Жұбаева О. ҚАзақ тілінің когнитивті грамматикасы
«САН-МӨЛШЕР» КОНЦЕПТІНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ДЕҢГЕЙДЕГІ КӨРІНІСІ
жүктеу/скачать 1.82 Mb.
|
| «САН-МӨЛШЕР» КОНЦЕПТІНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ДЕҢГЕЙДЕГІ КӨРІНІСІ
«Сан» концептінің морфологиялық репрезентациясы Сөздердің лексика-семантикалық топтарының семантикасы деңгейінде концептуалды мазмұнды репрезентациялайтын морфологиялық категориялар қазақ тілінде көптік жалғау, сын есімнің шырай категориясында көрініс береді. Ол сан-мөлшер концептісін репрезентациялайды. Сан мәні тілде түрлі лексика-грамматикалық топтар арқылы беріледі. Сан-мөлшер заттардың мөлшеріне, үдеріске, белгіге қатысты қолданылуына байланысты зат есім, сын есім категорияларында көрініс табады. Қазақ тілінде сан-мөлшердің морфологиялық репрезентациясы зат есімде жекелік-көптік ұғымына қатысты қолданылады. Сын есімдерде «сан-мөлшер» концепті негізінен статикалық белгіге қатысты қолданылып, шырай категориясында көрініс табады. Категориялау құбылыстың ең негізгі белгілерін айқындауға байланысты болатындықтан, алдымен сан-мөлшер онтологиялық категориясының өзіндік белгілерін анықтап алу қажет. Философияда сан-мөлшер материалды болмыстың белгісі ретінде сипатталады. Ол барлық материалды дүниеге тән. Басқа да философиялық категориялар сияқты, сан-мөлшер категориясы да жекелеген заттардың нақты сандық ерекшеліктерін жалпылау, дерексіздендіру негізінде пайда болған. Сан-мөлшер ұғымы Аристотель айқындаған 10 категорияның құрамында бар [165]. Ол сан-мөлшерді объективті өмірдің өзіндік болмысын танытатын философиялық категория ретінде сипаттайды: «Сан-мөлшер дегеніміз – екі не одан да көп құранды бөліктерге жіктеуге келетін тұтас дүние. Санауға келетін дүние сан болады, ал өлшеуге келетін дүние болса, шамаға айналады. Ғұлама бірқатар заттардың бөлшектеуге көнетінін, енді бірқатарының бөлшектенбей, тұтас дүние ретінде көрінетінін айтады, яғни сөз бен сан бөлшектеуге көнеді, ал дене, уақыт, кеңістік бөлшектеуге көнбейді [165, 62-б.]. Ғалым сан-мөлшер ұғымын өзара байланысты сан мен шама ұғымдары арқылы түсіндіреді. Сондай-ақ Р.Декарт, И.Кант, Г.Гегель де сан-мөлшерді осылай сипаттайды. Ғалымдардың тұжырымдарын жинақтай келе, сан-мөлшер категориясы философияда болмыстағы заттардың бәріне тән қасиет ретінде сипатталатынын көреміз. Оның мазмұнында дискретті (санауға келетін) және үздіксіз (санауға келмейтін) мөлшер айқындалады. Бұл кейін тілдік концептілерде көрініс тапқан. Таным теориясында таным үдерісі негізінде сан-мөлшер құрылымдары адамның сан-мөлшер туралы түсініктерімен байланысты қарастырылады. Бала бастапқыда санай алмайды, шама «аз», «көп», «бірдей» сияқты сөздер арқылы беріледі. Бұл сөздер шаманы ғана емес, сапалық (үлкен) және сандық (көп) сияқты мәндерді білдіру үшін де қолданылады. Л.С.Выготский көп, аз, үлкен, кішкентай сияқты сөздердің сан-мөлшер ұғымын эмпирикалық деңгейде танудан пайда болғанын айтады [197, 162-168-б.]. Сан-мөлшер концептін теориялық тұрғыдан тануда болмыстың сандық жағы математикалық есептеулер арқылы қалыптасып, сан, формула түрінде көрініс табады. Сан-мөлшер концептінің математикалық концепцияларын талдау осы ұғымды нақтылай түседі. Математикада да сан мен шама өзара байланыста қарастырылады. Тарихи тұрғыдан алғанда, сан-мөлшер категориясы бастапқыда сан туралы ұғыммен байланыста қарастырылды. Ол жекелеген заттарды санау негізінде туындап, өте ертеде қалыптасты. Кейін жекелік, нақтылық жалпылыққа ұласып, сандар туралы ғылым пайда болды. Санның мәні, оның онтологиялық негіздері математика философиясының негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Барлық сандар натурал сандардың негізінде туындап, соның жалпылануы нәтижесінде пайда болатындықтан, зерттеушілер негізінен натурал сандардың мәндеріне ерекше мән берді. Шама – математиканың дамуына байланысты жалпыланып отырған негізгі ұғымдардың бірі. Шама ұғымы заттардың ерекшелігіне байланысты, түрлі қалып-күйге байланысты туындайтын онтологиялық сипаттарға байланысты пайда болды. Шама заттрадың өзара сәйкес келуі немесе сәйкес келмеуі нәтижесінде түзіледі. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясында шама ұғымының бірнеше мәні көрсетілген: 1) Ұзындық, аудан, салмақ сияқты т.б. нақты ұғымдардың жалпылануы нәтижесінде алғашқы шама (скаляр оң шама) ұғымы пайда болды. Шаманың әрбір нақты тегі физикалық денелерді немесе басқа нысандарды салыстырудың белгілі бір әдісіне байланысты; 2) бағытталған шамаларды (мысалы, түзуде қарама-қарсы екі бағыты болатын кесінді, жылдамдық) қарастыру нәтижесінде скаляр шаманың жалпы ұғымы (нақты бір сан арқылы сипатталатын нысанды) пайда болады; 3) скаляр шамалар жалпылануы нәтижесінде векторлық шамалар алынды [167, 432-б.]. Сонымен, сан-мөлшер онтологиялық категориясының негізгі белгілері сан және шама түрінде көрініс табады. Шама тұрақты, ал сан айнымалы сипатта болады. Сан дискретті болғандықтан, өзгеріске түссе, басқа санға ауысып кетеді. Ал шама өзгергенмен, мүлде ауысып кетпейді. Сан-мөлшер үздіксіздік пен дискреттіліктің диалектикалық бірлігінен құралады. Сол себепті сан-мөлшер категориясы екі бөліктен тұрады. Бір бөлікті (сан) құранды бөліктерге жіктеуге, бөлшектеуге келеді, ал екінші бөлікті (шама) заттың көлеміне қатысты қолдануға болады. Мұнда шама мен өлшем өзгерсе, зат та жаңа сапалық өзгеріске түсуі мүмкін. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясында шама ұғымына былайша сипаттама берілген: «Шама – нәрсенің немесе құбылыстың сапалық және сандық айқындылығының табиғи бірлігін білдіретін философиялық категория. Сапа жағынан айрықша әрбір нысанға белгілі бір сандық сипаттама тән. Бұл сипаттамалар өзгергіш және қозғалмады. Алайда олардың бұл өзгергіштігінің белгілі бір шегі болады, одан асқасын сан өзгерістері сапа өзгерістеріне ауысады. Міне, осы шекара шама деп аталады. Нысанның сапалық өзгерісі оның сандық сипаттамасы мен шаманың өзгерісіне әкеледі. Сан мен сапаның байланысы мен бірлігі сол нысанның табиғатына тәуелді [167, 432-б.]. Адам ғаламды игеруде сан-мөлшер ұғымын екі жақты сипаттайды: бір жағынан, есептеу арқылы сандарды меңгерсе, өлшеу арқылы шама мөлшерін анықтайды. Сол себепті сан және шама ұғымдары өзара байланысты. Бодуэн де Куртенэ сан-мөлшер категориясын математикалық тұрғыдан айқындай келіп, санның төрт түрлі ерекшелігін көрсетеді: «1) количественность размерная, количественность пространственная: без измерений, двухмерная, трехмерная, n-мерная (многомерная); 2) количественность времени, длительность протекания некоторого процесса; 3) количественность числовая, относящаяся одинаково как к пространству, так и к времени; 4) количественность интенсивности, степени» [198, 313-б.]. Онтологиялық категориялар тілде сол күйінде, тікелей берілмейтіні белгілі. Олардың репрезентациясы концептуалдану деңгейіне байланысты болады. Яғни тілде сан-мөлшер категориясы адам түйсінген, тілдік құралдар арқылы концептуалданған түрде ғана көрініс табады. А.