Жұбаева О. ҚАзақ тілінің когнитивті грамматикасы
Морфологиялық категориялардың когнитивті құрылымы
жүктеу/скачать 1.82 Mb.
|
| Морфологиялық категориялардың когнитивті құрылымы
Категориялау ұғымы – тіл білімінде түрлі қырынан қарастырылып, ғалымдар арасында түрлі пікірталас тудырып жүрген күрделі мәселелердің бірі. Категориялау ұғымы адамның білім деңгейін, жинақталған білімді қатынас құралы, ақпаратты қабылдау, сақтау құралы ретінде қолдану ерекшеліктерін де көрсетеді. Категориялау адамның ойлау әрекетінің негізі болып табылады. Адам болмысты категорияларға, биологиялық түрлерге, физикалық құбылыс, артефактілерге жіктейді. Тіпті сөздер мен олардың мағыналары да категорияларға жіктеледі. Адам ойлауға келетін дүниенің бәрін категорияларға топтастырады. Яғни категориялау – ғаламның құраушы бөліктерін жалпылау болып табылады. Тілдік бірліктер концептуалды жүйе мен оны түзуші концептілермен тығыз байланыста болады. Кез келген сөйленісті қабылдауда міндетті түрде категорияларға иек артамыз. Категория туралы ұғым ойлау, әлемді түйсіну, дүниетаныммен де тығыз байланысты. Адам категориялау арқылы болмысты белгілі бір топтарға жіктейді. Категориялау – динамикалық сипаттағы танымдық үдеріс, ол – адамның ойлау, танымдық қызметінің негізі. Категориялау дегеніміз – әлемді категорияларға жіктеу, яғни ұқсас заттар мен құбылыстарды топтарға бөлу. Категориялау – бір жағынан, белгілі бір заттар мен құбылыстарға атау беру, екінші, жағынан, белгілі бір зат не құбылыстарды категорияға жіктеу болып табылады. Яғни категориялау қандай да бір атау беру арқылы жүзеге асады. Ол таным әрекетінің ортақ ұстанымдарын айқындап, білімді қалыптастырады, сол арқылы адамның болмысты қабылдау, тіл арқылы жинақталған білімді сақтау ерекшеліктері айқындалады. Осыған байланысты Ы.Маманов: «Сөз – шындықтың адам санасындағы сәулесі. Барлық зат пен құбылысты білдіретін ұғым сөз арқылы таңбаланады. Ұғым заттың, құбылыстың ішкі мазмұны болса, ұғымды білдіретін сөз – сыртқы формасы, таңбасы. Тілде әрбір ұғым өз формасында (сөзде) қолданса ғана, сөз өз функциялық қызметін дәл атқарады. Сөздер сөйлем құрамында бір-бірімен тіркесіп, коммуникативтік қызмет атқарады», – деп жазады [76]. Көп жағдайда категориялау дайындықсыз түрде жүзеге асады, адам қажет болған жағдайда ғана сол туралы ойланады. Концептуалдау да, категориялау да жіктеу әрекетімен байланысты болады, концептуалдау адамзат тәжірибесінің, білімдер жүйесінің ең кіші бірліктерін айқындауға бағытталса, категориялау – өзара ұқсас бірліктерді топтастыру, категорияларға біріктіруді мақсат етеді. Категориялауды когнитивті бағытта динамикалы тұрғыда сипаттауда екі түрлі бағыт қалыптасқан. Тар мағынасында, категориялау – заттар мен құбылыстарды, үдерістерді белгілі бір категорияға жіктеу, ал кең мағынасында, категорияларға жіктеу ғана емес, заттар мен құбылыстардың белгілері мен сипаты бойынша категорияларды қалыптастырып, ерекшеліктерін айқындау [79]. Функционалды-семиологиялық тұрғыдан алғанда, категориялау – белгілі бір құбылыс туралы нақты түсініктер негізінде сөзді (затты) сөздердің (немесе заттардың) ортақ тобымен сәйкестендіруге бағытталған динамикалы процессуалды ұғым. Категориялауды өзі ішінен «табиғи» және «семантикалық» категорияларға жіктеген Э.Роштың еңбектерін негізге ала отырып, Н.Н.Болдырев оларды статикалық және динамикалық категорияларға топтастырады [61]: Концептуалдау мен категориялау сияқты негізгі танымдық әрекеттерді зерттеуде когниция мен коммуникацияның төмендегі қағидаттарын басшылыққа алу керек: Концептуалдау және категориялауды динамикалы сипатта қарастыру оларды адамның ақпаратты когнитивті тұрғыдан өңдеуінің нәтижесі әрі үдеріс ретінде сипаттауға мүмкіндік береді. Концептуалды деңгей білімнің бірегей деңгейі әрі тіл жүйесінің әмбебап негізі болып табылады. Концептуалды деңгей түрлі ақпаратты (тілдік, сенсорлық және моторлы) қамтып, жүйетүзуші фактор ретінде тілдің құрылымы мен қолданысын көрсетеді. Концептуалды деңгей – концептілер мен концептуалды топтар жүйесі ғана емес, категориалды мәндер деңгейі болып табылады. Грамматикалық категорияларға жекелеген концептілер емес, категориалды мәндер негіз болады. Концептуалды және семантикалық деңгейлер өзара байланыста болумен қатар олардың өзіндік ерекшеліктері де бар. Бұл деңгейлердің айырмашылығы – концептінің тілге тәуелді болмауынан көрінеді. Категориялау концептуалдаумен тығыз байланысты. Алайда олар өзара байланысты болғанмен, өзіндік ерекшеліктері де бар. Концептуалдауда белгілі бір деңгей үшін маңызды болатын түсініктер жинақталса, категориялау үдерісінде тілдік бірліктердің осы категорияға негіз болған концептілермен ұқсастықтары негізге алынады. Яғни адам санасындағы оперативті бірліктер концепт түзеді. Біркелкі, өзара байланысты концептілерді біріктіру нәтижесінде категория құралады. Грамматикалық концептосфера сөйлеуші санасында маңызды орын алады, оның сөйлесім әрекеті үшін де мәні зор. Ғаламды тани отырып, адам оны белгілі бір құрылымдарға жіктейді. Құрылымдау үшін концептуалдау және категориялау үдерістері негіз болады. Категория қалыптасуы үшін білім құрылымдарының – концептілердің орны ерекше. Концепт – ғалам туралы білімдер жүйесінің негізгі элементтері. Адам ойлау, пайымдау әрекеттерінде осы бірліктер мен құрылымдарға иек артады. Қ.Рысберген қандай да бір концепт ұлттық концепт болу үшін мынадай алғышарттар болуы қажеттігін айтады: «Концепт ұлттық концепт деңгейіне жету үшін, біздіңше, біріншіден, ол ұлттық когнитивтік база өзегінен орын алатын прецеденттік феномен ретінде танылуы тиіс; екіншіден, ұлттық ғаламның тілдік бейнесінде өзіндік орны бар түсінік, ол туралы жинақталған аялық, энциклопедиялық білімдер жүйесі концептіні құрылымдайды; үшіншіден, ол концептінің қандай да бір «тарихи жады», яғни тарихи этимологиясы болуы керек [38, 202-б.]. Тіл мен ойлаудың арақатынасын зерттеуде ұғымдық категорияларға арналған зерттеулер ерекше орын алады. Морфологиялық концепт мәселесі ХІХ ғасырда пайда болды. Морфологиялық концепт Вильгельм фон Гумбольдтың еңбектерінен бастау алып, кейін Г.Пауль еңбектерінде («психилогиялық және грамматикалық категориялар»). О.Есперсен (ұғымдық және синтаксистік категориялар), Ш.Балли («лексикалық категориялар») еңбектерінде сабақтастық тапты. Орыс тіл білімінде морфологиялық концепт мәселесі А.А.Потебня, Д.Н.Овсянико-Куликовский, Л.В.Щерба, И.И.Мещанинов, қырғыз тілінде З.К.Дербишева еңбектерінде сөз болды. Ғалымдар бұл орайда «ұғымдық категория» терминін қолданады. Ғалымдар ұғымдық категорияларды грамматикалық категориялармен салыстырып, тілдің грамматикалық құрылымында көрініс тапқандарын ғана сөз етеді. В. фон Гумбольдт грамматикалық тұлғалар мен грамматикалық қатынастарға тоқтала келіп, грамматикалық қатынастар санада көрініс табатынын айтады [4, 332-б.]. В.фон Гумбольдтың тұжырымы бойынша, грамматикалық қатынастар грамматикалық тұлғаларсыз да қолданыла алады: «Тілде көрініс таппаса да, грамматикалық қатынастарды елестетуге болады, ал тілде нақтылық немесе түсініксіздік болған жағдайда оның орнын толықтыруға болады... Сөз сияқты грамматикалық қатынастар да тілдік құралдар арқылы белгіленеді, себебі санада қалыптасқан дыбыстарда тілдің грамматикаға ойысуы анық байқалады» [4, 332-б.]. Ғалым тілдік санада грамматикалық концептілердің болатынын ескерте келіп, оның тілде көрініс табатынын айтады. В.