Окулярға қарап отырып, бұрандалардың көмегімен препараттың біркелкі боялған және жұқа жерін тауып, кесінді көрінісін толық қарап шығып, зерделенетін құрылымды үстел саңылауының дәл ортасына қою қажет.
   
5. 
   Фокусты өзгертпей револьвердің көмегімен үлкен ұлғайтқышқа ауыстыру керек (дұрыс ауысқанда револьвер шырт етеді).
   
6. 
   Окулярға қарап отырып, бейне анық көрінгенше микробұранданы оңға немесе солға сәл қозғалту қажет.
   
7. 
   Препаратты үлкен ұлғайтқышта зерттеп, бейненің суретін салып алғаннан кейін, тубусты көтеріп, револьверді кіші ұлғайтқышқа ауыстырғаннан кейін ғана, оны үстелден алуға болады. Препаратты зерделегенде осы тәртіпті қатты сақтау шарт. Өйткені сабаққа ұсынылатын препараттар осы кезеңде көп сынады.
   
8. 
   Сабаққа берілген барлық препараттарды зерделегеннен кейін кіші ұлғайтқыштағы микроскопты жапқышпен (ақ орамал) жауып, оқу үстелінің ортасына (шетінде болса, үзіліс кезінде біреу қағып кетуі мүмкін) жылжытып қою керек. Препараттарды кезекшінің тақтайшасына қайта жинастырып салу керек.
   

3. 
   тапсырма. Жасуша зерттеу әдістерімен танысу. Тірі организмдегі құрылымдарды бақылау, фазалы-қарама-қарсы түс айыратын, электронды, авторадиография, флуоресцентік және т.б. микроскопия әдістері.
   

1. Микроскопен жұмыс істеудің негізгі ережелеріне не жатады?

2. Жарық және электронды микроскоптардың айырмашылығы неде?

3. Фазалы-қарама қарсы түс айратың микроскоптың ерешелігі неде?

1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптардытеориялық талқылау.

2. Организмнің негізгі құрылымдары-торша және торшасыз құрылымдармен танысу.

1 тапсырма. Препараттан микроскоптың кіші ұлғайтқышында көп бұрышты жасушаларды тауып, оларды үлкен ұлғайтқышпен көріп, әр жасушада көк түске боялған ядросы, оның айналасында қызғылт цитоплазма барын, кейінгі сыртынан цитолеммамен қоршалғанын байқау қажет. Қос жасушалардың бейнесін дәптерге салып, мыналарды белгілеу керек: 1-цитолемма, 2-цитоплазма, 3-ядро.


27-сурет. Жасушаның электронды микроскоптагы қурылысы. Сызба.

1 -жасуша қабығы; 2-пиноцитоз (суйық) көпіршіктері; 1-центросома; 4-гиалоплазма; 5-эндоплазмалық тор: а-цитожарғақтар: б-рибосомалар; 6-ядро; 7-перинукпеарлы кеністіктің цитожарғақ қуысымен байланысы; 8-ядро тесіктері; 9-ядрошық; 10-Гольджи аппараты, 11-секреторлы көпіршіктер; 12-митохондрийлер; 13-лизосомалар; 14-қарбудың уш дейекті сатылары; 15-жасуша қабыгының цитожарғақтармен байланысы.
Прокариотты және эукариотты жасушалардың негізгі қасиеттері мен айырмашылықтары

2 кесте

Қасиеттері	Прокариоттылар	Эукариоттылар
мөлшері	жасуша диаметрі 1-2 мкм	жасуша диаметрі 10-20 мкм
капсуласы	кейбір түрлерде болады	болмайды
жасуша қабырғасы	болады	өсімдік жасушаларында болады, жануарлар жасушаларында жоқ
цитоқаңқасы	нашар дамыған немесе болмайды	жақсы дамыған
плазмалық жарғақ	болады	болады
ядро жарғағы	болмайды	болады
хромосома саны	біреу немесе екеу	бірнешеден көпке дейін
рибосома құрылысы	70S-типі, рРНҚ 3 молекуласын сақтайды	цитоплазмада 80S-типі, рРНҚ 4 молекуласын; митохондрия мен хлоропласта 70S-типі, рРНҚ 2 немесе 3 молекулаларын сақтайды
эндоцитоз және жасуша іні ас қорытуы	болмайды	көпшілігінде болады
тіркесу топтарының саны	біреу немесе екеу	бірнешеден көпке дейін
хромосоманың химиялық құрамы	ДНҚ	нуклеопротеид
митохондрийлер	болмайды	болады
жасушалардың бөліну тәсілдері	болмайды	митоз бен мейоз жүреді микротүтікшеден тұратын бөліну ұршығы қатысады
заттек алмасуы	әртүрлі, көбінде азот бекітіледі және хемосинтез жүреді	цитоплазмада гликолиз, хлоропласта оттекті фотосинтез, митохондрияларда оттекті (сирек нитратты) тыныс алу жүреді