Байтұрсынұлы еңбектерінде де сан мен шама онтологиялық категориялары өзара жіктелгенін байқаймыз. Оған ғалымның мына тұжырымдары дәлел бола алады: «Нәрсенің дәл санын білуге сұрағанда неше? деп сұраймыз. Мәселен: «Неше кісі келеді?» – «Үш кісі келеді». Нәрсенің дәл санын білуге емес, шамасын ғана білуге сұрағанда қанша? деп сұраймыз. Мәселен: «Қанша күн жүресің?»– «Үш-төрт күн жүремін» [52, 192-б.]. Ғалымның ойлары кейін М.Балақаевтың еңбектерінде сабақтастық тапқан. И.Б. Долинина сан-мөлшер категориясы екі дербес, өзара байланысты аспектіден тұратынын айтады: 1) бірнеше заттың жиынтығы; 2) зат сапасының шамасы [199]. Мұның алғашқысы заттың көптігін білдірсе, екіншісі бір заттың қандай да белгісінің молдығын немесе бірнеше заттың ұқсас белгілерін өзара салыстырады. Бұл ерекшеліктер тілде түрліше көрініс тауып, тілдік категоризацияға ұшырап отырады. Яғни біріншісі – көптік жалғау арқылы берілсе, екіншісі сын есімнің шырай категориясы арқылы көрініс табады. Профессор Қ.Рысалды сандық ұғымның интенсивтілігі, дәрежесі есептеуге, яғни сандық көрсеткішпен беруге келмейтінін айта келіп, былай дейді: «Нақтылай қарағанда, сандық категорияның бұл түрі санмен есептелмейді. Ол мөлшерді білдіргендіктен, оның тілдегі көрінісі тілдік бірліктермен айқындалады ( мысалы: ұзынырақ, ең ұзын, өте ұзын). Ал басқа бір қажетті жағдайда, нақтылай түсу мақсатында сол дискретсіз сандық айқындылықты дискретті қалыпқа түсіріп, мезуративтік (өлшеу жүйесінің) бірліктермен көрсетіледі (мысалы: температура – 40 градус, ұзындығы – 40 метр) [200, 48-б.]. Сан-мөлшер ұғымын зерттеушілер болмыстың ажырамас бірлігі ретінде, сондай-ақ тілдің бүкіл жүйесін: лексикасын да, грамматикасын да қамтыған ойлау категориясы ретінде айқындайды [201]. Сан-мөлшер ұғымын түрліше сипаттауына байланысты ғалымдар оны түрліше атайды: сан, квантитатив, көптік, сан-мөлшер т.с.с. С.Исаев сан-мөлшер категориясының орнына көптік жалғау категориясы, көптік категориясы сияқты терминдердің қолданылып келгенін айта келіп, көптік ұғымды жекелікпен қатар, бірге қарастыру қажеттігін ескертеді: «Көптік ұғым мен оған қарама-қайшы жекелік я даралық ұғымның болуы – жалпы зат атаулыға тән қасиет. Міне, осы көптік және жекелік ұғымдардың (грамматикалық мағыналарының) арақатынасынан және сол ұғымның белгілі морфологиялық тұлғалар арқылы (жекеліктің арнайы тұлғасы болмай, көптік ұғым көптік жалғау арқылы) берілуінен сан-мөлшер категориясы туады. Сан-мөлшер категориясын (кейбір еңбектерде көптік категориясы деп аталып жүр) тек көптік жалғау ұғымының сыр-сипаттары, қызметі, стильдік ерекшеліктері т.т. айқындалғанмен, грамматикалық категориялық сипаты ашылмай қалар еді, тек жекелік (даралық) ұғыммен сәйкесті, қатысты қарағанда ғана, оның категориялық сипаты айқындалады. Сондықтан да әңгіме көптік жалғау немесе көптік ұғым жайында болса да, ол жерде грамматикалық тұрғыдан оған қарама-қайшы мәндегі жекелік (даралық) ұғым есте болатындығын ұмытпаған жөн» [25, 65-б.]. Ғалымның тұжырымдарын қуаттай отырып, біз де жұмысымызда сан-мөлшер категориясы деген атауды қолдандық. Сан-мөлшер ұғымы негізінен зат есімнің көптік жалғауы арқылы берілетіндіктен, ол өріс орталығын құрайды да өріс маңындағы аймаққа есімдіктер мен етістіктердің көпше түрі жатқызылды. Квантитативтілік функционалды-семантикалық өріс өз ішінен екі шағын өріске жіктеледі, олар: жекелік микроөрісі және көптік микроөрісі. Көптік микроөрісі үлкен, кіші, жақын, жиынтық көптік сияқты семантикалық аймақтарды қамтиды. Квантитативтілік функционалды-семантикалық өрісі микроөрістері оны құраушы тілдік бірліктердің қызметі, құрылымы мен мазмұны тұрғысынан сипатталған. Сан-мөлшер ұғымын білдіру үшін қолданылатын тілдік бірліктерді талдау барысында нақты санды білдіретін тілдік құралдар аз екені (сан есім, сан мәнді зат есімдер: қол, аяқ, құлақ, тіс т.с.с.), ал санды нақты білдірмейтін тілдік құралдар түрліше сипатта болатыны анықталды. Квантитативті категория ақиқат болмыстың көрінісі ретінде сөйлеуші санасында тікелей көрініс табады да тілдік жүйемен байланысты болады. Сөйлеуші сөйлеу барысында тілдік бірліктерді таңдамай, дайын күйінде қолданады. Квантитативті категория ішкі әлемнің концептілері ретінде адамнан тыс, тәуелсіз шынайы болмыстың санадағы көрінісін бейнелейді. Сан-мөлшер ұғымын кешенді түрде сипаттап, тілдік құбылысты когнитивті тұрғыдан зерттегенде ғана тілдік және концептуалды деңгейдегі бірліктердің өзара қатынасы айқындалып, сан-мөлшер ұғымының тілдегі концептуалды негізі мен сан-мөлшер ұғымын концептуалдағы тілдің қызметін зерделеуге болады. Сан-мөлшер сананың негізгі концепті ретінде жеткілікті түрде сипаттала қойған жоқ. С.А.Жаботинская, С.В.Иволгина, Е.Н.Алексеева, Н.А.Беседина еңбектерінде сан-мөлшер мәнді сөздердің жасалу жолдары қарастырылып, оның тілдегі көріну жолдары айқындалды, жекелеген мәндердің когнитивті негіздері айқындалды, квантификация субъекті ретінде адамның ақиқат болмыстың жекелеген нысандарын білдіру үшін қолданатын тілдік тәсілдерді саралауға тырысты. С.А.Жаботинская еңбектерінде сан-мөлшер ұғымы концептуалды тұрғыдан талданған [202]. Ғалым сан-мөлшерді сан есімдердің «номинативті негізі» (база – С.А.Жаботинская) ретінде сипаттайды. Зерттеуші сан-мөлшер ұғымының ішкі лексиконның басқа когнитивті мәнділіктерімен өзара байланысын анықтай отырып, сан есімдердің категориалды семантикасына тоқталып, сан есімдердің сөз таптары жүйесіндегі орнын айқындайды. Сан есімдердің категориалды семантикасын сипаттауда ғалым оның ұғымдық мәніне ерекше мән берген. Сан-мөлшер категориясының «сан есімдердің номинативті негізі ретінде» ғаламның концептуалды бейнесіне қатысын көрсетеді. Сол арқылы сан-мөлшер категориясының басқа ұғымдық категориялармен өзара қатынасы, сан есімдердің морфологиялық, сөзжасамдық, синтаксистік ерекшеліктерін саралаған [202]. С.В.Иволгина еңбектерінде іс-әрекеттің сандық ерекшеліктерінің құрылымы туралы сөз етеді [203]. Ғалым іс-әрекеттің сандық квалификациясын актуалдайтын тілдік категорияларды анықтап, сандық мәндерінің ерекшеліктерін айқындайды. Зерттеуші сандық мәндердің түрлі деңгейдегі қолданысы етістіктің концептуалды негізінің түрлі гиперкатегориялары арқылы айқындалатынын ескертеді. Іс-әрекеттің сандық квалификациясы категориясы прототиптік ұстанымға негізделетінін айта келіп, ғалым оның екі негізгі прототиптік белгі тән екенін көрсетеді: сан белгісі және іс-әрекет белгісі. Негізгі прототиптік белгілермен қатар С.В.Иволгина қосымша белгілерді (дискреттілік белгісі мен айқындалу (развертывание) белгісі) де көрсетеді. Етістік-предикаттардың қызметін талдау нәтижесінде ғалым сөйлем-сөйленімдердегі іс-әрекеттің сандық квалификацияның мәнін айқындап, механизмдерін көрсеткен [203]. Е.Н.Алексеева «танық көптік» (неопределенное множество) концептінің репрезентациялану ерекшеліктерін сөз ете келіп, әскер, жиын, легион, көптік сияқты зат есімдерді талдайды [204]. Ғалым келтірілген сөздердің мағыналарына тоқтала отырып, «танық көптік» концептінің орталық және шет мүшелерін айқындайды. Танық көптіктің концептуалдануында коннотацияның қызметі ерекше болатынын ескерте отырып, ғалым таным әрекетінде адам танық көптікті объективтендіру үшін жаңа атаулар тауып отыратынын айтады. Бұл орайда зерттеуші метафора үдерісінің қызметі ерекше болатынын көрсетеді. Н.