фон Гумбольдт сөздің ішкі жағын сөзбен берілген ұғымды сипаттайтын белгілер жиынтығы ретінде айқындайды: «...Әрбір ұғымның өзіне ғана тән белгісі болуы керек» [4, 103-б.]. Зерттеуші сөзді ақиқат болмысты бейнелеуі тұрғысынан сипаттайды. Ғалымның пайымдауы бойынша, сөз – «сезім мен әсер арқылы қабылданған заттың баламасы емес, сөйлеу барысындағы белгілі бір сәтте пайымдалуы» [4, 102-б.]. Ғалым идеалды сана, идеалды зерделеу (осмысление), идеалды мазмұн деген ұғымдарды пайдалана отырып, оларды ұғымдық, мағыналық мазмұн мәнінде қолданады. Зерттеуші етістіктің үнемі қозғалысты білдіретінін негізге ала отырып, заттардың белгілі бір күйін білдіретін сөз табы ретінде түсіндіреді. Ғалым түбір сөздерді етістік және етістікті ұғымдар ретінде қарастырады [4, 102-б.]. Етістіктің бұл ерекшелігін ғалым тілдік қабілетпен байланыстыра сөз етеді [4, 102-б.]. Санскрит тілінде етістік ұғымының болмауын тілдік қабілетінің (мазмұндағы концепт) жеткіліксіздігі ретінде сипаттап, соған сәйкес келетін концептінің толық қалыптаспағанымен, өз деңгейінде грамматикаланбауымен түсіндіреді. Г.Пауль психологиялық концептілерге иек арта отырып, морфологиялық концептілерді сипаттайды. Ғалым психологиялық қатынастарды грамматикалық категориялармен салыстырып, психологиялық категорияны бастапқы деп таниды. Зерттеуші грамматикалық категорияны психологиялық категорияның сыртқы көрінісі ретінде сипаттап, психологиялық категориялар тілде көрініс тапқан жағдайда ол грамматикалық категорияға айналатынын айтады [80]. Ғалым психологиялық категорияның тілге тәуелсіз болатынын ескерте келіп, оның грамматикалық категорияға дейін қолданылып, ол пайда болған соң да сақталып қалатынын айтады. Г.Пауль грамматикалық категорияны психологиялық категорияның белгілі бір қалыпқа түскен түрі ретінде көрсетеді [80, 215-б.]. Ғалым психологиялық категорияның айнымалы сипатта болатынын айта келіп, оның ұғымдық негізі болатынын, тілде көрініс табатынын көрсетеді. Яғни Г. Пауль грамматикалық категорияны сипаттауға біршама жақындайды. Ұғымдық категориялар О.Есперсен [81], И.И.Мещанинов [82] еңбектерінде сөз болды. О.Есперсен ұғымдық категорияларға тілдегі кездейсоқ жағдайларға байланысты болмайтын, синтаксистік категориялармен қатар қолданылатын, тілден тыс категорияларды жатқызады. Олар әмбебап сипатта, барлық тілдерге ортақ болып келеді. Бұл орайда тілдік (грамматика) және тілден тыс (нақты болмыс пен әмбебап логика) категорияларды ажырату қажет. Тілден тысқары болғанмен, ұғымдық категориялар грамматикалық категория мен тілдік құралдар арқылы беріледі. О.Есперсен ұғымдық (тілден тыс), әмбебап категориялар мен синтаксистік категорияларды оппозиция ретінде сипаттайды: «Тілде кездейсоқ жағдаяттарға тәуелді болмайтын, тілден тыс категориялар болады. Бұл – барлық тілдерге тән болғандықтан, әмбебап категориялар болып табылады. Ұғымдық категориялардың мазмұндық жағы болады, олар синтаксистік категорияларда көрініс табады. Синтаксистік категориялар тұрпат межесіне де, ұғымға да қатысты болады. Олар дыбыстар әлемі мен ұғымдар әлемінің аралығында орналасып, ұғымдық категориялардың сипаттамалары және көлеңкесі ретінде көрінеді» [81, 59-60-б.]. Ғалым ұғымдық немесе синтаксистік категорияларды салыстыра отырып тек (пол, род) қатарына талдау жасайды. Зерттеуші ерлер мен әйелдер ұғымының категориялар бойынша жіктелсе, тегіне (род) қарай бөлінуі – синтаксистік категория болатынын айтады. Осылайша ғалым ұғымдық және синтаксистік категорияларды сипаттауда ұғымдық, ментальді, морфологиялық концептілердің құрамы мен тұрпат межесін де сөз етеді. Ш.Балли де ұғымдық категориялар туралы тұжырымдарды дамытушылардың бірі болады. Ғалым лексикалық категорияларды сипаттай келіп, былай дейді: «Лексикалық категория дегеніміз – ұғымды білдіретін немесе сөйлесімде грамматикалық байланыстар арқылы көрініс табатын таңбалар категориясы, тілде лексикалық категорияларды білдіретін сөздер немесе виртуалды семантемалары болады, олар заттарды атап, іс-әрекетті, сананың түрлерін білдіреді, олардың мағыналары мен қызметі тығыз байланысты болады [83, 128-б.]. Ғалым сөз таптарын лексикалық категория ретінде сипаттап, олардың затты, сапаны, іс-әрекетті білдіретінін айтады. Ғалым морфологиялық концептілердің ерекшеліктерін көрсетеді. Ғалым сөздің ұғымдық жағы (ұғымдарды білдіретін виртуалды семантема) мен тілдегі көрінісін (грамматикалық байланыстар арқылы тілде қолданылатын таңбалар категориясы, мағынасы мен қызметі тығыз байланысты болады) негізге алады. Ш.Балли концептінің қоғам мүшелері тарапынан мақұлданып, ұжымдық санада көрініс табатынын ескертеді. Ғалым лексикалық категориялар тілде көрініс табатынын, ал тіл кез келген қоғамның ажырамас, маңызды бөлігі болып табылатынын айтады [83]. Д. Макнил еңбектерінде тіл туабітті (врожденный) қалыптасқан білімдер жүйесі ретінде сипатталып, заттың атын, сапасын айыру қабілеті адамда туабітті пайда болатынын ескертеді [84, 132-б.]. Ғалым негізгі қатынастар – субъект-предикат, предикат-объект, субъект-объект қатынастары туабітті пайда болатынын айтады. Яғни ғалым дайындықсыз әрекеттегі, ойдағы тілдік үдерістердің тілдік құралдарда қалай көрініс табатынын сипаттап, морфологиялық концептілерді сөз етеді. Бұл тұжырымдар кейін орыс тіл білімінде жалғасын тапты. Морфологиялық категориялар туралы пікірлер А.А. Потебня, Д.Н. Овсянико-Куликовский, А.А. Шахматов, А.М. Пешковский, Л.В. Щерба, С.Д. Кацнельсон еңбектерінде көрініс тапқан. А.А. Потебня морфологиялық концептілерді сөйлеу-ойлау категориялары ретінде сипаттайды. Ғалым грамматикалық ұғымдардың интуитивті негізде пайда болғанын айтады. Зерттеуші сөз таптары қажеттілік пен интуиция негізінде пайда болатынын айтады: «Сөз таптары былай пайда болған: адам қандай да бір затты, нәрсені атау үшін зат есімді ойлап тапты, тіпті оның зат есім екенін де түсінген жоқ, сол сияқты сапаны белгілеу қажет болғанда, сын есімді ойлап тапты» [85, 8-б.]. Ғалым грамматикалық ұғымдар адамзат ойлауының нәтижесінде, дайындықсыз деңгейде қалыптасқанын айтады. Мұнда грамматикалық ұғымдармен қатар логикалық, философиялық және тілдік концептілер қатысатынын ескертеді. А.А. Потебня дайындалған және дайындықсыз әрекеттерді қатар қоя отырып, дыбыстардың қалай пайда болғанын сөз етеді. Ғалым дыбыстардың сөз құрауы бастапқыда дайындықсыз деңгейде жүзеге асатынын, санада зерделенетінін айтады. Ғалым дыбысты дайындықсыз әрекет ретінде сипаттай отырып, дыбыстардың тілдік интенциямен, сөйлеуші діттемімен байланысты болатынын айтады: «Дыбыстаған кезде санамызда белгілі бір мақсат болады, яғни қажетті дыбыстың бейнесі мен сөзіміз осы мақсатқа бағытталады» [86, 75-б.]. Яғни дыбыс – дайындықсыз деңгейде қалыптасқан бейне, сыртқы көрінісі, оған тілдік интенция, сөйлеушінің мақсаты себеп болады. В. фон Гумбольдт тұжырымдарын дамыта отырып, А.А. Потебня ішкі форма ұғымын былайша сипаттайды: «Сөз мазмұндағы ойды түгел білдіре бермейді, ол оның бір белгісін ғана көрсетеді. Сөздің объективті және субъективті жағы бар. Объективті жағы санамызда ойдың мазмұны ретінде көрініс табады [85, 90-б.]. Сөздің мұндай мазмұнын ғалым ішкі форма деп атап, оған былайша анықтама береді: «Сөздің ішкі формасы – ой мазмұнының санаға қатысы, ол адамға ойының қандай екенін білдіреді [85, 91-б.]