3-сүрет. Прокариоты жасушалар құрылысының сызбасы:

1 — жасуша қабырғасы; 2 — сыртқы цитоплазматикалық жарғақ; 3 — фотосинтез жүретін жарғақшалар бумасы; 4— хромосома (ДНҚ шеңберлі молекуласы); 5— мезосома (тығыз бумалы сыртқы цитоплазматикалық жарғақтардың ішке жұмырылуы); 6— вакуолдер; 7 — жіпшелер; 8— рибосомалар

2. 
   тапсырма. Микроскоп арқылы өсімдіктер және жануарлар жасушалардың құрылысың зерттеу.
   

2-ядро; 3-цитоплазма; 4-жасуша шекарасы; 5-қылтамырлар (капилляр) ішіндегі эритроцитттер

1- цитоплазма; 2-ядро; 3-ядрошық; 4-цитолемма; 5-жасуша шекарасы

2. 
   тапсырма. Торшасыз құрылымдардың құрылысың зерттеу.
   

Жасуша аралық Симпласт Синцитий

заттар

7 – сурет. Торшасыз құрылымдардың құрлысы

Бақылау сұрақтары:

1.Жасушаға, қосындыларға, симпластқа, жасуша аралық заттарға анықтама берініз.

2.Әукариотты торшалардың құрылысы қандай?

3.Жасушалардың кандай түрлері болады және олардың әр түрлері неге байланысты?

1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.

2.Жасушаның химиялық құрамың зерттеу.
1 тапсырма.Жасушаның химиялық құрамбөліктерін зерттеу

Жасушадағы кейбір макро және микро элементтер (құрғақ массаның % )

Оттегi               65-75            Бор                 0,0001

Көмiртегi          15-18          Мырыш          0,0003

Сутегi                8-10             Мыс               0,0002

Азот                  1,5-3,0         Иод                  0,0001

Калий               0,15-0,2      Фтор                0,0001

Күкiрт              0,15-0,2       Кобальт          0,000001

Магний            0,04-0,03    Селен               0,000001

Кальций          0,04-2,00
2 тапсырма. Аминқышкылдармен, аққуыздардың түрлерің зерттеу.



Бақылау сұрақтары :

1.Жасушаның химиялық құрамбөліктеріңе не кіреді?

2.Жасушада судың қандай түрлері кездеседі?

3.Аминкышкылдың ,аққуыздардың қандай түрлерің білесіз?

4.Майлардың түрлерің сипатаныз.

Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,19,20,22 (қосымша)
5 тақырып: Жасушаның ферменттері және метаболизмі (2 сағат)

1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.

2.Ферменттердің құрылысын және қасиеттерің зерттеу.

1 тапсырма. Кестеден ферменттердің құрылысың және қызметтерің зерттеу керек.

7- сүрет. Ферменттің белсенді орталығының сызбалық бейнесі:
Ферменттің екі белсенді орталығы болады: қандай молекулаға (1) әсер етуіне, оның пішінсізденуіне (2-4), нәтижесінде ол екі құрамбөлікке ажырайды (мұнда қант пен спиртке (3)



9-сүрет. Жасуша заттек алмасуының құрылым-қисынды сызбасы
2 тапсырма. Ферментердің белсенділігіне кандай факторлар әсер етеді, оларды аныктаныз.



10-сүрет. Метаболизмнің сызбасы
Бақылау сұрактары:

1.Ферментерге анықтама берініз.

2. Ферменттердің белсенді болігі неден турады?