А.Беседина сан-мөлшер концептін морфологиялық репрезентация теориясы тұрғысынан сөз етеді [205]. Ғалым ағылшын тілі материалдарының негізінде сан-мөлшер концептінің мазмұнының морфологиялық репрезентациясының механизмдері ретінде зат есімдердің көптік жалғауы мен сын есімдердің шырай категорияларын жатқызады. Зерттеуші сан-мөлшер концептінің морфологиялық репрезентациясы негізделетін когнитивті механизмдерді айқындап, морфологиялық репрезентацияда сан-мөлшер мәнінің қалыптасуына ықпал ететін қосымша факторларды көрсетеді. Когнитивті бағыттағы зерттеулерде сан-мөлшер категориясының басқа категориялармен өзара байланысына ерекше мән беріледі. Г.Г.Галич еңбектерінде сандық бағалаудың семантикасы мен прагматикасы туралы сөз болған [206]. Ғалым сандық бағалау тілдік категориясын сөйленім модусы категориясына тән тілдік қатынас субкатегориясына жатқызады. Когнитивті, функционалды-семантикалық, прагматикалық, лексика-грамматикалық ерекшеліктерін өзара байланыста қарастыра отырып, ғалым сан-мөлшердің нақты және бағалауыштық көрінісінің дихотомиясын айқындап, сандық бағалау субкатегориясын анықтайды. Ғалым жекелеген сандық бағалаулардың дескрептивті типологиясын (дискретті, үздіксіз, экстенсивті шамалардың бағасы, кеңістік мәнді сандық бағалау, нысандардың өлшемін, арақашықтығын, шегін бағалау, тығыздығы, уақыт мезетіне қатысы, заттың санын бағалау, интенсивті шамаларды бағалау т.с.с.) саралайды [206, 88-152-б.]. Ю.И.Бажанова неміс тілі материалдарының негізінде сан-мөлшер ұғымының репрезентациясын сөйленімнің когнитивті-прагматикалық интерпретациясы тұрғысынан сипаттайды [207]. Ғалым сан-мөлшер ұғымын шынайы болмыстағы сандық ерекшеліктердің концептуалдану тәсілдері мен бағалау мәнінің категориялануы негізінде түзілетінін ескерте келіп, көркем әдебиеттегі және ғылыми-көпшілік мәтіндердегі сандық компоненті бар сөйленімдерді талдайды. Е.Ю.Дубовицкая еңбектерінде ағылшын тілі материалдарының негізінде сан-мөлшер категориясы аппроксимация категориясының шет перифериясы ретінде сипатталады [208]. Ғалым сан-мөлшер концептінің белгілерін актив қолданысқа түсіріп, жуықтап сипаттауға мүмкіндік беретінін негізге ала отырып, жақындық мәнін білдіретін тілдік бірліктердің ішінде морфологиялық, лексикалық және синтаксистік құралдардың қызметі ерекше болатынын айтады. Зерттеуші аппроксимация категориясы мен сан-мөлшер категориясының тоғысуы нәтижесінде «танық көптік», «жуық көптік», «ықтимал көптік» сияқты өтпелі аймақтар түзулетінін айтады [208, 14-б.]. Ғалым «танық көптік» аймағы танықтылық, көптік және аппроксимация категорияларының тоғысуы нәтижесінде, «жуық көптік» аймағы көптік және аппроксимация категорияларының тоғысында, «ықтимал көптік» аймағы көптік, аппроксимация және модальділік категорияларының тоғысында түзілетінін айтады. Когнитивті бағыттағы зерттеулерде негізінен сандық мәндегі тілдік бірліктердің сандық семантикасы талданған [209]. Бұл еңбектерде лексикалық семантикамен қатар грамматика мәселелері де сөз болады. Мұнда сан-мөлшер ұғымының концептуалдануының тілдік түрлі деңгейлеріндегі қолданысын кешенді түрде зерттеп, тілдік және концептуалды деңгейлерді өзара байланысты қарастыру қажеттігі байқалады. Сан-мөлшер ұғымының тілдің түрлі деңгейлеріндегі концептуалдану ерекшеліктерін талдау нәтижесінде сан-мөлшер ұғымының концептуалдану ерекшеліктерін мүмкіндігінше толық сипаттауға жол ашады. Когнитивті бағыттағы зерттеулерде негізінен сандық мәндегі тілдік бірліктердің сандық семантикасы талданған. Бұл еңбектерде лексикалық семантикамен қатар грамматика мәселелері де сөз болады. Мұнда сан-мөлшер ұғымының концептуалдануының тілдік түрлі деңгейлеріндегі қолданысын кешенді түрде зерттеп, тілдік және концептуалды деңгейлерді өзара байланысты қарастыру қажеттігі байқалады. Сан-мөлшер ұғымының тілдің түрлі деңгейлеріндегі концептуалдану ерекшеліктерін талдау нәтижесінде сан-мөлшер ұғымының концептуалдану ерекшеліктерін мүмкіндігінше толық сипаттауға жол ашады. Когнитивті бағыттағы зерттеулерді негізге ала отырып, сан-мөлшер ұғымының концептуалдану ерекшеліктерін, сан мәнін қалыптастыратын когнитивті механизмдерді айқындауға, оның қалыптасуына ықпал ететін қосымша лингвистикалық факторларды анықтауға болады. Сөйлем-сөйленім деңгейінде сан-мөлшер мәнінің қалыптасу жолдарын талдау арқылы оған негіз болған концептуалды сипаттар айқындалады, сан-мөлшер концептінің мазмұны сипатталады. Сол арқылы сан-мөлшер ұғымының концептуалдануындағы когнитивті және тілдік құрылымдардың өзара қатынасын анықтауға болады. Сан-мөлшер категориясының концептуалдануы екі кезең, үш деңгейден тұрады [210]. Бірінші кезеңде сандық, сапалық параметрлерінің жиынтығы ескеріле отырып, сезім деңгейінде сапалық сипаттары көрініс табады. Нәтижесінде сандық түсініктер түзіледі, бұл – сан-мөлшер категориясының концептуалдануының бірінші кезеңі болып саналады. Екінші деңгейде сапалық ұғымдар қалыптасады. Мұнда сандық параметрлер жекелеген категориялар құрап, абстрактілі ұғымдар пайда болады. Нәтижесінде санауға келмейтін, жіктелмейтін тұтас дүние ретіндегі абстрактілі сан туралы түсініктер қалыптасады. Санауға келмейтін сан-мөлшер ұғымы сан-мөлшер категориясының концептуалдануының екінші деңгейі болып табылады. Келесі кезеңде «санауға келетін заттың нақты санын білдіретін сандық көрсеткіштер» пайда болады. Яғни сан-мөлшердің концептуалдануының үшінші деңгейінде дискреттіліктің сандық ұғымы түзіледі. Сан-мөлшер дерексіз мәнде, жалпылық сипатта болып келеді. Сан-мөлшер концепті динамикалы сипатта болғандықтан, ол жаңа концептуалды сипаттар арқылы үнемі толығып, өзгеріп отырады. Ол заттар мен құбылыстардың объективті және субъективті сандық ерекшеліктерін көрсетіп, нақтылай түседі. Сан-мөлшер категориясы өз ішінен санауға болатын (дискретті) және санауға келмейтін (дискретсіз) болып жіктеледі. Адамның күнделікті тұрмыстық, ойлау және сөйлеу әрекетінің негізінде түзілетін «сан-мөлшер» концепті сандық түсініктер мен сандық ұғымдардан құралып, дискретті және дискретті емес заттардың шамасы туралы білім мен сан-мөлшер ұғымы мен оның тілдегі көрінісі туралы білімдерді біріктіреді. Бұл екі субкатегорияның ерекшеліктері туралы профессор Қ.Рысалды былай дейді: «Дискретті сан сапалық жағынан біртектес көптікті білдіреді, ол есептеуге келеді де көп, аз, бірнеше деген мөлшерде сипатталады. Бұл субкатегория өз ішінде семантикалық жіктеуге түседі. Ғылым тілінде сандық ұғымның бұл түрі экстенсивтілік деп қалыптасқан... Екінші дискретсіз сандық субкатегория сын-сипаттың дәрежесін білдіреді. Ол дәреже салғастыру арқылы айқындалып, көбірек, азырақ, тең ұғымына саяды да, сынның интенсивтік дәрежесін, мөлшерін білдіреді [200, 49-б.]. «Сан-мөлшер» концепті түрлі сөз таптарында түрліше көрініс табады. Қ.