. Сөздің мазмұндық жағы сөз ретінде көрініп, санадағы оймен сәйкес келеді. Яғни ғалым морфологиялық концептілердің негізгі ерікшеліктерін сипаттайды: оның санасыз деңгейде болатын грамматикалық көрінісі сөйлеушінің діттеміне байланысты болатынын көрсеткен. А.А. Потебня тұжырымдамалары кейін Д.Н. Овсянико-Куликовский еңбектерінде жалғасын тапты. Ғалым адамзат ойының негізі ретінде тіл, сөйлесім, яғни грамматикалық ойдың көрінісін айтады [87, 66-б.]. Грамматикалық ойлау үшін саналы және дайындықсыз әрекеттерден құралған, ойлау актілері жүзеге асып, психикалық ұқсатулар (балама) сақталатын, сондай-ақ тілді қалыптастыратын әрекеттер бекитін психика керек [87, 68-б.]. Яғни тілдік категориялар, грамматикалық ұғымдар түзілуі үшін дайындықсыз әрекеттің ерекше деңгейі қажет. Сөйлеушінің дайындықсыз әрекетінде жалпы грамматикалық ұғымдар сақталады, ол санада жалпыланып, тілдік қолданысқа түседі. Сөздің қолданылуы үшін ойда дайын категориялар болуы қажет; сол арқылы түсініктер жіктеліп, ерекшеленіп тұрады, олардың бірқатары зат категориясы ретінде, енді бірқатары сапа категориясы, енді біразы іс-әрекет категориясы ретінде т.с.с. сараланады [87, 69-б.]. Д.Н. Овсянико-Куликовский грамматикалық ой мәселесін сөз ете отырып, дайындықсыз әрекет пен санадағы психикалық үдерістердің өзара айырмашылықтарына тоқталады: «Ойлау әрекетінде жұмыс барысында психикалық күшін азайтатын үдерістер болады, сонымен қатар жұмыс барысында күшін азайтудың орнына, күшейіп, қуатын сақтап отырып үдеріс болады, сондай-ақ әрі күшін жойып, әрі сақтап отыратын үдерістер де болады. Әсіресе дайындықсыз әрекет деңгейіндегі үдерістер күшін сақтап отырады [87, 70-б.]. Яғни дайындықсыз ойлау үдерістері адамның қажыр-қайрат, күш-жігерін керек етпейді, саналы өзгерістер, керісінше, ерікті түрде назар аударуды қажет етеді. Ғалымның пайымдауы бойынша, «сөздердің грамматикалық тұлғасы санадан тыс жүзеге асады, сол себепті ақыл, күшін, назар аударуды керек етпейді [87, 73-б.]. Зерттеуші «Эту книгу я прочитал с удовольствием» (бұл кітапты рахаттанып оқып шықтым) деген фразаны негізге ала отырып, дайындықсыз деңгейдегі жұмыс үдерісін сипаттайды: «Осы ойды, осы сөйлемді айта отырып, сіз «бұл» сөзінің сілтеу есімдігі екенін, оның табыс септіктіктің жекеше тұлғасында тұрғанын ескеріп, пайымдайсыз[87, 73-б.]. Ғалым грамматикалық тұлғаларды грамматикалық апперцепциямен байланыстырады: «Грамматикалық тұлғалар апперцепция негізінде жүзеге асады: «кітап» деген нәрсе зат есіммен апперцепцияланған, сөйлеуші өзін «мен» жіктеу есімдігімен теңестіреді [87, 73-б.]. Д.Н.Овсянико-Куликовский грамматикалық және логикалық категорияларды, грамматикалық және логикалық ойды сипаттайды: «Зат есімнің грамматикалық категориясы заттың логикалық категориясына, етістіктің грамматикалық категориясы – күштің логикалық категориясына қатысты болады» [87, 75-б.]. Ғалым заттар мен күштердің логикалық категорияларын сипаттай отырып, олардың сөйлеушінің дайындықсыз әрекетінде сақталып, сөйлеу барысында бірден қолданысқа түсетінін айта отырып, морфологиялық концептілерді сипаттайды. Ғалымның пайымдауы бойынша, логикалық категория, логикалық ой лексикалық мағына, ұғымның қалыптасуына ықпал етеді. Соның негізінде грамматикалық тұлға саналы деңгейде ұғынықты болып, күрделене түседі. Ғалым грамматикалық құбылыстарды сипаттауда дайындықсыз деңгейді арнайы сөз етіп, оның грамматикалық мағыналармен қатар лексикалық мағынаны, ұғымды қалыптастырудағы қызметін сипаттайды. А.А. Шахматов сөз таптары туралы ілімге «грамматикалық ұғым» деген атауды енгізеді. «Орыс тілінің синтаксисі» атты еңбегінде ғалым «грамматикалық ұғымды» былайша сипаттайды: «грамматикалық ұғым дегеніміз – тілдің морфологиялық және синтаксистік деңгейінде көрініс тапқан негізгі мағыналарымен қатар жүретін мағыналар» [88, 434-б.]. Мұндағы негізгі мағына дегені – сөздің лексикалық мағынасы, грамматикалық ұғым сөз таптарының және грамматикалық тұлғалармен бірге сипатталады: «Сөз таптары дегеніміз – негізгі мағыналармен бірге оған сәйкес келетін грамматикалық ұғымдардың арақатынасы арқылы түзілетін сөздердің тобы», «грамматикалық тұлға дегеніміз – грамматикалық ұғымның морфологиялық көрінісі. Негізгі мағынамен қатар қолданылатын мәндер нақты мағынаның басқа нақты мағынаның басқа дербес нақты мағынаға арақатынасы ретінде көрсетіледі. А.А.Шахматов грамматикалық ұғымды лексикалық мағынадан бөлек, ерекше мағына ретінде сипаттап, олардың дерексіз абстрактілі деңгейде болатынын айтады [88, 432-б.]. Ғалымның «грамматикалық ұғымға» берген анықтамасы қазіргі кездегі «грамматикалық мағынаға» беріліп жүрген анықтамалармен үндес. Зерттеуші грамматикалық ұғымдарды дерексіз (абстрактілі) семантика және тілдік құралдар деңгейінде сипаттайды. А.А.Шахматов грамматикалық құбылыстарды психикалық көріністермен сабақтастыра отырып, адам санасында жекелеген түсініктердің (заттар, олардың сапасы, күйі туралы түсініктердің) болатынын айтады: «заттар туралы түсінігіміз болумен қатар олардың сапасы, күйі, сондай-ақ олардың арақатынасы туралы да түсінігіміз болады. Сонымен қатар сезімдер мен әсерлер туралы да түсінігіміз болады, алайда олар нақтылана отырып, заттың белгісін, сынын білдіретін түсініктерге ойысады [88, 21-б.]. Ғалымның пайымдауы бойынша, бұл түсініктер дайындықсыз пайда болады: «Бұл түсініктер санамыздың пассив күйінде көрініс табады. Санада, оның белсенді әрекетінде түсініктер зерделенеді: сананың белсенді әрекеті жекелеген түсініктер негізінде ассоциативті (балама) топтар түзіледі. Сол арқылы белгілі бір топтар түрліше жіктеледі. И.И. Мещанинов О. Есперсен мен А.А. Шахматовтың тұжырымдарын дамыта отырып, ұғымдық категориялар мен грамматикалық ұғымдарды сөз етеді. Ғалым еңбектерінде «ұғымдық категория», «грамматикалық категория» және «грамматикалық ұғым» өзара жіктелген [89]. Зерттеуші сөз таптары мен сөйлем мүшелерінің айырмашылықтарын негізге ала отырып, ұғымдық категория мен грамматикалық категорияларды өзара саралайды. Бұл категорияларды тұрпат межесі негізінде айқындайды. Ғалым тілдік категорияларды жіктеуде санада қабылдаудың маңызы ерекше екенін айтады, яғни тұтас бүтін, бірегей категория ретінде танылған нәрсенің өзіндік көрсеткіштері де болады. Грамматикалық категорияларда көрініс тапқан көрсеткіштер ұғымдық категориялар негізінде болады [89, 13-б.]. Ұғымдық категориялар тұрпат межесінде көрініс табумен қатар ментальді негізде болады, ол қоғамдық санамен тікелей байланысты болады. И.И. Мещанинов терминологиясында грамматикалық ұғым тұрпат және мазмұн межесінің бірлігінен құралған, яғни ұғымдық және грамматикалық категориялардың жиынтығы болып табылады. Ғалым ұғымдық категория мен грамматикалық ұғымды былайша сипаттайды: «Белгілі бір қоғамдағы ұғымдар ұғымдық категорияларға жатады. Бұл ұғымдарды тілмен сипаттау мүмкін емес, ол лексика мен грамматикалық құрылымда көрініс табады. Тілде синтаксистік және морфологиялық көрсеткіштермен берілетін ұғымдық категориялар грамматикалық ұғымдарға жатады [89, 12-б.]. Зерттеуші тек категориясының логикалық және грамматикалық көрінісін сипаттайды. Грамматикалық ұғымдарды сипаттай отырып, ғалым морфологиялық концептілердің негізгі ерекшеліктерін көрсетеді: олардың ментальді негізін, қоғамдық қажеттілігін, тұрпат межесін көрсетеді. И.