3. Ферменттердін белсенділігіне қандай факторлар әсер етеді?

4.Ферментердін ерекшелігі неде?

Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,19,20,22 (қосымша)

6 тақырып: Жасуша ядросының құрылымы туралы қазіргі кезендегі түсіністер. Хромасоманың құрылымы және репликация (2 часа)

1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.

2. Арнайы дайындалған препараттан ядро құрылысын зерделеп, оның атауларын (қабағы, хроматин, ядрошығы, ядро шырыны) білу.

3. Жасушаның тіршілік әрекетіндегі ядроның манызың білу кажет.

1 Ядронын құрылысы және қызметтері қандай?

2 Гетерохроматин және эухроматин дегеніміз не?

3 Ядрышықтын химиялық қүрамына не кіреді?

1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.

2. Плазматикалық мембрананың құрылысын, қызметін және химиялық құрамын зерттеу.

1 тапсырма. Плазматикалық мембрананың химиялық құрамың, құрылысын кесте арқылы әзірлеу кажет. Дәптерге сүретін салып, мыналарды белгілеу керек: 1-билипидті қабат, 2-аққуыз кабаты.


13- сурет. Жарғақ құрам - бөліктері

1-липидті құрамбөлік; 2а- гидрофобты бөлімі; 2б- гидрофильді бөлімі; 3- интегральды ақуыздар; 4-шеткі ақуыздар; 5- көмірсу құрамбөлігі.

1. 
   ядро; 2- ядрошық; 3- ядро қабығы; 4- саңлаулары; 5- митохондрий; 6- пластидтер; 7- диктиосомдар; 8- көпіршіктер; 9-плазмодесмалар; 10- эндоплазмалық тор
   

4. 
   тапсырма. Кестеден жасуша аралық байланыстардын сүретін салып, мыналарды белгілеу керек: 1- қарапайым байланыс, 2- құлып тәрізді байланыс, 3-тығыз тұйықтаушы байланыс, 4- десмосома, 5- қүысты байланыс.
   

сызбасы (Де Дюв)

1. Плазматикалық мембрананың химиялық құрамыны не кіреді?

2. Плазматикалық мембрана қандай қататтардан турады?

3. Зат алмасуы мембрана арқылы 0андай жолдармен жүреді?

4. Мембрананың сыртында қандай құрылымдар орналасады?

5. Жасуша аралық байланыстардың түрлерін ата?

1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.

2. 
   тапсырма. Кестеден эндоплазмалық тордың құрылысын дәптерге салып , мыналарды белгілеу керек: 1-гранулярлы эндоплазмалық тор, а) мембраналардын сыртындағы рибосомалар, 2- агранулярлы эндоплазмалық тор, б) мембраналардын арасындағы қуыстар. Рибосомалардын құрылысың зертеу кажет.
   

А- түйіршікті эндоплазмалық тор; Б- өткінші эндоплазмалық тор; В-түйіршіксіз эндоплазмалық тор; 1- полисомалар; 2- түтікшелер; 3- көпіршіктер; 4- мембрана; 5- цистерналар

А- жарық микроскоптағы: 1- ядро мен ядрошық; 2- цитоплазма; 3- Гольджи аппараты; Б- электронды микроскоптағы құрылым: 1- цистерна; 2-вакуольдер; 3- везикулалар (көпіршіктер)

1. Цитоплазмалық матрикс кұрылысынеде

2. Эндоплазмалық тор, рибосома, Гольджи апаратының қызметің ата

3. Эндоплазмалық тор, рибосома, Гольджи апаратының құрылымы неде

1. Митохондрийлердің құрылымын, қызметің талқылау.

2. Препараттардан, микробейнелерден митохондрийлердің құрылысың зерттеу.

1 тапсырма. Кестеден митохондрийлердің құрылысың дәптерге салып алып, мыныларды белгілеу керек: 1- сыртқы мембрана, 2- ішкі мембрана, 3- кристалар, 4- матрикс (сұйық зат).