Жұбанов сан есім мен сын есімді заттың белгісін білдіруіне байланысты біріктіріп сипаттайды: «Есімнің бірқатары заттың өзін емес, заттың не істің тұрғылықты белгісін көрсетеді. Мұның өзі екі түрлі: сан белгі, сыпат белгі. Осыған қарай бірін сан есім, бірін сын есім дейміз. Сын есім морфологияда -рақ, -рек, -лау, -леу қосымшаларын, қосақты қосар буынды өзіне ерте алады: қызыл-қызылырақ, қызылдау, қып-қызыл; сан есім морфологияда -ншы қосымшасын тағына алады: бес-бесінші. Сын есім мен сан есімнің екеуі де синтаксисте затты да, істе де анықтауышты не бірі бірін сала алады: биік (сын есім, анықтауыш), тас (зат есім, анықтауыш), үй (анықталушы); бес биік үй; биік бес үй дегендер сияқты» [2, 302-б.]. Сан-мөлшер грамматикалық категориясы сандық сипаттарды сезімдік қабылдау нәтижесінде пайда болмаған, ол адам ойының абстрактілі қызметіне байланысты түзілген. Ғалымдардың бәрі де қазақ тіліндегі көптік форма -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер қосымшасы арқылы жасалатынын айтады. Зат есімнің көптік категориясы сан-мөлшер ұғымының концептуалдануының екінші және үшінші деңгейлерін ғана, яғни дискреттілік пен бейдискреттіліктің концептуалды сипаттарын бейнелейді. Қазақ тілінде көптік категориясын арнайы сөз еткен ғалымдар оны түрліше сипаттап келді. Ғ.Бегалиев, Н.Сауранбаев «Қазақ тілінің грамматикасы», «Қазіргі қазақ тілі», «Современный казахский язык»‚ А.Данияров «Категория множественности в современном казахском языке» [211]‚ «Қазақ тілінің грамматикасы», А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» т.б. еңбектерінде «көптік категориясы морфологиялық, лексикалық, синтаксистік тәсілдер арқылы берілетіні» туралы айтылып, көптік кетегориясының морфологиялық тәсілмен жасалуына -лар/-лер жұрнағы; лексикалық тәсілмен жасалуына көптік жалғауын қабылдамай-ақ көптік мәні бар халық, ел аттары, ұсақ заттар, абстракт зат есімдер, жинақтық ұғымды білдіретін сөздер ретінде түлкі, қоян т.с.с. сөздер аталып, осы топқа ата-ана, ұсақ-түйек сияқты қос сөздер жатқызылып келді; ал синтаксистік тәсіл арқылы жасалуы деп сан есім мен зат есімнің тіркесуі‚ қайталама қос сөздер, топ, аз, әлденеше, көп т.б. сөздермен тіркесуі түсіндірілді. Алайда көптік мән үнемі көптік жалғаумен беріле бермейді. Осыған байланысты А.Ысқақов былай дейді: «Атау формада тұрғанда, өзі арқылы заттың біреуін емес, жиынын топтап ия қамтып атайтын зат есімдер де бар. Мысалы, сүт, ұн, жүн, алма, ақыл, өмір, шындық, алтын, жел, құйын деген сияқты зат есімдерді алсақ, олардың әрқайсысы – белгілі бір жеке-дара затты ғана атамайды, оны тобымен атайды. Осындай затты жеке-даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын зат есімдердің көптік мәнді есімдер деп атаймыз». Ғалым көптік мәнді есімдерге мынадай зат есімдерді жатқызады: сұйық заттардың атаулары: айран, шай, тұздық т.б.; газ тектес заттардың аттары: азон, бу, түтін, тұман т.б.; уақ, ұнтақ заттардың, ұйысқан майда заттар мен бытыранды, таранды, үгітінді заттардың атаулары: үн, шаң, тозаң, бетеге, жусан, жүн түбіт, шаш, кірпік, жиде, алша т.б.; дерексіз ұғымдарды білдіретін заттардың атаулары: айла, ақыл, дау, қасірет, сүйеніш, шындық т.б.; өздігінен табиғи бөлшектенбейтін кесек заттардың атаулары: алтын, қола, құрыш, шойын т.б.; жаратылыс құбылыстарының атаулары: боран, жаңбыр, қар, жел, құйын т.б. [78]. Сонымен қатар ғалым «түптік табиғаты жағынан көптік мәнді білдіретін зат есімдер», «табиғи жұп болып келетін зат есімдер (аяқ, көз, құлақ, етік, байпақ, туфли, кебіс, бәтеңке, шаңғы т.б.)» мен «нәрсенің я заттың бөлінбейтін табиғи бөлімі я атауларын да (көбінесе, көмекші есімдер, мысалы: асты, үсті, жаны т.б.)» осы топқа жатқызады. А. Данияров семантикалық тәсілге (лексикалық) халық аттары (орыс, қазақ, өзбек, найман), хайуан аттары (жылқы, сиыр, арыстан, аққу), қосарлы дене мүшелерінің аттар (көз, құлақ, бүйрек, қол, аяқ), санауға көнбейтін заттардың аттары (құмырсқа, көбелек, қамыс, сұлы, шыбын), жинақтық ұғымды білдіретін сөздерді (мал, ағаш, шөп) жатқызады [211]. Бұл орайда ғалым Ы.Мамановтың ұстанымы мүлде бөлек. Ғалым қазақ тілінде көптік форманың негізгі мағынасы – біртекті жалпы есімдердің біреуден артық, көп екенін білдіру екенін негізге ала отырып, көптік форманың негізгі сөздің семантикасына, контекске байланысты, негізгі мағынасынан басқа, бірнеше жанама қосалқы мағына (мағыналық қырлар) білдіретінін ескертеді: «Қазақ тілінде грамматикалық көптік форма біреу-ақ. Ол -лар/ -лер, -дар/ - дер, - тар/ - тер қосымшалары арқылы жасалады. Қазақ тілінде жалпы есімдер сөйлемде контекске байланысты көптік ұғым білдіруі және зат есімдерге алдынан сан есім келгенде, көптік жалғауы жалғанбай айтылуы – осы тілдің стильдік ерекшелігі» [76, 432-б.]. Ы.Маманов «Қазақ тіліндегі көптік форма» деген мақаласында: - халық аттары, хайуан аттары, қосарлы дене мүшелерінің аттары т.б. сөздердің жинақтылық мағына білдіре алмайтынын; - жинақтылық ұғымды қос сөздер ғана білдіре алатынын; - көп, мол, қыруар, бірталай, әлденеше т.б. сөздердің білдіретін көптік ұғымы олардың ішкі семантикасынан екендігін, ендеше‚ олар грамматикалық көптік форма бола алмайтынын; - біз студентпіз, кеше келдік, үйде отырмыз дегендегі студентпіз, келдік, отырмыз сөздері де көптік мағына білдіргенмен, бұл сөздер көптік формада емес, жіктік формада қолданылып тұрғанын, бұлардың білдіріп тұрған көптік мағынасы – жіктік форманың қосымша жанама мағынасы екенін; - сөздің ішкі семантикасы мен грамматикалық форманың білдіретін мағынасын бір рамкада қарауға болмайтынын, бала-шаға, ыдыс-аяқ, құрт-құмырсқа сияқты қос сөздер жинақылық ұғым білдіретінін, көп, мол, талай, бірсыпыра сөздері көптік ұғым білдіретінін, бұлардың білдіріп тұрған жинақтылық және көптік ұғымы – сол сөздердің ішкі семантикасы екенін, сондықтан бұлар грамматикалық көптік форма бола алмайтынын, көптік категорияға да жатпайтынын; - сан есім және көптік ұғымды білдіретін көп, талай, бірнеше т.б. сөздер мен зат есімнің тіркесуі аналитикалық форма құрай алмайтынын, себебі олар біртұтас сөз дәрежесіне жетпегенін, түрлі сөз таптарына жататынын айта келіп, көптік форма лексикалық (семантикалық) және синтаксистік тәсілдер арқылы жасала алмайтынын дәлелдейді [212]. Ғалым ойларынан қазақ тілінің табиғатын дөп басып тани білгенін, концептуалды мазмұнның тілде репрезентациялану жолдарын терең зерделегенін баса айтқымыз келеді. Сан-мөлшер ұғымының репрезентациясы морфологиялық жолмен берілетін «сан-мөлшер» концептінің түзілуімен байланысты. Бұл концепт жалпылау (дерексіздендіру) когнитивті механизмінің негізінде пайда болады. Сол арқылы сан-мөлшер негізгі концептінің мазмұнында сандық ұғым түзіледі. Сандық ұғым морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептінің қалыптасуына негіз болады. Ол «көптік» және «даралық» сияқты нақты сипаттардан құралады. Сол арқылы жекеше және көпше тұлғада көрініс табатын морфологиялық категория қалыптасады. Морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептінің жекелік және көптік мәндері жекеше және көпше тұлғада актуалданып, морфологиялық мәндердің қалыптасуына негіз болады. Сан-мөлшер категориясының жалпылану деңгейі өте жоғары болатындықтан, жекелік және көптік мәндерін өте жалпы, дерексіз сипатта береді. Мысалы: Көремісің, Заңғар таулар жаулықтарын бұлғайды, Шақырады ақбас шалдар, Сыбызғы етіп қурайды. Еске салып қайтқан құстар Елдің жырын жырлайды (М.