И. Мещанинов ой категорияларының тіл құрылымында көрініс табатынын айта келіп: - ұғымдық категориялар сана категориясы мен тіл категориясына ұқсас екенін; - ұғымдық категориялар ой мен тілді байланыстыратынын; - ұғымдық категория мен тілдегі грамматикалық көрінісі өзара байланысты болатынын; - тілдік категориялар алдымен санада қалыптасып, кейін тілде көрініс табатынын айтады [89, 14-б.]. Ғалым ұғымдық категорияларды сипаттай келіп, олардың тілде жүйелі түрде көрінетінін ескертеді, бұл категориялардың тілдік сипатын көрсетеді. Тілде жүйелі сипат ала алмаған жағдайда бұл санада қалыптасқан, тілдік құралдар арқылы берілетін ұғым болуы мүмкін. Ғалым былай дейді: «Адам санасындағы кез келген ұғым тілде көрініс табады. Ол сипаттама түрінде немесе жеке сөздің семантикасы арқылы берілуі мүмкін, тіпті тілде белгілі бір жүйе құрауы мүмкін. Жүйе түзген жағдайда ол ұғымдық категория болады» [89, 15-б.]. И.И. Мещанинов ұғымдар мен ұғымдық категорияларды саралай отырып, ұғымдық категорияны ұғымның ерекше түрі ретінде сипаттайды. Ғалым ұғымдық категориялардың ойлау-тіл жүйесіндегі орнын көрсетеді. Зерттеуші ұғымдық категориялардың екі жақты сипатта болатынын айта келіп, логика-грамматикалық және логикалық категорияларды өзара ажыратып, логикалық категорияларды ұғымдық логикалық аспектіде қарастырады. Логикалық категориялардың мағынасы дербес қолданылатынын, логикалық мазмұнның тіл құрылымында көрініс табатынын айқындайды. Сол арқылы ғалым тіл мен ойдың байланысын көрсетіп, логикалық мазмұнның логика-грамматикалық категорияларда грамматикалық құралдар арқылы берілетінін айтады [89, 9-б.]. И.И. Мещанинов категоризация ұғымын нақтылап, тілдік құрылымда көрініс тапқан ұғымдар категориалды мазмұнға ие болатынын айтады. Р.Якобсон тіл мен ой, тіл мен дайындықсыз әрекеттің арақатынасын сөз етеді [90]. Тілді дайындықсыз деңгейде меңгеру туралы А.И. А. Бодуэн де Куртенэ [91], В.В. Красных [92] еңбектерінде сөз болды. Бодуэн де Куртенэ «халықтың тілді» сезінуі – ойдан шығарылған нәрсе емес, шынайы категория екенін айтады [92, 271-б.]. Ғалым адам тілді игергенде, тілді интуитивті түрде меңгергенде, бейсаналы сезіміндегі негізгі грамматикалық ұғымдарды қолданатынын айтады. Ғалым сөйлеушілер, сөйлесім әрекетіне түсушілер үшін грамматикалық ұғымдардың тілде көрінісі үнемі саналы түрде жүзеге аса бермейтінін айтады, ол үшін пайымдау мен зерделеу міндетті емес [92, 18-б.]. Сөйлеуші ана тілінің морфологиялық құрылымын еркін сезініп, бір қарағаннан сиырды не мысықты айыра алатыны сияқты, белгілі бір сөздің зат есім немесе сын емес, етістік екенін айқын түсінетінін ескертеді [92, 67-б.]. Яғни «тілді сезіну», «тілді интуитивті түрде меңгеру» әр адамның бейсаналы сезіміндегі морфологиялық концептілер жүйесіне негізделеді. С.Д. Кацнельсон да тіл мен ойлаудың арақатынасын сөз ете келіп, «ой категориясы тілдің терең семантикалық құрамын, оның семантика-грамматикалық немесе формалды құрылымын айқындайтынын ескертеді [93, 499-б.]. Ғалым ұғымның тұрпат межесіне, тілдің таңбалық жағына ерекше көңіл бөледі. Зерттеуші зат категориясының (предметность) құрамын талдай отырып, оның сана категориясы үшін маңызды болатынын, сананың даму деңгейлерінде өзіндік ерекшеліктерге ие болатынын ескертеді [93, 483-б.]. С.Д. Кацнельсон заттылықты ментальді, тұрпаттық көрінісі бар, дамып, өзгеріп отыратын морфологиялық концепт ретінде сипаттайды. Б.А.Серебренников адам санасында ұғымдық категориялардың болатынын ескерте келіп, олардың тілден тыс сипатта болатынын айтады. Ғалым ұғымдық категорияларды адамзат тәжірибесінің негізінде қалыптасатынын ескерте келіп, [94, 212-б.] тілдің ұғымдық негізін «лингвокреативті ой» ретінде сипаттайды. Б.А. Серебренников лингвокреативті ойдың ақиқат болмысты бейнелеумен қатар тілмен де тығыз байланысты болатынын айтады [94, 198-б.]. Н.А. Кобрина еңбектерінде де «идеалды және тілдік мәнділіктердің арақатынасы» туралы сөз болады [95]. Ғалым тіл жүйесін меңгерудегі ұғымдық категориялардың маңызына тоқталып, тілді меңгеру үшін ұғымдық категорияларды түсіну қажет екенін айтады. Зерттеуші семантикалық бірліктер кейін қалыптасып, сөйлемдердің кейін түзілетінін ескерте отырып, оларға ұғымдық категориялар негіз болатынын айтады [95, 42-б.]. Ұғымдық категорияларлардың маңызын көрсетіп, ұғымдық және тілдік категориялардың арақатынасын айқындауда бірқатар мәселелердің басын ашып алу қажеттігін ескертеді. Яғни ұғымдық категорияларға сәйкес келетін тілдік категориялар мен тұлғаларды анықтау, ұғымдық категориялардың жүйелілік және иерархиялық сипатын айқындау қажеттігін ескертеді [95, 43-б.]. Н.А. Кобрина ұғымдық категориялар таксономиясын келтіріп, оның негізгі үш түрін көрсетеді: бірінші түрі – философиядағы ұғымдармен сәйкес келіп, ойдың көрінісі (формасы) ретінде айқындалатын категориялар. Олар тілдік бірліктердің семантикасында көрініс табады, бұл категорияның семантикасы мен ұғымдық мәнінің айырмашылығын айқындауда елеулі қиындықтар келтіреді. Синтетикалық тілдерде бір ұғымға бір не бірнеше тұлға сәйкес келсе, бірқатар тілде бірнеше ұғым бір тілдік формада көрінуі мүмкін екенін ескертеді. Категориялардың екінші түрі – ұғымдық категория-параметрлер. Ондай категориялардың қатарына ғалым морфологиялық категорияларға негіз болатын (шақ, етіс, рай, септік, көптік т.с.с.) категорияларды жатқызады. Онда тұрпат межесі мен мазмұн межесі үнемі сай келе бермеуі де мүмкін. Үшінші түрі – релятивті немесе операциялық ұғымдық категориялар. Олар тілдегі семантикалық мәнділіктердің көмегімен түзілетін ұғымдарға негіз болады. Ғалым бұдан басқа ұғымдық категория-құрылымдар да болуы мүмкіндігін айтады. Олар сентенционалды, фразалық деңгейде пайда болып, сөйлем мүшесі ретінде қолданыла алады. Бұл жіктеуде келтірілген ұғымдық категориялар тілдің түрлі деңгейлеріне қатысты, олар иерархиялық сипатта болады. Категориялар жүйелелігінің нәтижесінде тіл жүйесінде қалыптасып, қолданыла алады. Ұғымдық категориялар ми қызметінің нәтижесінде түзіліп, өте жалпы, сондай-ақ жіктелетін (дискретті) сипатта болуы мүмкін. Жіктелу мүмкіндігі жалпы мағынаның сақталуына мүмкіндік береді. Бұл орайда ұғымдық категория жекелеген дербес ұғымдар кешені ретінде сипатталады [95, 46-б.]. Н.А. Кобрина ұғымдық категориялардың айқын категорияларымен қатар жасырын, көмескі немесе шағын ұғымдық категория болатынын, олар басқа ұғымдық категориялармен қатар келгенде ғана байқалатынын айтады [95, 48-б.]. Ғалым тілдік, грамматикалық категориялармен салыстырғанда, ұғымдық категориялардың әлдеқайда ауқымды болатынын ескертеді. Психолингвистикаға арналған еңбектерде морфологиялық концептілердің бейсаналы сезімде болатынын растайтын тұжырымдар баршылық. А.А. Леонтьев мектеп табалдырығын жаңа аттаған бүлдіршін практикалық тұрғыдан алғанда, тілді меңгерген сөйлеуші екенін ескертеді [96]. Алайда грамматиканы үйрену барысында бала бірқатар қиындықтарға тап болады, себебі грамматикалық концептілерді түсіну оңайға соқпайды. Бала мектепте дайындықсыз әрекетін саналы түрде зерделей бастайды. Бала белгілі бір сөзді қандай да бір сөз табына жатқызуда қиналады. Алайда мектепке бармаған баланың өзі де күнделікті сөйлесу барысында сөздерді дұрыс қолдана береді. А.А.Леонтьев бұл ерекшелікті баланың сөз таптарының лингвистикалық белгілерімен сәйкес келе бермейтін өзіндік жүйесі болатынымен түсіндіреді [96]. Ғалым: «Грамматиканы, септік жүйесін үйреткен кезде балаға қандай да бір жаңалықты ашпаймыз, бала бұған дейін де сөздерді дұрыс септей алады», – дейді [96, 260-б.]