21-сурет. Ішектің призма тәрізді эпителийінің жасушаларындағы митохондрийлер: 1- ядро; 2- шөтке тәрізді көмкөрме; 3-митохондрийлер; 4- негізгі жарғақша

22-сурет.Митохондрий сызбасы:

1-матрикс; 2- терең қатпарлар (кристалар); 3- сыртқы жарғақша

1 - жасуша орталығы; 2- центриоль құрылымы; 3- ц-центриоль, тр-триплеттер; мт-микротүтікшілер; с- сателиттер; 1-центриоль; 2- центриольді қоршаған цитоплазманың ақшыл участкесі; 3-цетросфера; 4- ядро

1. Мембарана; 2. Ферментативті кешені:

1 – фагосома; 2 –пиноцитоз көпіршіктері; 3 – бірінші лизосома; 4 –гольджи апараты; 5 – екінші лизосома

1. Митохондрийлердің, лизосомалардың, жасуша орталығының қызметі неде

2. Митохондрийлелдің субмикроскопиялық құрылысына анықтама берініз

3. Лизосомалардың субмикроскопиялық құрылысына анықтама берініз

4. Жасуша орталығына субмикроскопиялық құрылысына анықтама берініз

Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)

10 тақырып. Тұкым қуалау құбылысындағы жасуша құрылымның ролі. Жасушалардың криоконсервациялануы (2 сағат)

1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.

2. Торшалардың бөліну түрлерің (митоз, амитоз, эндомитоз), ерекшеліктерін, байкалатын өзгерістерін білу.

3. Торшаның клеткалық циклін аттарын еске сактау, сипаттау.

1. 
   ядро жарғағы; 2-ядро; 3- центриоль; 4-хромосома; 5- митоз ұршығын құратын микротүтікшелер; 6- жас центриоль
   

1-интеркинез; 2-профаза ядро тығыз түйіні кезенде; 3-профаза ядро қопсыған түйіні кезенде; 4-метафаза ( моностер); 5-ахромаматинді жіп, 6-анафаза (диастер); 7-телофаза.

1-ядро мен цитоплазманың кермесi; 2-қос ядролы жасушалардың цитокинезi

1. Жасуша бөліну түрлерің атаныз

2. Сперматозоидтың, яйцеклетканың сипатама берініз

3.Хромосоманың құрылысына сипатама берініз.

1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.

2. Жасуша қабығын зерттеу.

1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.

2. Өсімдік жасушалардың морфофункционалдық құрылысын зерттеу.

1 тапсырма. Препараттардаң , кестелерден эукариотты жасушалардың құрылысын зертеп, сүретін салып алып, мыналарды белгіленіз: 1- пластидтер, 2- қалын сыртқы қабығы, 3- көпіршіктер, 4- жасушаларда заттардың синтезі.



32- сурет. 1. ядрошық; 2. вакуоль; 3. саңылаулар; 4. жасуша қабықшасы; 5.ядро; 6.цитоплазма, 7. хлоропластар.
2 тапсырма. Прокариотты және эукариотты жасушалардың айырмашылығың анықтаныздар.

Прокариотты және эукариотты жасушалардың негізгі қасиеттері мен айырмашылықтары

5кесте

Қасиеттері	Прокариоттылар	Эукариоттылар

3. тапсырма. Препараттардан, кестелерден жасуша қабығының құрылысын зертеп, сүретін салып алып, мыналарды белгілеу керек: 1- бірінші кабық, 2-екінші кабық, 3- үшінші кабық.


33- сурет. Жарғақ құрам - бөліктері

1-липидті құрамбөлік; 2а- гидрофобты бөлімі; 2б- гидрофильді бөлімі; 3- интегральды ақуыздар; 4-шеткі ақуыздар; 5- көмірсу құрамбөлігі.

1. Өсімдік жасушалардың құрылысын сипатаныз.

2. Өсімдік жасушалардың қрамына қандай химиялық элементер кіреді?

3. Жасуша қабығы қандай қызмет аткарады

1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау

2. ДНК және РНК аминқышқылдардың құрылысың химиялық, құрамың Задание 1. ДНК ның құрылысың зерттеу және сүретін салу


34-сурет. ДНК схемасы
Задание 2. РНК ның құрылысың зерттеу және сүретін салу



35- сурет. РНК-ның құрлысы және функциясы


36 - сурет. РНҚ-ның типтері
Бақылау сұрактар:

1 ДНК түрлерін аныктаыз

2. ДНК құрылысыңа сипатама берініз.