Мақатаев, Шығ.). Аттар пысқырынып бүгелектеп, ақ көбікке малынып келеді (І.Жансүгіров, Шығ.). Мұндағы таулар, шалдар дегенде таудың не шалдардың дәл саны белгісіз болып қала береді. Сондықтан көптік морфологиялық мәні сөйлем-сөйлесім деңгейінде қосымша лингвистикалық факторлардың (семантикалық, синтаксистік, мәнмәтін) көмегімен нақтыланып отырады. Сол арқылы сан-мөлшер негізгі концептінің қосымша мәндері пайда болады, олар көптік және жекелік сипаттарымен қатар лексика-грамматикалық мәндердің түзілуіне ықпал етеді. Көптік жалғау морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептінің көптік ұғымын актуалдай отырып, қосымша лингвистикалық факторлардың әсерімен бірнеше жанама қосалқы мағына түзетінін байқаймыз. Дискретті көптік қосалқы мағынасы зат есімнің көптік жалғауы арқылы түзіледі. Ол морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептін актив қолданысқа түсіріп, оның мазмұнында жалпылық сипатты көптік мәнін актуалдандырады. Ол семантикалық фактордың көмегімен нақтыланады. Мұнда зат есімдер негізінен деректі зат есімдер қолданылады. Мысалы: Ұзақ жылға созылған патшалық Ресейдің отарлаушы саясаты, 70 жылдық кеңестің билеп-төстеуде орыстар үнемі басты ұлт есептеліп келді, олардың ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болғаны жалған емес (“Егемен Қазақстан”). Алтайлықтар бірнеше этникалық топқа бөлінеді: тубалар, құмандықтар, шалқандықтар немесе лебединдіктер, ақ қалмақтар, төлеңгіттер, телестер, телеуіттер. Мифологиясы, фольклоры, батырлық жырлары өте бай (ҚҰЭ). Сол кезде бұрғышылар уақытша баспана еткен қалқима лашықтар да әлі күнге дейін адамдар тұрады (З.Қабдолов, Жалын.). Сонымен қатар мәнмәтін факторы да маңызды орын алады. Мұнда сөйлем-сөйлесімде заттың санын нақтылайтын сан есімдер қатысады. Мысалы: Қазақстанда тастақты беткейлер мен далалық жерлерде, шалғындықтар мен егіс алқаптарында, бақша дақылдарының арасында, өзен жағалауларындағы жайылымдарда өсетін 11 түрі бар. Ең көп тарағаны: жабысқақ желімсабақ және ақ желімсабақ (ҚҰЭ). Бәкір есікті ашыңқырап сығалап еді, екі қыз қабырғадағы айнадан бірнешеу болып көрініп кетті (Ж.Молдағалиев, Айналайын.). Бұл факторлардың көмегімен сан-мөлшер негізгі концептінің мазмұнында «дискреттілік» сипаты пайда болады, ол морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептінің көптік мәнімен тоғыса отырып, концептуалды мазмұн құрап, лексика-грамматикалық сипатты жанама қосалқы мағына түзеді. Мұнда көптік ұғымы санауға келетін бірнеше заттың ұқсастығын, біркелкілігін білдіреді. Көптік ұғымы бірнеше затқа қатысты болады. Мысалы: Өткен ғасырда халқымыздың біртуар азаматтарының бірі Мағжан Жұмабаев: «Қазақтың тағдыры, келешекте ел болуы да мектептің қандай негізде құрылуына барып тіреледі», – деген еді («Егемен Қазақстан»). «Казактар қыр жағымыздан шығып алса онда құнымыздың біткені ғой!» деп ойлағанда, Сәлім қалтырап кетті (Т.Жармағамбетов, Сентябрь түні). Бихарлықтар бір-біріне туыс үндіарийлық, үндіеуропалық тілдер шоғырына жататын тілдерде сөйлейді (ҚҰЭ). Бұл орайда Ы.Маманов кітаптар, кісілер, қазақтар, наймандар т.б. көптік форма негізгі сөздің семантикасына, контекске байланысты, негізгі мағынасынан басқа бірнеше жанама қосалқы мағына (мағыналық қырлар) білдіретінін ескерте келіп, былай дейді: «Біздіңше, қазақ, орыс, татар, ұйғыр сөздері ешқандай жинақтылық мағына білдірмейді. Бұл – біртектес заттардың атын жинақтап көрсететін жалпы есімдер ғана. Қазақ тілінде барлық жалпы есімдер сөйлем ішінде, контекске байланысты, жекеше түрінде тұрып көптік ұғымды білдіре береді. Бұл – қазақ тілінің стильдік ерекшелігі. Арша тауда өседі. Қамыс сулы жерде өседі. Дүкенде бөрік сатып жатыр деген сөйлемдерде арша, қамыс, бөрік сөздері жекеше түрде айтылып тұрғанымен, ешбір қазақ бұл тауда жалғыз арша, сулы жерде қамыс өседі деп немесе дүкенде жалғыз бөрік сатылып жатыр деп түсінбейді. Сонымен бірге арша, қамыс, бөрік сөздері жинақтылық мағына білдіріп тұрған жоқ. Бұлар – жалпы есімдер ғана. Бұл сөйлемде идея – тауда өсетін, сулы жерде өсетін және сатылып жатқан заттардың не екенін, атын білдіру. Қазақ тілінде сөйлеушінің идеясы бір зат туралы баяндау мақсатында айтылса, сол заттың атын білдіретін жалпы есімдер жекеше түрінде, көптік жалғауы жалғанбай айтыла береді. Тыңдаушы сол заттың біреу не көп екенін контекске байланысты аңғарады. Бұның көптік формаға немесе көптік категорияға ешқандай қатысы жоқ. Бұл – қазақ тілінің стильдік ерекшелігі болып табылады [76, 430-б.]. Дискретті көптік ұғымына сапалық көптік (әркелкілік) және репрезентативті көптік қосалқы мағыналары да енеді. Сапалық көптік (әркелкілілік) қосалқы мағынасы морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептінің көптік жалғауы арқылы актив қолданысқа түскен «көптік» мәні мен сан-мөлшер негізгі концептінің мазмұнындағы семантикалық фактордың ықпалымен түзілген «дискреттілік» мәнінің тоғысуы нәтижесінде түзіледі. Семантикалық факторға сәйкес мұнда деректі зат есімдер қолданылады. Мысалы: Улы химикаттар ақауы жоқ бүтін ыдыста жабық сақталуы керек (Ж.Лұқпанов, Хим. қолдану.). Қазақстанның көптеген аймағында кездеспейтін, құрып бара жатқан құстар осында өсіріліп, қорғауға алынып отыр. Олардың ішінде жорға дуадақ, шитұмсық, қызғылт бірқазан, қызыл жемсау, ақ тырна, орақ тұмсық шалшықшы, жылқышы, су бүркіті, қара ләйлек, ақбас үйрек, мәрмәр шүрегей, тарғақ, кәдімгі қоқи қаз бар («Соц. Қаз.»). Ақжелкек,көкөніс дәрілік заттар ретінде қолданылады (ҚҰЭ). Қазағым, арыстаным, қайратты ерім, Тұрдың ба қару қылмай, құр амалсыз? Өзіңдей адамзаттар не ғып жатыр, Бос жүрсің баспанасыз, үйген тамсыз (М.Жұмабаев, Шығ.). Келтірілген мысалдардағы химикаттар, құстар, дәрілік өсімдіктер сөздері құрамының алуантүрлілігінен хабар береді. Оны кейінгі сөйлемдерде құстардың құрамын әрі қарай нақтылай түскен қолданыстардан да (жорға дуадақ, шитұмсық, қызғылт бірқазан, қызыл жемсау, ақ тырна, орақ тұмсық шалшықшы, жылқышы, су бүркіті, қара ләйлек, ақбас үйрек, мәрмәр шүрегей, тарғақ, кәдімгі қоқи қаз), сондай-ақ химикаттар сөзінің улы сөзімен, өсімдік сөзінің дәрілік сөзімен тіркесіп, нақтылауыштық қызмет атқаруынан да аңғаруға болады. Мұнда мәнмәтін факторы да ерекше маңызды болады. Сөйлем-сөйлесімде көптік тұлғадағы зат есімдердің алдынан препозитивті анықтауыштар (улы, дәрілік т.с.с.) келеді. Сапалық әркелкілік (алуантүрлілік) мәнінде біркелкі заттың құрамы әртүрлі болуы мүмкін: Жаз маусымында мал терісін зақымдайтын көкбас сона, шіркей, таскене, б и т, алақұрт (блохи копытных), шыбын, құмыты, үндемес (москит), есекқұрт (мокрица), сона (слепень), инелік (стрекоза) қатарлы шыбынтектес зиянкес сорғыштардан сақтандыру шараларын қазақтар дұрыс жолға қоя білген (Х.