. Тіпті балаға грамматиканы үйретпесе де өзі-ақ үйреніп алады. Ол сезімдегі негізгі морфологиялық концептілер негізінде жүзеге асады. А.А. Залевская да адамның мектеп табалдырығын аттаған соң жаттап алған ережелерін пайдаланбай-ақ, сөйлеуге өзінше дағдыланатынын айтады [97, 34-б.]. Сөйлеу барысында сөздерді дұрыс жіктеп, түрлендіргенмен, бала сөздің қай тұлғада қолданылып тұрғанын түсіндіруге қиналады. Бұл орайда К.Садирова тілдік білім бала жастан қалыптасатынын, уақыт өте келе толығып, байып отыратынын айтады: «Бала бастапқыда нақты болмыс категориялармен таныса отырып, тілдік категориямен танысады. Тілдің өзінде сақталған білім жас сәби санасында тілі шыққан сәтінен бастап игеріліп қалыптасады да, ол барлық тіл тұтынушыларға ұғынықты сипатта болады, мысалы, уақыт, кеңістік, әрекеттің субъектісі мен объектісі сөйлеуде қалыптасатын «мәтіндер кітапханасында» сақталатын білім белгілі бір түсініктер мазмұнын ғылыми, әдеби т.с.с. мәтіндер мазмұнын игеруде қалыптасады әрі ол тіл тұтынушыларының жасына, кәсібіне, біліміне, әлеуметтік дережесіне сай түрлі сипаттар көрінеді. Тілдің өзінде сақталған білім тіл көмегімен мәтіндерде сақталған білімдерге қарағанда, тұрақты болса, соңғысы өзгермелі болып келеді. Тіл көмегімен қалыптасатын «мәтіндер кітапханасы» болатын тіл адамзаттың барлық ғұмырындағы тәжірибенің, білімді саналы игеруге іргетас болады» [58, 30-б.]. А.М.Пешковский де сөз таптарын сөз етуде морфологиялық концептілерді сипаттайды. Ғалым сөз таптарын субстанция, атрибут және акциденция сияқты философиялық категориялармен салыстыра отырып қарастырады. Зерттеуші «субстанция» философиялық термині «бір-бірін алмастыратын» құбылыстардың өзгермейтін «мәні» ретінде латын тілінің «зат есім» деген атауымен түбірлес екенін айтады [98]. Зат есім мен философиядағы субстанция, түптеп келгенде – бір ұғымдар, ал сын есім атрибутпен, акциденция етістікпен сәйкес келеді. Мұның барлық сөз таптарына да тән екенін ескерте келіп, ғалым: «Сөз таптары – жалпыхалықтың даму деңгейіндегі ойлаудың негізгі категориялары», – дейді [98]. А.М. Пешковский сөз таптарын сипаттауда олардың мазмұн және тұрпат межесін назарда ұстайды [98, 78-б.]. Басты үш сөз табын анықтауда ғалым сөйлеушінің қабылдауын да ескереді: «Зат есім нәрсені білдіреді. Яғни сын есім мен етістік те осы затқа тән белгіні білдіреді [98, 75-б.]. Яғни нәрсенің атын зат есімге, белгісін сын есімге не етістікке жіктеуші – сөйлеуші. Сын есімнің категориалды мәнін сипаттай отырып, ғалым сын есімдер мен етістіктердің лексикалық мағыналары ұқсас екенін, олардың сөздің лексикалық мағынасы арқылы ерекшеленетін айтады. Л.В. Щерба да грамматикалық құбылыстарды, ойлау үдерісі тұрғысынан сипаттайды. Ғалым тілдің психикалық негізі, грамматикалық ұғымдар туралы айта келіп: «тіл үшін маңызды болатын, яғни екі адамның түсінісуі үшін қажет болатын нәрсе біздің психикамызда орналасқан [99, 18-б.]. Ғалым сауатсыз адамның өзі де таныс емес сөзді септей алатынын айтады. Зерттеуші септеу, тәуелдеуді психикалық құбылыс ретінде сипаттайды. Яғни сөйлеуші тілде неше септік бар екенін және қандай септіктің бар екенін, сондай-ақ тәуелдеу үлгілерін білдіреді. Бұл оның психикасында, жадында сақталған [99]. Ғалым тәуелдеуді баламалар тізбегі ретінде сипаттай отырып, біреуі белгілі болған жағдайда басқалары да тізбектеліп, сол ретпен тарқатылып отыратынын айтады [99]. Яғни тәуелдеу (сол сияқты септеу) үлгілері де оқулықтарда ғана емес, біздің психикамызда да берік орын алған. Ғалым балалардың практикалық грамматиканы игеру ерекшеліктерін сөз ете отырып: «Балалар ана тілінің барлық грамматикалық категорияларын меңгерген. Бұл орайда босқа ақылгөйсімей-ақ, өзімізге де, балаларға да салмақ салмастан, бұрыннан бар, санадағы категорияға атау беру жеткілікті болады [99, 85-б.]. Функционалды-семантикалық категориялар А.В.Бондарко еңбектерінде жан-жақты сөз болды. Функционалды-семантикалық категорияларға ұғымдық категориялар немесе тілдің түрлі деңгейлерінде көрініс тапқан ұғымдар негіз болады. Мұндай категорияларды айқындауда өзара байланысты тілдік элементтердің семантикалық қызметтерінің ортақтығы негізге алынады. Бұл орайда А.В. Бондарко: «Функционалды-семантикалық категория – белгілі бір семантикалық қызметті атқара отырып, өзара әрекетке түсетін түрлі тілдік құралдар жүйесі», – дейді [100, 21-б.]. Мұндай қызметтер ретінде ғалым темпоралды және модальді қатынастарды атайды. Функционалды-семантикалық тұрғыдан алғанда, категорияның мазмұн және тұрпат межесі болады. Семантикалық мазмұн морфологиялық категория мәніне тең, ал тұрпат межесінде морфологиялық, синтаксистік, сөзжасамдық, лексикалық т.с.с. тілдің түрлі деңгейлеріндегі тілдік құралдар арқылы көрінеді. Құрылымдық жағынан алғанда, функционалды-семантикалық категориялар өріс түзіп, оның өзегін морфологиялық категория құрайды. Функционалды-семантикалық өріс үшін белгілі бір құрылым түзетін элементтер өзара әрекеттесіп, біркелкі ғана емес, әркелкі тілдік құралдар, грамматикалық және лексикалық құралдар өзара байланыста болуы керек [100, 18-б.]. Зерттеуші темпоралдық, модальділік, персоналділік, аспектуалділік, етіс категорияларын функционалды-категория ретінде сипаттайды. Қырғыз тілінің маманы, профессор З.К.Дербишева морфологиялық категориялар ұғымдық категориялардың негізінде түзілетінін айта келіп, былай дейді: «Именно понятийные категории составляют основу морфологических категорий языка. Это системообразующие единицы, которые составляют базовые атрибуты любого языка. Эти категории прежде всего заложены в языковом сознании носителя того или иного языка. Известно, что одной из основных морфологических категорий русского языка является категория рода. Эта категория делит все имена на три родовых класса с соответствующими внешними формальными показателями в виде флексий. Для носителя русского языка определение родовой принадлежности существительных не составляет ни малейшего труда, тогда как для иностранцев усвоение правил распределения существительных по роду и последующие процедуры согласования с ними -это одна из самых сложных задач. И это вполне естественно: родовая оппозиция мужского, женского и среднего рода заложена в языковом сознании русского человека. А для того чтобы иностранцу освоить эту категорию, понадобится приложить немало усилий, чтобы ее осмыслить, упорядочить ее в своем языковом сознании и затем правильно использовать ее в речи. И это свойство всех морфологических категорий независимо от типа языка: они составляют базовые «опоры» языкового сознания» [65]. «Грамматикалық категория» ұғымы тіл білімінде түрлі талас тудырып келеді әрі түрлі қырынан сипатталады. Бұл ұғым грамматикалық бірлік, топтар мен категорияларды түрліше айқындайды. А.А.Потебня грамматикалық категориялардың мәнін айқындауда оларды жалпыланған топ ретінде сипаттайды: «...Сөздің өзіне ғана тән сипаты, ерекшелігі, мәні болады, сонымен қатар ол грамматикалық категорияға жіктеліп, сөз мағынасы басқа сөздермен қатар тең дәрежеде қарастырылады [85, 35-б.]. Л.В. Щерба грамматикалық категорияларда адам ойы, дүниетанымы көрініс табатынын айта келіп, грамматикалық категория тілдегі ұқсастықтар негізінде айқындалатынын ескертеді [99, 12-б.]