3. РНК түрлерің атаныз

4. Нуклеин қышқылдары қандай қызмет аткарады

Әдебиеттер: 1-3 (негізгі) 11,12,15,20 (қосымша)

13. тақырып Белок биосинтезі (2 сағат)

1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.

2. Белок бисинтезң зерттеуі

1 тапсырма. Белок биосинтезің кезеңдерін менгеру.

37 -сүрет. Ақуыз синтезінін кезендері
2 тапсырма. Генетикалық код



38-сурет. Генетикалық код
3 тапсырма. Белок биосинтезінің схемасын дәптерге салу


39- сурет .Ақуыз биосинтезі:

1 — и-РНК; 2 – рибосоманың субъединицасы; 3 — т-РНК аминкышқылымен; 4 — т-РНК аминкышқылсыз; 5 — полипептид; 6 — кодон а-РНК; 7- антикодон т-РНК

1. Биосинтез қандай жолдармен жүрді?

2. Ген кодының құрылысына сипатама берініз.

Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)

14 тақырып. Жасушаның дифференциациясы, өсуі, қартаюы. Некробиоз (2 сағат)

1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.

2. Жасушаның дифференциациалануың және өсуің, жанаруің, қартаюың зерттеу.

1 тапсырма. Дифференциациаланудың белгілерін менгеру.
Апоптоздың өлі еттенуден (некроз) айырмашылығы

4 кесте

Параметр	Апоптоз	Некроз
Ядро	Кариопикноз, конденсация, күлте (лепесток) типті ядроның бөлшектенуі. Морфологияда ол сақталған.	Тек кариолизис.
Жарғақ	Тұтастығын сақтайды.	Ерте бұзылады.
Органеллалар	Интакты.	Ісінеді, бұзылады.
Биосинтез	Тектері белсенді, эндонуклеаз, РНҚ, ақуыз түзілуі.	Тектің айқындалуы өзгермейді.
Хромосома ыдырауы	Реттеуші нуклеосома үзінділерінің құрылуы жүреді. Электрофореграмманың сатылы типі.	ДНҚ тәртіпсіз ыдырауы. Электрофореграмманың диффузды типі.
Апоптоз денешіктері	Жасушаның тығыз, жасушалық жарғақпен қоршалған үзінділері.	Жасушаның тәртіпсіз ыдырауы.
Себептері	Эндогенді – текте жасушаның өлуі жоспарланған.	Экзогенді – физикалық, химиялық, биологиялық факторлары.
Биолого-физиологиялық маңызы	Жасуша өлуінің физиологиялық процесі. Тұрақтылықты реттеу механизмінің өзгешелігі.	Патологиялық процесі. Тұрақтылықтың бұзылуы.

2 тапсырма. Жасушалар ядроларының жанаруын және тіршілік үзақтылығың зерттеу.


40-сурет. Жасуша ядросының өзгеруі: А-қалыпты жасуша; В- пикноз; С- кариолизис; D- кариорексис

3 тапсырма. Некрозды зерттеу


41-сурет. А- некроз; В-апоптоз. Схема

Бақылау сұрактар:

1. Дифференциациалану деніміз не?

2. Жасушаның тіршілік ұзақтылығына сипатама берініз.

3. Жасуша қартайганда және өлгенде ол қандай өзгерістерге ұшрайды?

4. Жасушаның қартаюы неге байланысты?

Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)

15 тақырып. Жасуша паталогиясы (2 сағат)

1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.

2. Қатерлі ісік жасушаларының пайда болуын зерттеу.

1 тапсырма. Қатерлі ісік жасушаларының автономиялығың зерттеу.

42- сурет Қатерлі ісік жасушаларының құрлысы.
2 тапсырма. Қатерлі ісік жасушаларының пайда болуын зерттеу.



43- сурет Қатерлі ісік жасушалары

Бақылау сұрактар:

1. Қатерлі ісік жасушаларының автономиялығы неде?

2. Ісік жасушалары өскенде жасушаның құрамында қандай өзгерістер болады?

3. Қатерлі ісік жасушаларының пайда бөлуына канцерогенді заттар қалай әсер етеді?

Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)