Досмұхамедұлы, Таңд.). Гидравликалық мәшинелер сорғылар, гидравликалық қозғалтқыштар, гидравликалық берілістер, гидравликалық қозғауыштар болып сараланады (Қаз. тілі термин. Су.). Оңай ерігіш тұздардан басқа галопелиттер құрамына басқа заттар (ангидрит, карбонат, далашпат, кварц, хлорит, гидрослюда және органикалық заттар) кіреді (Қаз. тілі термин. Геология). Мұнда көптік тұлға заттың көп құрамды екенін, сапасы әртүрлі екенін білдіреді. Репрезентативті көптік қосалқы мағынасы түзілуі үшін семантикалық фактор қосымша лингвистикалық фактор ретінде қолданылады. Мұнда адам мәніндегі жалпы және жалқы есімдер қолданылады. Көптік жалғау бұл адамның белгілі бір топтың мүшесі екенін білдіріп, сондай көзқарастағы адамдардың көптігін білдіреді. Яғни белгілі бір бағыттың өкілдері, бір көзқарасты ұстанушылардың көптігін білдіреді. Сонымен қатар адамның біреу емес екенін білдіру үшін, қасындағыларын да бірге атау үшін қолданылады. Мысалы: Трофимовтар үйден шықты, Ерғали мен Попов шошынған түрде біріне-бірі қарап, бірсыпыра отырды (Б.Майлин, Шығ.). Момақан Қойбақтар Сәкеңді бастарына көтере қарсы алды. Оған арналып жеке үй тігілді. Босағасына қара саба орнатылды (Ә.Көшімов, Лашын.). Репрезентативті көптік мәні морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептінің көптік мәнінің актуалданып, сан-мөлшер негізгі концептінің дискреттілік мәнінің түзілуі арқылы қалыптасады. Бұл мәндер тоғысуы арқылы концептуалды мазмұн құралып, репрезентативті көптік мәнін түзеді. Жұптық қосалқы мағынасы морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептінің мазмұнындағы көптік жалғау арқылы актуалданатын көптік мәні мен сан-мөлшер негізгі концептінің мазмұнында семантикалық фактордың көмегімен қосымша түзілетін «дискреттілік» мәнінің өзара тоғысуы нәтижесінде қалыптасатын концептуалды мазмұн арқылы пайда болады. А.Ысқақов бұл топтағы сөздерді де атап, оларды «табиғи жұп болып келетін зат есімдер» деп атайды [78]. Бұл қосалқы мағынаның түзілуіне семантикалық фактор маңызды қызмет атқарады. Сол себепті жұптық көптік негізінен бір лексика-семантикалық топқа (адамның немесе жануарлардың дене мүшелері) қатысты болып келеді. Бұл сөйлеуші мен тыңдаушының адам мен жануарлар ағзасымен таныс болуын қажет етеді. Жұптық көптік көз, құлақ, аяқ, мүйіз, қанат, иық т.с.с. сөздердің көпше түрде қолданылуы арқылы беріледі. Мысалы: Әрегіректен состиып қарап тұрмыз: көздері бозарып, тістері ақшиып, құлақтары салпиып, жүндері жидіп кеткен өңшең бір бітімсіз бастар (С.Төлешев, Түрлі бас.). Күннен-күнге қомақтана түскен жал-жал топырақ төмпектер биіктеген сайын терге малшынған қара күрең иықтар бірте-бірте аласарып, бір күндері жер астына біржола еніп, жоқ болды (Ә.Кекілбаев, Бір уыс топырақ). Сонау шырқау биікте құстар ұшып барады (А.Сатаев, Дала.). Көптік жалғау қанаттардың, қолдардың, аяқтардың т.с.с. көптігін, солардың тобын емес, жұптығын білдіреді. Қаламдар сөзі – қалам+қалам+қалам түрінде жіктелсе, құлақтар сөзі – құлақ+құлақ түрінде ғана жіктеледі. Нақты көптік (екеуден көп) қосалқы мағынасы да жұптық көптік қосалқы мағынасына ұқсас. Бұл мән морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептінің мазмұнындағы көпше тұлғадағы зат есім арқылы актуалданған көптік мәні мен семантикалық фактордың ықпалымен морфологиялық репрезентацияда сан-мөлшер негізгі концептінің мазмұнында қосымша түзілетін дискреттілік мәні арқылы пайда болады. Семантикалық фактор негізінде белгілі бір семантикаға ие зат есімдер (тіс, саусақ, башпай т.с.с.) қолданылады. Мұнда да адам мен жануарлардың дене мүшелері туралы тілдік емес білімдер ескеріледі. Саусақ не башпай туралы айтқан кезде олардың жай ғана көптігі немесе бірнешеу екендігі емес, нақты бесеу екені, сол сияқты тістің нақты 32 екені ескеріледі. Мысалы: Губерниялық соттың қылмыс бөлімін басқарушы Жалмағамбет дейтін жігіт, тауқұдірет тұмсықтанған, қызыл шырайлы, тісінің бәрін алтынмен қаптаған, күлкішіл кісіге жағымпаз адам болатын (Б.Майлин, Азамат). Мылтықтың басы жаудың оң қолында, саусақтары мылтықтың астындағы баспалдақ тұтқа теміріне кірген бойымен айқасып қатып қалғандай (С.Сейфуллин, Бандыны қуған). Жұптық немесе нақты көптік қосалқы мағына үнемі көптік тұлғада келмей, жекеше тұлғада да қолданылуы мүмкін. Мұнда да ол екі (жұп, қос) немесе төрт (тілдік білімнен тыс аялық білімге байланысты) деген мәнде ғана ұғынылады. Мысалы: Қанаттың рақатына дір-дір қағып, даланың боз торғай шырқау биікте сайрап тұрады (С.Бақбергенов, Шығ.). Қазақтар жаралы мен өлік артқан, Арқаға, Сыр, Жайыққа көш шұбалтқан, Ақсауыт дал-дал болған, найза сынған, Тұлпардың тұяғынан от шығартқан (Ғ.Қайырбеков, Көнсадақ). Бұл зат есімдердің көптік тұлғасы екі көз, екі қол, екі қанат, екі аяқ, екі қол т.с.с. мәндерді білдіреді. Кеңістік көптік қосалқы мағынасы заттың көлемі үлкен екенін білдіреді. Мұнда морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептінің мазмұнында көптік мәні актуалданып, қосалқы мағына қалыптастырады. Ол семантикалық фактордың көмегімен нақтыланып, сан-мөлшер негізгі концептінің мазмұнында «дискреттік емес» (санауға келмейтін) сипат түзеді. Семантикалық факторға сәйкес сөйлем-сөйлесімде су, құм, бұлт, қар сияқты зат есімдер қолданылады. Мысалы: Ұшпалы сұр бұлттар оңтүстікке қарай жылжып ұшып, күннің көзі біртіндеп ашыққа шығып, жылы шырайлы нұрын шаша бастайды (Б.Майлин, Шығ.). Алда тұр құм төбелер, кең бұйраттар, Тұр жаңа мыс заводтар, комбинаттар. Кеңгірдің алқабында көл мөлдіреп, Құлпырған гигант қала, гүлді бақтар (Қ.Бекхожин, Үш кезең). Мұнда заттың санауға көнбейтін көптігі, көлімінің көптігі басты назарда болады. Қарлар сөзі қардың көптігін, жинақталып қалғанын білдіреді. Көптік форма арқылы заттың көптігі емес, оның орнының, яғни кеңістіктің дискреттілік мәнінде қолданылуы мүмкін екенін Ы.Маманов та ескерткен болатын: «...Қоймада тұрған бір қап тарыны, қанша көп болса да, оны тарылар деп айтпайды. Сөйлеуші оның кімдікі екенін білгісі келсе, мына тары кімдікі?- деп, жекеше түрінде қолданады. Ал тары бір қапта ғана емес, бірнеше қап болып, әр жерде тұрса, сөйлеуші: мына тарылар кімдікі? – деп, көптік формада айтады. Мұнда көптік форма тарының көптігі емес, оның ыдысының, орнының көптігін білдіріп тұр» [76, 432-б.]. Кеңістік көптік жерлер, алқаптар сияқты зат есімдер арқылы да берілуі мүмкін. Мысалы: Каналдармен қатар, мысырлықтар суды жоғары шығарып, шалғай және одан жоғары жатқан жерлерді суару үшін түрлі гидравликалық тетіктер құрды (О.Жәутіков, Математика.). Ақсары көбіне қылқан жапырақты ағаштар басына ұялайды, жемін орман ішіндегі ашық алаңдардан, далалық және шабындық жерлерден аулайды (ҚҰЭ). Кеңістік көптік мән үшін семантикалық фактордың маңызы ерекше. Ортақтық қосалқы мағынасы заттың көптігін емес, бірнеше затқа ортақ екенін білдіреді. Мысалы: Солтүстік бихарлықтардың киімдерінде мұсылмандық үлгі байқалады (ҚҰЭ). Биылғыдай қуаң жазда да отарына өрісті таңдай білгендіктен, саулықтары күйлі, жаялары төңкерілген, арқалары жап-жалпақ б і р өңкей сабау құйрық саулықтар («Қаз. әдеб.»). Оразбай мен оның әр үйде отырған балалары, бауыр, туыстары, қатын-қалаштары бас көрсету былай тұрсын, іннен-інге тығылды (М.