. Сөз мағынасы мен грамматикалық категория мазмұны анық емес, ол өзгеріп, құбылып отырады. Ғалам туралы бастапқы ұғымдарды қалыптастырумен қатар уақыт өте келе оның мазмұны толығып, байып отырады. Дәстүрлі грамматикада морфологиялық категория екі түрлі сипатта танылып келді: тар шеңберде морфологиялық категория сөз тұлғасына байланысты сипатталды. Грамматикалық категория ұғымын кең шеңберде сипаттау А.М.Пешковский еңбектерінен бастау алады [98]. Ғалым морфологиялық категорияны мазмұн межесі мен тұрпат межесі тұрғысынан сипаттап, грамматикалық мағынаға ерекше мән береді: «Чем важнее для языка какое-нибудь формальное значение, тем более многообразными и тем более многочисленными способами обозначается оно в звуковой стороне речи, как будто язык всеми средствами стремится к поставленной себе цели выразить данное значение, и на обязанности исследователя-языковеда лежит не только вскрыть данное значение на каком-нибудь одном факте, но и найти все факты языка, обнаруживающие его, как бы они не были разнообразны [98, 74-б.]. Яғни тілде белгілі бір мағына маңызды болған сайын оның морфологиялық құралдармен берілу мүмкіндігі жоғары болады. Басқаша айтқанда, морфологиялық көрсеткіштер арқылы берілген қандай да бір мағына сол тілде маңызды қызмет атқарады. Мысалы, қазақ тіліндегі жіктеу, тәуелдеу парадигмасының анайы және сыпайы түрге жіктелуі осы тіл үшін бұл мағынаның қаншалық маңызды екенін, ғалам бейнесінің тілдегі көрінісін де сипаттай алады. Морфологиялық категорияны кең тұрғыда түсінгенде, ол жеке сөздің тұлғасымен сәйкес келмейді. Сөз тұлғасы ғана емес, сөз тіркесінің тұлғасы, көмекші сөз, интонация да морфологиялық категорияның көрсеткіші бола алады. А.А.Потебня, Л.В.Щерба еңбектерінде «грамматикалық категория» ұғымы зат есім, етістік, жанды/жансыз, 1, 3-жақ, шығыс септікке қатысты қолданыла береді. «Грамматикалық категория» ұғымын А.В.Бондарко морфологиялық және синтаксистік категорияларға қатысты қолданады [101]. Дәстүрлі грамматикада морфологиялық категориялар бір сөз табына қатысты морфологиялық тұлғалардың мазмұнмен байланысы тұрғысынан сипатталады. Мұнда морфологиялық категориялардың екі негізгі ерекшелігі байқалады: өзара қарсы қоюға келетін морфологиялық тұлғалардың болуы; морфологиялық тұлғалардың мазмұндарының өзара сәйкес келуі. Мазмұнының ортақ болуы арқылы морфологиялық категорияның мүшелерін өзара салыстыра отырып, өзіндік ерекшеліктерін айқындауға, соның негізінде категория ішіндегі оппозицияны сипаттауға болады. Ортақ мағына тұтас морфологиялық категорияға негіз болады. Мысалы, шақ категориясының ортақ мағынасы – уақыт семасын білдіру болса, өткен шақ, келер шақ, осы шақ мәндері арқылы категория ішіндегі оппозиция көрінеді. Осыған байланысты дәстүрлі грамматикада морфологиялық категорияның басты белгісі ретінде өз ішінен оппозиция құрауы негізге алынды. Осы ұстанымды басшылыққа ала отырып, бірқатар зерттеушілер категория өз ішінен екі жақты ғана оппозиция құрайтынын айтса, енді бірқатар ғалымдар грамматикалық оппозиция бірнешеу бола беретінін ескертеді. Функционалды бағыттағы зерттеулер морфологиялық категориялардың тілдің грамматикалық жүйесіндегі қолданысын, олардың негізгі қызметін, категориялар арасындағы байланыстарды, морфологиялық көрсеткіштер мен үдерістердің сөйлесім әрекетіндегі орнын айқындалуға бағытталады. Функционалды бағыттағы зерттеулер нәтижесінде қалыптасқан тұжырымдарға бірқатар маңызды өзгерістер енгізіліп, категориалды құрылымда бейоппозитивті айырмашылықтар да болатынын айқындалды. Сол арқылы оппозиция ұстанымы жаңа қырынан сипатталды. Функционалды тұрғыдан алғанда, оппозиция ұстанымы категория компоненттерінің басын қосатын грамматикалық категориялардың жүйелі-құрылымдық ұйымдасуының жекелеген ұстанымдарының бірі болып табылады [101, 25-б.]. А.В.Бондарконың тұжырымдауы бойынша, бейоппозитивті ерекшеліктер категория мүшелерінің мағыналары толық сәйкес келмеген жағдайда мазмұны қатыстық тұрғыдан байланыстырылады [101, 17-б.]. Грамматикалық категория компоненттерінің арасында бейоппозитивті қатынас орнаған жағдайда компоненттердің мағынасы бірін бірі жоққа шығармайды. Сонымен қатар грамматикалық оппозиция мүшелерінің мағыналары біркелкі сипатта болса, бейоппозитивті қатынас мүшелері әркелкі сипатта болады. Бұл бейоппозитивті ерекшеліктердің табиғи жіктелуіне негізделген. Грамматикалық (морфологиялық) топтастыруға қатысты табиғи жіктеу дегеніміз – осы тілде шынайы көрініс тапқан жіктеу. А.В. Бондарконың тұжырымдауы бойынша, бейоппозитивті ерекшеліктер орыс тілінің рай категориясында, ағылшын тілінің көрініс (вид) категориясында, етіс, көптік, септік категорияларында көрініс тапқан. Ғалым грамматикалық категория компоненттерінің арасындағы қатынастың түрін (оппозициялы/ бейоппозициялы) анықтау қиынға соғатынын айта келіп, категория компоненттерінің арасында оппозициялы және бейоппозициялы ерекшеліктер орын алуы мүмкін екенін ескертеді [101, 19-б.]. А.В. Бондарко оппозициялы/ бейоппозициялы қатынастар қосмүшелі және көпмүшелі категорияларда түрліше көрініс табатынын айтады [101, 20-б.]. Яғни қосмүшелі категорияларға оппозициялы қатынас тән болса, көпмүшелі категорияларда оппозициялы да, бейоппозициялы да қатынастар орын алуы мүмкін. Сонымен қатар бір грамматикалық категорияда оппозициялы және бейоппозициялы қатынастар орнай береді. Оппозициялы және бейоппозициялы ерекшеліктер түрлі тілдердің грамматикалық категориялардың құрылымы алуан түрлі болатынын көрсетеді. Бұл ерекшелік түрлі белгілері бойынша, оның ішінде грамматикалық категорияларда түрлі оппозициялардың орын алуына байланысты да айқындалады. Грамматикалық категория құрылымында оппозициялы және бейоппозициялы қатынастар болатыны туралы тұжырымдар грамматикалық категориялардың өзіндік ерекшеліктерін дұрыс түсінуге жол ашады. Категориалды құрылымдардың алуантүрлілігі тілдік жүйенің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, грамматикалық құрылымды табиғи жүйе ретінде сипаттауға мүмкіндік береді. Категориалдық құрылымдардың алуантүрлілігі когнитивті бағыттағы ізденістер үшін ерекше маңызды. Ол нақты категориялау заңдылықтарының морфологиялық категорияларға да қатысты болатынын көрсетеді. Соның нәтижесінде грамматикалық (морфологиялық) категориялар тілдің онтологиясын көрсете отырып, табиғи нысан ретінде сипатталады. Яғни грамматикалық категориялар тіл үшін нақты (табиғи) категориялар ретінде қарастырылады. Н.Н. Болдырев тілді функционалды-семиологиялық тұрғыдан зерттеу нәтижесінде тілдік категорияларға, оның ішінде грамматикалық категорияларға оппозициялы қатынас тән емес екенін ескертеді [102]. Бұл орайда ғалым үш түрлі уәж айтады: біріншіден, оппозициялы қатынас бастапқыда фонологияда пайда болды, ол сөйлеу аппаратына (мүшелеріне) негізделген әрі фонемалардың акустикалық сипаттарының дискретті болуымен байланысты. Ендеше, тілдік (грамматикалық) бірліктердің оппозициясы да осыған негізделіп, мағыналардың дискретті және градуалды ерекшеліктеріне сүйенуі керек. Алайда семантикада дискретті емес, континуалды тәсіл басымдық алады. Екіншіден, морфология семантика мен синтаксистің арасындағы байланысты айқындауды мақсат етеді, алайда оларды санамалап шығу мүмкін емес. Сондықтан олар өз ішінен оппозиция құрауы міндетті емес. Үшіншіден, семантика мен синтаксистің арасындағы байланыс алуан түрлі, ол морфологиялық жолмен ғана емес, сонымен қатар басқа да тілдік құралдардың көмегімен (құрылымдық, интонациялық) беріледі. Сол себепті функционалды-семиотикалық тұрғыдан алғанда, морфологиялық категориялар мен олардың категориалды мағыналары оппозиция құрай алмайды [102]. Ғалымдар морфологиялық категорияларды түрлі қырынан сипаттайды. Соның нәтижесінде грамматикалық (морфологиялық) категориялар тілдің онтологиясын көрсете отырып, табиғи нысан ретінде сипатталады. Зерттеулердің мақсаты, әдістері мен жіктеу ұстанымдарына сәйкес тіл біліміндегі морфологиялық категориялардың жіктелу үлгісін былайша топтастыруға болады. А.