Әуезов, Таңд. шығ.). Көптік форма мәнмәтінге байланысты ортақтық та мағына білдіреді. Аудиторияларың жылы екен. Старосталарың кім? деген сөйлемде аудитория, староста сөздері көптік формада айтылып тұрғанмен, аудитория мен старостаның көптігін білдіріп тұрған жоқ, оларға сонда оқитын студенттердің ортақ екенін білдіріп тұр. Болжалдық қосалқы мағына есептік сан есімдерге көптік жалғаудың жалғануы арқылы жасалады. Мұнда мәнмәтін факторының орны ерекше. Бұл қосалқы мағына есептік сан есімдердің қатысуымен ғана жасалады. Сан есімнің басқа лексика-семаниткалық топтары қолданылмайды. Мұнда болжалдық қосалқы мағына біреудің жасын, мезгілді білдіреді. Мысалы: Әбілғазы ат жақты, ақсары, шоқша жирен сақалды, сұлу бітімді, жасы қырықтар шамасында, сөзге де жүйрік, ойлы кісі еді (Д.Әбілев, Арман.). Көптік жалғауының қосалқы мағыналары жекелеген сөздердің тобын сипаттауда ғана емес, сонымен қатар сөз таптарын өз ішінен жіктеуде де түрлі талас тудырып келеді. Мәселен, сан есімнің лексика-семантикалық топтарын жіктеуде есептік сан есімнің көптік формасын Н.Ильминский, М.Терентьев, П.Мелиоранский, И.Лаптев, Н.Созонтов топтау сан есімдері деп атап, сан есімнің бір түрі ретінде қарастырса; ә) А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанов, Қ.Кемеңгерұлы оқулықтарында ол сан есімнің түрі ретінде танылмайды. Қ.Жұбанов реттік, есептік, жинақтау және бөлшектік сан есімдерді атайды да, реттік (ғалым “есептік сан есім” атауының орнына “реттік сан есім” деп қолданған – О.Ж.) сан есімдерді өз ішінен тең үлес түрі (екі-екіден т.б.); болжал түрі (бес-он; бестер, он шақты т.с.с.) деп жіктейді. Кейін ғалым еңбектерін басшылыққа ала отырып, І.Кеңесбаев, С.Аманжолов та сол кезге дейін танылып жүрген төрт түрлі сан есім тобына (есептік, реттік, бөлшектік, жинақтау) топтау және болжалды сан есімдерін енгізіп, сан есімді 6-ға бөледі. Осы кезден бастап сан есімнің 6 түрлі мағыналық тобы танылып, бұл қазіргі қазақ тілінде де сабақтастық тауып келеді. Соның нәтижесінде «Современный казахский язык», «Қазақ тілінің грамматикасы», А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» т.б. еңбектер мен мектеп оқулықтарында болжалды сан есім мен топтау сан есімдері сан есімнің мағыналық топтары ретінде қарастырылуда. Кейінгі грамматикаларда топтау сан есімдері деп танылған екеулеп, он-оннан, бір-бірлеп т.с. с. сөздер үстеу ішінде де сөз болып, топтау (я саралау) үстеулері деп беріліп жүр. Яғни бір форма екі түрлі сөз табының аясында қарастырылуда. Бұл орайда Ы.Мамановтың пікірі өзгешелеу. Ғалым көлемдік-мекендік септіктер мен көптік форманың контекске немесе түбір сөздің мағынасына байланысты әртүрлі мағыналық қырлары болатынын айта келіп, сан есімнің шығыс септік формасы (бестен, бес-бестен) мен көптік формасын (ондар, жүздер) мағынаға бағындырып, сан есімнің лексика-семантикалық топтарына жатқызудың ғылыми тұрғыдан негізсіз екендігін айтады [76, 83-84-б.]. Морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептін актив қолданысқа түсіретін және қосымша лингвистикалық факторлардың ықпалымен жекеше тұлға негізінде мынадай қосалқы мағыналар түзіледі: жинақтық (жіктелетін және жіктелмейтін) қосалқы мағына, заттық көптік-континуум, абстрактілі көптік-континуум, жалпылық көптік, жекелік көптік, нақты жекелік. Жинақтық қосалқы мағына атау тұлғада, жекеше тұлғада тұрып, жинақтық ұғымды білдіретін сөздердің қатысуымен жасалады. Ол өз ішінен санауға келетін және санауға келмейтін түрде көрініс табады. Санауға келетін жинақтық қосалқы мағынада морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептінің «көптік» мәні актуалданып, семантикалық және мәнмәтін факторларының көмегімен сан-мөлшер негізгі концептінің дискреттілік мәні пайда болады. Ондай сөздердің қатарында бала-шаға, ата-ана, ыдыс-аяқ, бақа-шаян, шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа сияқты қос сөздерді атауға болады. Бұл сөздер жекеше тұлғада қолданылса да, жинақтық ұғымды білдіреді: Көп қойдан ақсақ-тоқсақ табылады, Бар шығар сіздерде де білмес надан (Кердері Әбубәкір, Қазағым). Су кешіп таудан астың да, Қой-қозыңды маңыратып, Бота-інгенді аңыратып, Сиырыңды мөңіретіп, Мешеулерді еңіретіп, Талдырмашты талдырып, Ақсақ-тоқсақ қалдырып, Үдере тартып көшкенсің (Дулат Бабатайұлы, Замана.). Мұғалімдер ата-аналар арасында жиі болып, тұрмыс, мәдениет, гигиена және саясат тақырыбына әңгімелер өткізеді («Қазақст. мұғ.»). Олардың да азаматтары сойыл-соққыға жығылып, кісісі өліп, малы-жаны барымталанып ашынулы (Д.Әбілев, Арман.). Алайда ол аталған қос сөздердің ішкі семантикасына байланысты. Бұл сөздер жекеше тұлғада да, көпше тұлғада да қолданыла береді. Семантикалық факторға сәйкес жиынтық көптік мәні жиынтық (собирательных) мәнді зат есімдер (отбасы, жасақ, әскер) арқылы жасалады. Мұнда жіктелетін көптік заттар мен адамдар тобы мәнінде қолданылады: Шыңғыс ұрпақтарын өкімет басынан тайдыруға әкелгенде, тарихи тәжірибе Шыңғысхан ұрпағына жоғары өкімет билігінің тиесілілігі туралы қалыптасқан қағиданы айналып өту үшін, бірнеше әдіс-амалдар тудырған еді (Қаз. дала. ойшыл.). Творчествосын қара басының емес, қайғысы мен қуанышы ортақ болған өз буынының – бүкіл ұрпақтың ғұмырнамасына айналдыруды биік мұрат санайтын лириктердің барлығы дерлік қалам тербеген мәңгілік тақырыптар оған да тән (Ж.Әбдірашев, Парасат.). Сонымен қатар көп адамға тән нәрсе жекеше тұлғада келуі мүмкін. Алайда ол әр адамға қатысты қолданылады: Барымташылар мылтықтарын қанжығаларына байлап, алыстан қазақ деп айтсын деп, бастарына түлкі тымағын киіп жолға шықты (М.Жұмабаев, Шығ.). Ал жұмыстарыңның барысы жөнінен Хасен ағай мен маған хат жазып тұрасыңдар (А.Машанов, Жер асты.). Қарттары, жас баласы барларға әзірше бір бөлмеден тауып береміз. Жастар жағы әзірше шатырда баспаналай тұрады (С.Жүнісов, Жапандағы.). Ішінде үйдей пәле жатса да сыртқа сыр алдырмайтын, ешкіммен іштартып сөйлеспей, қашан көрсең де жұмыртқадай бітеу қалпы жүретін бір адамдар болады (С.Баязитов, Айдарлыдағы айлар). Тың күшінде делбені де қозғалтпайтын аттар бишік жеуге айналды. Біраздан соң көнтерленіп ұрса да жүрмеді (С. Мұқанов, Аққан жұлдыз). Шыланып суға шыршалар тұрса қапталда, Шыршадан өріп киіктер шықса шатқалға. Арнасын керіп, аңырап жатса ақ өзен, Еңіреп бұлттар жер ауып бара жатқанда (М.Мақатаев, Шығ.). Сәждеге баршалары басын қойып, Қорыққаннан ғарыш ағланы барып құшты (Мәшһүр Жүсіп, Шығ.). Мұнда мәнмәтін факторы ерекше орын алады: көптік тұлғадағы етістікпен тіркесуі, көптік тұлғадағы жіктеу есімдіктерімен, есімдіктермен, субстантивтенген сын есімдермен, дейктикалық құралдармен нақтылануы т.с.с. Санауға келмейтін жинақтық қосалқы мағына морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептінің көптік мәні негізінде түзіледі. Алайда семантикалық және мәнмәтін факторларының көмегімен сан-мөлшер негізгі концептінің мазмұнында «дискретті емес» сипаты пайда болады. Семантикалық факторға сәйкес мұнда да жиынтық мәнді зат есімдер қатысады. Санауға келетін жинақтық қосалқы мағынамен салыстырғанда, мұнда заттар мен адамдар тұтас дүние ретінде қабылданады: Аққайыңның көктемгі шырын құрамында 20 пайызға жуық қант болады, одан сусын дайындалады. Жас жапырақтары мен бүрінен дәрі-дәрмек, түрлі бояуыш заттар алынады (ҚҰЭ). Жатақтар күш біріктіріп, өзенді бөгеп көрген екен, бірақ биыл су қатты тасып, бөгетті бұзып кетіпті (Ө.Қанахин, Жер бас.). Бұл құрттар жер шарында көп тараған, жиі кездесетін түрлері оңтүстік, солтүстік, мақта жержаңғақ галланематоды (ҚҰЭ). Мұнда мәнмәтін факторы да ерекше мәнге ие болады: жекеше тұлғадағы етістікпен қиыса байланысуы, жекеше тұлғадағы жіктеу есімдіктерімен нақтылануы мүмкін. Мысалы: Тауларды бомба төңкеріп, Өмірге оқтар дақ салған. Жиырмада өлең өртеніп, Жиырмада шашты ақ шалған (С.Мәуленов, Жаңа арна). Зерттеушілер грамматикалық көптік форманың лексикалық тәсілі ретінде жинақтық ұғымды білдіруіне байланысты санауға көнбейтін заттардың аттарын жатқызады [213]. Осыған байланысты Ы.Маманов санауға көнбейтін заттарға көптік жалғауы жалғанғанда, сол заттың өзінің көптігін емес, солардың иесінің, орнының, ыдысының көптігін білдіретінін ескерте келіп: «Шаштарыңды тарап жүріңдер, сақалдарыңды өсіріп жібермеңдер дегенде, шаштың, сақалдың көптігі емес, олардың иесінің көптігін білдіреді... Сөздің ішкі семантикасы мен грамматикалық форманың білдіретін мағынасын бір рамкада қарауға болмайды. Көп, мол, талай, бірсыпыра сөздері көптік ұғым білдіреді. Бұлардың білдіріп тұрған жинақтылық және көптік ұғымы бұлардың білдіріп тұрған жинақтылық және көптік ұғымы – сол сөздердің ішкі семантикасы. Сондықтан бұлар грамматикалық көптік форма бола алмайды және көптік категорияға да жатпайды», – дейді [214]. Заттық көптік-континуум сүт, қант, су, алтын, күміс, май сияқты зат есімдердің қатысуымен жасалады. Мұнда морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептінің мазмұнындағы актуалданған көптік мән сан-мөлшер негізгі концептінің морфологиялық репрезентацияда семантикалық фактордың көмегімен «дискретті емес» мәнімен өзара байланысқа түседі. Нәтижесінде концептуалды мазмұн түзіледі. Мұнда тұтас дүние ретінде қабылданатын нәрсені азайтып, көбейткенмен, ол өзгермейді. Мысалы: Ертеден ел аузында аңыз болған ана Баянауыл, сонау Көкшетауды былай қойғанда, бір көргеннің көңілінде мөлдіреп қалып қоятын әсем көлдер, бастау-бұлақтар бихисап (Т.Әлімқұлов, Сейтек.). Жатақтар күш біріктіріп, өзенді бөгеп көрген екен, бірақ биыл су қатты тасып, бөгетті бұзып кетіпті (Ө.Қанахин, Жер бас.). Көптік ұғымы ұсақ бөлшектерге ыдырауы мүмкін. Олар лексикалық жолмен беріледі. Абстрактілі көптік қосалқы мағынасы морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептінің көптік мәні мен сан-мөлшер негізгі концептінде семантикалық фактордың ықпалымен пайда болатын «дискретті емес» мәні өзара тоғысуы нәтижесінде түзіледі. Семантикалық факторға сәйкес мұнда жекеше тұлғадағы дерексіз зат есімдер қолданылады. Қазақ тілінде дерексіз зат есімдердің көптік тұлғада қолданылмайтын ерекшелігі туралы Ә.Бөкейханов еңбектерінде де сөз болады. Байтасұлы Абдолланың Ю. Уагнер «Жануарлар туралы әңгімелер» (Ташкент‚ 1924. -126 б.) мен Гейкіден аударған «Пизикелік жағырапия» (Ташкент‚ 1924. -204 б.) сияқты оқулықтарының тіліне талдау жасай келіп, Ә.Бөкейханов (Қыр баласы) мұнда дерексіз зат есімдердің көпше тұлғада берілгенін, бұл – орыс тілінің әсері екенін, қазақ тілінде дерексіз зет есімдер көптік жалғауын қабылдай алмайтынын айтады [215]. Дерексіз зат есімдер көптік тұлғада қолданылған жағдайда ол сол нәрсенің көптігін емес, басқа стильдік қызмет атқарады. Мысалы: Мерейтойлық сессияға қатысушылар Қазақстан қоғамын, саяси партиялар мен үкіметтік емес ұйымдарды және бұқаралық ақпарат құралдарын ұлтаралық және дінаралық қатынастар саласында салиқалы саясат және жоғары моральдық қағидаларды ұсынуға шақырған үндеу қабылдады («Қаз. әдеб.»). Мәліметтер банкінде ақпараттық база дегеніміз – ақпараттық ресурстың бөлігі, ал оған мәліметтер базасы мен оның сипаттамалары, яғни мәліметтер туралы мағлұматтар кіреді (Қаз. тілі термин. Информатика.). Бірақ талай уақыт мазалап, бірте-бірте көкірегінде сайраған үндес дыбыстар көпке дейін үркектеп басы бірікпеді (З.Жәкенов, Таң самалы). Бұл дерексіз зат есімдердің лексикалық семантикасына байланысты болады. Дерексіз ұғымдар «кванттау арқылы (жіктелмейтін зат не құбылыс дерексіз түрде бөлшектерге бөлінеді, яғни оның бір кванты анықталады» [216, 60-б.]. Тілдік репрезентацияда ол лексикалық құралдардың көмегімен жіктеледі. Мысалы: Айтайын ауырлықты елге келген, Жөн болмас ол бір кезді елемеген, Қазақтар қарсы шауып «ақ патшаға», Қан ағып, ел қырылған жыл дүрбелең (К.Әзірбаев, Таңд. шығ.). Әр тұстан үміт, жорамал аралас дауыстар бастаған. – О, Құдай, жақсылыққа болса игі еді! – Ақсарбас, ақсарбас! – Тым күрт келе жатыр-ау! (І.Есенберлин, Шығ.). Н.Уәли: «Тілдік жүйе бойынша ақыл, қуаныш, ғылым, ой, сана т.б. дерексіз ұғымды білдіретін сөздер әдетте көптік қосымшамен түрленбейді. Денотаты «жоқ» мұндай сөздерді ақылдар, қуаныштар, ғылымдар, ойлар, саналар т.б. деп қолдану қазақ тілінің жүйесіне жат. Өйткені қазақ тілінің табиғатында көптік қосымша санамалап айтуға болатын заттың, нәрсенің атын білдіретін сөздерге жалғануды «ұнатады». Денотаты «жоқ», санамалауға келмейтін сөздерді көптік қосымшасы тосырқап тұрады. Дерексіз ұғымның атауларына көптік қосымшасының жалғанбауы – жүйеге тән, шартты түрде айтсақ жүйелік норма», – дей келіп, тілдік жүйе тұрғысынан ғылымдар деп қолдану – нормаға қайшы болатынын ескертеді. Сол себепті кезінде республиканың бас ғылыми мекемесі ғылымдар академиясы емес, Ғылым академиясы деп аталғанын, алайда қазіргі кезде ресми қолданыста математика ғылымдарының докторы, биология ғылымдарының кандидаты деп қолдану дағдыға айналып, мұндай сөздер узустық норма мәртебесіне ие болғанын айтады [7, 138-б.]. Жалпыланған көптік қосалқы мағынасы морфологиялық жолмен берілетін сан-мөлшер концептінің көптік мәні мен сан-мөлшер негізгі концептінің семантикалық фактордың әсерімен түзілген «дискретті емес» мәнінің өзара тоғысуы нәтижесінде қалыптасады. Бұл мән жекеше және көпше тұлғадағы зат есімдермен (жылқы, сиыр, арыстан, аққу) беріледі. Жекеше тұлға арқылы көптік мән беріледі, себебі мұнда ол бір зат емес, сол заттардың тобы ретінде ұғынылады. Мысалы: Жақында ғана тегіс бас алған тары тақта болып, масақ тұмсықтары дән ала бастаған (Ж.Арыстанов, Жалын.). Аққоян қарағайлы орман арасын, шоқ ағаштар өскен жерлерді мекендейді (ҚСЭ). Жекеше тұлға «жалпыланған көптік» мәнде жұмсалады, мұнда ол белгілі бір топтың өкілдеріне түгелдей қатысты болады. Мысалы: Барыс Тянь-Шань, Тарбағатай, Сауыр мен Алтайдың биік жоталарында таралған, таулардың альпі және субальпі белдеулерінде құзды, жартасты жерлерді мекендейді (Қазақст. қызыл кітабы). Мұны аққу сөзінің «Қазақ әдеби тілінің сөздігіндегі» дефинициясынан да байқауға болады: жүктеу/скачать 1.82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|