В.Бондарко еңбектерінде морфологиялық категориялар кешенді түрде сипатталған [76]. Ғалым морфологиялық категориялардың жекелеген таксондарын үшке жіктейді: мазмұндық-функционалды, құрылымдық-синтаксистік және арнайы морфологиялық топ. Арнайы морфологиялық жіктеу бір сөздің тұлғасы мен сөзтұлғалар арасындағы қатынастардың коррелятты сипатына қарай сараланады. Корреляттық бір морфологиялық категорияның мүшелері бір сөздің тұлғалары арқылы беріледі. Соған сәйкес ғалым мынадай морфологиялық категорияларды айқындайды: бірізді коррелятты (рай, шақ, жақ, сан, септік жүйесі), бірізді емес коррелятты (сыпат, етіс, зат есімның көптік тұлғасы, шырай), коррелятты емес (тек категориясы). Құрылымдық-синтаксистік жіктеуде құрылымдық-синтаксистік және синтагмалық мәндерін негізге алынады. А.В.Бондарко құрылымдық-синтаксистік мәнділік ретінде «морфологиялық категория мүшелерінің сөйлем құрылымына қатысын» көрсетеді [100, 63]. Мұнда белгілі бір тілдік бірлік түрінде берілген морфологиялық категория нақты синтаксистік құрылымның маңызды элементі және басты шарты болады. Құрылымдық-синтаксистік мәнділігіне байланысты А.В.Бондарко үш түрлі категорияны көрсетеді: тұрақты синтаксистік мәнділігі бар (етіс), айнымалы синтаксистік мәнділігі бар (септік, шақ, рай, жіктік, шырай) және синтаксистік мәнділігі жоқ, яғни мұндай категориялардың мүшелері түрлі конструкциялармен (зат есімдердің тек, сан категориялары, сын есімдердің тек, сан, септік жүйесі) байланысты болмайды. Синтагмалық мәнділікте белгілі бір сөзтұлға мағынасының басқа сөзтұлға мағынасымен байланысы негізге алынады. Бұл белгі бойынша синтагмалық жағынан күшті синтагмалық (тек, түрлі сөз таптарының септелуі, көптелуі), әлсіз синтагмалық категориялар (рай, шақ, сыпат) сараланады. Бұл жіктеуде градуалды оппозиция ерекше қызмет атқарады. Морфологиялық категориялар синтагмалық мәнінің болу/болмауына байланысты болмай, мәнділік деңгейіне қарай анықталады. Морфологиялық категориялардың синтагмалық мәнінің деңгейлері градуалды ұстаным негізінде айқындалады. Морфологиялық категориялар синтагмалық ерекшелігі, бірізділігі негізінде өзара ажыратылады [100, 75]. Ғалым категорияларды синтагмалық ерекшелігіне қарай жіктей отырып, екі категорияның арасындағы айқын, нақты айырым белгілері жоқ екенін айтады. Ол – шырай және шақ категориялары. Бұл категорияларды ғалым аралық деңгейдегі категориялар ретінде сипаттайды. Мазмұндық-функционалды жіктеуді сипаттай отырып, А.В. Бондарко семантикалық және құрылымдық ерекшеліктері (доминанты) бар категорияларды айқындайды [100]. Семантикалық доминанты бар категориялар бейнелеуіш типті және сипаттау типті болып жіктеледі. Бірінші топқа ғалым рай, шақ, жақ, зат есім, шырайды жатқызады. Бұл категорияларда ақиқат болмыс бейнеленіп, олардың арақатынасы көрінеді. Екінші топтағы қатынастар тілдік семантика тұрғысынан сипатталады. Орыс тілінде бұл етіс категориясына тән. Ғалым септік категориясын бірінші топқа жатқыза отырып, онда екінші түрдегі категорияның ерекшеліктері де көрінуі мүмкін екенін (септіктердің актив және пассив құрылымдардағы қолданысы) айтады. Сыпат (вид) категориясында бейнелеуіштік семантикалық белгілер де (қайталану, ұзақтық), сипаттаушы (қимылдың тұтастығы) белгілер де орын алуы мүмкін. А.В.Бондарконың мазмұндық-функционалды жіктеуінде морфологиялық категориялар сөйлеушінің сөйленім мазмұнына қатысы тұрғысынан да ерекшеленеді. Соған сәйкес осы қатынасты білдіретін категориялар (рай, шақ, жақ, сыпат) және осы қатынасты білдірмейтін категориялар (қалған категориялар) болып жіктеледі. Ю.С. Степанов грамматикалық категорияларды жалпыланудың үш түрлі сипатына қарай жіктейді: атау (номинация), предикация, локация [104]. Осыған байланысты үш түрлі грамматикалық категория сараланады: Ғалымның тұжырымдауы бойынша, атау (номинация) зат, белгі, қимыл атауы болуына қарай топтастырып, адамның сыртқы әлеммен қатысын айқындайды, бұл негізгі (жіктеуші) абстракция болып табылады. Соған сәйкес барлық сөздер есімдер мен етістіктерге жіктеледі. Предикация заттардың арасындағы (сондай-ақ белгілер мен іс-әрекет арасындағы) абстракция болып табылады. Ол тілде сөйлемнің құрылымдық схемалары арқылы көрініс табады. Ю.С. Степановтың грамматикалық категорияларды жіктеуі оларды онтологиялық категориялармен теңестіріп, тілде грамматикалық мағыналар арқылы көрініс тапқан онтологиялық категорияларды сипаттауға (интерпретациялауға) жол ашады. Бұл жіктеуде таза морфологиялық категориялар локацияға негізделеді. Алайда морфологиялық категориялардың бәрі ол шеңберде сипаттала бермейді. Локация адамның кеңістік пен уақытқа қатынасына қарай абстракциялану сипатын білдіріп, негізгі меже ретінде адамға бағытталады, ол уақыт, кеңістік, сан онтологиялық категорияларына сәйкес келеді. Тілде локация шақ, жақ, көптік форма және септік көрсеткіштерінде көрініс табады. Қазақ тіл біліміндегі зерттеу жұмыстарында грамматикалық категориялар екі бағытта сипатталған: грамматикалық мағынаны құрылымдық жағынан қарастырған еңбектер: І. Кеңесбаев, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, А. Ысқақов, Т. Қордабаев, Н. Оралбаева т.с.с. грамматикалық категорияларды функционалды-семантикалық тұрғыдан қарастыру: бұл бағыттағы зерттеулердің алғашқы нышандары А. Байтұрсынұлы, Қ. Кемеңгерұлы, Қ. Жұбанов, Ы. Маманов, З.Қ. Ахметжанова, М. Копыленко, С. Исаев еңбектерінен бастау алып, кейін Ф. Оразбаева, Қ. Рысалды, Э. Оразалиева, З. Ерназарова, М. Жолшаева, Б. Аязбаева, Ж. Джамбаева, С. Құлманов, А. Жаңабекова, А. Солтанбекова т.с.с. зерттеуші-ғалымдардың еңбектерінде сабақтастық тапты. Морфологияның тіл жүйесіндегі орнын, оның негізгі бірліктерін, морфологиялық талдаудың әдіснамалық негіздерін, морфологиялық мағыналық ерекшеліктерін, морфологиялық көрсеткіштердің тұрпат және мазмұн межесін айқындауға арналған еңбектер баршылық. Дәстүрлі грамматикада жеке категориалды бағыт үстемдік алып келді, онда жекелеген грамматикалық категориялар тұрпат межесі мен мазмұн межесі тұрғысынан сараланып, жекелеген морфологиялық категориялардың мағынасы негізге алынды. Сөздің морфологиялық құрылымы мен морфологиялық категориялардың арақатынасын когнитивті тұрғыдан зерттеу ерекше маңызды. Мұнда тілдік деректер концептуалдау және категориялау сияқты негізгі танымдық үдерістер тұрғысынан қарастырылады. Соның нәтижесінде грамматикалық (морфологиялық) категориялар тілдің онтологиясын көрсете отырып, табиғи нысан ретінде сипатталады. Соған сәйкес осы қатынасты білдіретін категориялар (рай, шақ, жақ, сыпат) және осы қатынасты білдірмейтін категориялар (қалған категориялар) болып жіктеледі. Тілде екі жүйе қызмет етеді: грамматикалық және лексикалық жүйе. Ол бастапқы және кейінгі категориялауға негізделеді. Бастапқы категориялау тілдің атауыштық қызметіне байланысты болады. Ал кейінгі категориялауда тілдік қолданысты ескере отырып, сөздер грамматикалық топтарға жіктеледі: Грамматика когнитивті репрезентацияның құрылымын айқындаса, лексика оның мазмұндық жағын саралайды. Осыған байланысты Ы.Маманов қазақ тіліндегі сөздердің морфологиялық құрылымын екі тұрғыдан қарау керек екенін айтады: «Біріншісі – сөздің лексикалық мағынасын білдіретін түбір сөз. Түбір сөздердің құрамы жасалу тәсіліне қарай негізгі, қосымшалы, біріккен, қосарлы және тіркесті болып келеді де, бұлар түбір сөздердің лексика-грамматикалық тобына жатады. Осы аталған әр тұлғадағы түбір сөздер ішкі мазмұнына қарай лексика-грамматикалық топтарға бөлініп, сөз таптарын құрайды. Түбір сөздер лексикалық бүтін ретінде тілдің сөздік құрамын жасайды. Екінші – сөздің грамматикалық формасы, ол түбір сөздерге грамматикалық форма тудырушы қосымшалар жалғану арқылы жасалады. Сөздің грамматикалық формасы морфологиялық бүтін болып саналады да, сол күйінде тілдің сөздік құрамына енбейді. Демек, қазақ тіліндегі сөздер түбір сөздер және сөздің грамматикалық формалары болып үлкен екі топқа бөлінеді. Сөздердің білдіретін ұғымдары олардың лексикалық мағынасы болып саналады атауын білдіруіне сәйкес, олардың лексикалық мағыналары өзара мағыналық топтарға – сөз топтарына бөлінеді. Сонымен бірге олардың құрамы да стандарт түрде емес, әртүрлі тәсілдер арқылы жасалады» [76, 129-б.]. Грамматикалық категория мазмұны категориалдық мағыналар кешені ретінде көрінеді. Категория мазмұнын құрайтын категориалды мағыналар категориалды мағыналарды таңбалау үшін қолданылатын грамматикалық құралдар арқылы беріледі. Грамматикалық категорияның мазмұны: 1) грамматикалық категорияның категориалды мазмұнына сәйкес концептуалды категорияға бағытталады; 2) категорияның мазмұн межесін құрайтын категориалды мағыналар концептуалды категорияның қай аспектілері грамматикалық түрде көрініс тапқанын айқындайды. Яғни тілдік категория концептуалды мазмұнның репрезентациясы ретінде сипатталады. Тілдік категория мен концептуалды сәйкестіктер алуан түрлі болып келеді. Концептуалды корреляттар тілде түрліше көрініс табады. Корреляция (сәйкестік) тілдік немесе концептуалды категориялар арасында ғана емес, жекелеген аспектілер арасында да көрініс табады. Яғни концептуалды категориялар мен грамматикалық категориялардың мазмұны әртүрлі болуы мүмкін. Негізгі концептуалды категориялар тілде көрініс тапқанмен, олардың аспектілерінің бәрі бірдей тілде көріне бермеуі де мүмкін. Категориалды мағыналарды былайша сипаттауға болады: Категориалды мағыналар морфологиялық категориялардың мазмұнын құрайтын грамматикалық (морфологиялық) мағыналардың, кейін коммуникация барысында лексика-грамматикалық мағыналардың қалыптасуына негіз болады. Категориалды мағыналар семантика мен синтаксистің арасындағы байланысты көрсетуде ерекше маңызды болады. Грамматикалық категория танымның динамикалы, процессуалды сипатын көрсетеді. Функционалды-семиологиялық тұрғыдан алғанда, категориялаудың екі жақты қыры айқындалады: статикалық жүйе ретінде адамның ғаламды категориалды жіктеуі туралы білімдерді көрсетсе, динамикалы үдеріс ретінде сөйлеу-ойлау әрекетінде ойға түрткі болған заттар мен нақты концептуалды категорияларды байланыстырады. Болмысты репрезентациялайтын сөздік қордан өзгешелігі грамматикалық категориялар адамның ғаламды қалай көретінін бейнелейді. Қандай тілдік құралдың қолданылуына байланысты тілдегі концептуалды ақпарат түрліше құрылымдалады. Мысалы, лексика ақпаратты жіктесе, морфология стандартталған, канондалған тілдік білімді көрсетеді. Осыған байланысты Е.С. Кубрякова былай дейді: «В лексике язык предлагает достаточно большое количество средств языковой дескриптизации материи и форм ее существования, грамматика отрабатывает конвенциональные формы описания положения дел или ситуаций с меньшим разбросом этих форм, зато во многих грамматических категориях отражаются, с одной стороны, наиболее общие представления о членении мира, а с другой – яснее всего сама альтернатива описания с небольшим числом возможных решений» [78, 32-б.]. Морфологиялық репрезентация мәселесін айқындауда грамматикалық категориялаудың орны ерекше. Грамматикалық категориялаудың мақсаты – функционалды-мақсатты жүйе ретінде тілдегі ортақ ұстанымдарды, мағынаның (сонымен қатар лексикалық категориялау арқылы айқындалған мағыналардың) тілдегі кодталу ұстанымдарын, олардың тілдегі қолданысын айқындау. Онда тілдік қолданыс ерекшеліктері ескеріліп, сөздер грамматикалық топтарға бөлінеді, ол тілдегі грамматикалық және лексика-грамматикалық категорияларда көрініс табады. Яғни тілдік нысандар категорияларға жіктеліп, тілде көрініс тапқан категориялар негізінде категорияланады. Грамматикалық категориялау – ғаламды танудың категориалды үлгісі ретінде сипаттау, морфологиялық репрезентация концептуалды мазмұнды құрылымдаудың категориалды тәсілі болып табылады. С.Исаев грамматикалық категориялардың өзіндік ерекшелігін былайша көрсетеді: «Тіл білімінің қол жеткен соңғы жетістіктеріне сүйенсек, грамматикалық категорияның мәні мынадай сипаттары арқылы айқындалады. Ол әрине, бірден грамматикалық мағына ұғымымен тікелей байланысты. Бірақ грамматикалық категория деп тану үшін, ең алдымен, бір ғана грамматикалық мағынаның болуы жеткіліксіз. Яғни бірнеше (кем дегенде екі) грамматикалық мағына болуы керек. Екіншіден, ол грамматикалық мағыналар бір деңгейдегі мәндес, ыңғайлас сипатта болуы керек. Айталық, өткен шақтық және айтушы (бірінші) жақтық немесе қимылдың болымсыздық мәнін білдіретін мағыналар бір деңгейдегі ыңғайлас сипатта емес. Олардың бір грамматикалық категория құрауы жайында әңгіме болуы мүмкін емес. Яғни олар бір грамматикалық категория шеңберіне ене алмайды. Үшіншіден, ол грамматикалық мағыналар өз ішінен бір-бірінен ажыратыла алатын қайшы мәнді сипатта болуы қажет. Төртіншіден, солардың бәріне лайық тұлғалық немесе парадигмалық берілу ерекшеліктері, грамматикалық көрсеткіштері болуға тиіс. Бесіншіден, сол грамматикалық мағынаның әрқайсысы белгілі грамматикалық амал-тәсілдер, тұлғалар арқылы беріліп отыруы керек. Алтыншыдан, осындай қасиеттер белгілі бір топтағы сөздердің грамматикалық немесе лексика-грамматикалық (семантикалық-грамматикалық) сипатын айқындай алатын мағыналық, тұлғалық белгісі болуға тиіс. Міне, осындай грамматикалық мағыналар жиынтығы мен олардың грамматикалық амал-тәсілдері я парадигмалық тұлғалар (формалар) арқылы беріліп, бірлікте тұруын грамматикалық категория деп тануға болады [77, 500-б.]. Грамматикалық категориялауда тілдің онтологиясы көрінеді, яғни тілге тән категорияларға жіктеледі. Бұл тілдің семиологиялық жүйе ретінде қолданылуына негіз болады. Тілдегі категориялар тілді жүйе ретінде және әрекет ретінде сипаттайды. Сол арқылы грамматикалық категориялау динамикалы, процессуалды зерделеу сипатына ие болады. Ол қандай да бір сөздің тілдік категорияға, яғни сөздердің грамматикалық немесе лексика-грамматикалық тобына қатысын айқындап қана қоймайды, сонымен қатар осы категориясына тән, сөздің нақты семиотикалық қызметін де көрсетеді. Бұл – функционалды категориялау ерекшеліктеріне тән. жүктеу/скачать 1.82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|