Жұбаева О. ҚАзақ тілінің когнитивті грамматикасы
жүктеу/скачать 1.82 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Отыз омыраудан шақ, Қырық қабырғадан шық!
- Жалпыланған жақпен сәйкес келуі
| Шығар болсаң, жылдам шық,
Шықпас болсаң, қайта ұрғын қара құрт (Арбау жыры). Бүйі, бүйі, бүйі, шық. Зығырыңды жаймай шық. Отыз омыраудан шақ, Қырық қабырғадан шық! (Арбау жыры). Жекеше ІІ жақтық қатынастың сыпайы түрі Бұл форма ІІ жақтың анайы түрі сияқты, негізінен диалогте көрініп, негізгі парадигмалық мәні айқындалады. Ол іс-әрекет иесімен сәйкес келуі, нақты адресатпен сәйкес келуі сияқты белгілерден құралып, негізінен жасы үлкен немесе ерекше сыйлайтын адамға қатысты қоланылады: Сіз қазақтың қазақ заманында дүниеге келіп қалған гауһарсыз. Сіздің құлашыңыз ұзын, қиялыңыз терең, арманыңыз алыстағы өткен өмірде. Жаңа заманның бұйынтақ сөзі, жыбырлақ мінезі сізді жарытпайды, тосаңсытады, күні өткен жат адам қылады (Ж.Аймауытұлы, Шығ.). Жекеше ІІ жақтық қатынастың сыпайы түрі бейтаныс, онша аралас-құраласы жоқ адамға қатысты қолданылуы мүмкін: Ә, Бекболат сіз боласыз ба? Отырыңыз, – деп сырғып орын берді. – Әнеугі оққа ұшқан жігіт екенсіз ғой, – деп біле қойды (Ж.Аймауытұлы, Шығ.). Шідербай шәкірттен оны-мұны сұраған болып отырды. Ол жалақтың қай берекелі сөзі болады, баяғы «Қаратау қаладан қашан шықтыңыз? Орыс-орманнан не жат хабар бар? Қай ел боласыз? Оқығалы қанша болды? Неше ағайынды боласыз? Жамағатыңыз жоқ па еді?» – деп тап-тұғиянын қаза сұрады дәл бір құда болатын кісіше (Ж.Аймауытұлы, Шығ.). Жалпыланған жақпен сәйкес келуі: Әлі өзім ауылнай болғанда бір пәсте түзеп берем,-деп өзбегім қулық айтады. 5 шақырымдай жүрген соң, бұраң көшелі құлаған, қиқайған ескі дуалдарға ұшырайсыз (Ж.Аймауытұлы, Шығ.). 1, 2-жақ тұлғалары, жоғарыда айтқанымыздай, негізінен адам мәніндегі есімдікпен тіркесетіндіктен, олармен қиыса байланысып, бастауыш қызметін атқарады. Қазақ тілінде нақты жақты сөйлемдер 1 және 2-жақ тұлғасындағы есімдіктер арқылы көрініс табады. Мен, сен, біз, сіз есімдіктері бастауыш қызметінде жұмсалған сөйлемдер әрдайым белгілі мәнде жұмсалады, себебі аталған есімдіктер сөйлеу актіне қатысушыларды білдіріп, ең анық, нақты, белгілі болып табылады. Есімдік бастауыштың бар-жоғынан тұлғаның мағынасына нұқсан келмейді. Жақтау функционалды-грамматикалық категориясы мазмұн межесі мен тұрпат межесіне ие. Бұл категория морфологиялық, синтаксистік, лексикалық тілдік деңгейлер арқылы беріледі. Етістіктің жақ морфологиялық категориясы жақтау функционалды-семантикалық категориясының өзегін, негізін құрайды. Ал шет аймақтарында жақ грамматикалық категориясымен байланысқа түсетін тілдің басқа деңгейлерінің құралдары жатады. Оған: сөйлемнің синтаксистік моделі; етістік семантикасы; форманың лексикалық айналасы; етіс; форманың қолданылуындағы экстралингвистикалық жағдайлар жатады. Аталған тілдік құралдар мағынасының ортақтығына байланысты жақтау функционалды-грамматикалық категориясына бірігеді. Функционалды-семантикалық категорияларды морфологиялық категорияның негізінде айқындау өзара байланысты құбылыстарды жақтау функционалды-семантикалық категория шеңберінде қарастыруға мүмкіндік береді. Жақтау өрісінің орталығына кез келген жіктеу есімдіктері емес, атау тұлғалы, бастауыш қызметіндегі түрлері ғана қатысады. Жанама септік тұлғасындағы толықтауыш қызметіндегі объект мәнді (Қызым, саған айтам; сенен мұндайды күтпеп едім) жақтау өрісінің орталығына жатпайды. Олар жақын перифериясына (немесе орталықтан периферияға ауысатын) аралық аймаққа жатады. Сондықтан жақ грамматикалық категориясы көрініс табатын кез келген жіктеу есімдігін жақтау өрісінің орталығына жатқызуға болмайды. Өріс орталығын түзуге кез келген есімдік емес, етістіктің жақ тұлғаларымен қиыса байланысатын (синтаксистік тұрғыдан сәйкес келетін) және субъектілік-предикаттық құрылым элементтері ретінде байланысатын есімдік тұлғалары ғана қатысады. Оған етістік-баяндауыштың субъект-бастауышы бола алатын мен, сен /сіз, ол, сендер/сіздер, олар, өз есімдіктері жатады. Басқа есімдіктер етістік жақтарымен бұлай қиыса байланыса алмайды. Бұл жерде өздік есімдіктерінің орыс және қазақ тілдеріндегі өзіндік ерекшеліктері айқын көрінеді. Орыс тілінде өздік есімдіктері (возвратные местоимения) жақ грамматикалық категориясының орталық позициясында қолданылмайтын болса, қазақ тілінде өздік есімдіктері өріс орталығына енеді. Орыс тілінде өздік есімдіктер жақтау өрісінің перифериялық компонентінің морфологиялық-синтаксистік тәсіліне жатады. Өздік есімдігі түрленіп, етістік тұлғасымен тіркесіп, жеке тұрып немесе есімдік-бастауышпен тіркесіп, жақты білдіреді. Мысалы: Я себя не оправдываю. Ты себя не оправдывай. Яғни себя өздік есімдігі І жақта, ІІ, ІІІ жақтарда да өзгеріссіз, бір тұлғада қолданыла береді. Ал қазақ тілінде өздік есімдігі жаққа байланысты түрленіп (өзім, өзің, өзі) отырады әрі І жақ өздік есімдіктері басқа жақтармен тіркесе алмайды (мен өзім, сен өзің, ол өзі), синтагмалық байланыс құрай алмайды. Қазақ тілінде жіктеу есімдіктері мен өздік есімдіктері бірінің орнына бірі қолданыла алады. Мысалы: сені көргім келді – өзіңді көргім келді; өзін көргім келді – оны көргім келді т.с.с. Яғни өздік есімдігінің де, жіктеу есімдігінің де қызметі ұқсас, белгілі бір жақты көрсету. Сол себепті өздік есімдігі белгілі бір жаққа қатысты болып келеді. Ал нөлдік тұлғада қолданылған жағдайда оның қай жаққа қатысты екенін онымен тіркескен есімдік не зат есімнен аңғаруға болады. Мысалы: Өз үйім – өлең төсегім. Өз дегеніне қайтпады. Кейде жіктеу есімдіктері жасырын келсе де, оны өздік есімдігі арқылы тауып алуға болады. Себебі өздік есімдігі басқа жақтағы жіктеу есімдігімен тіркесе алмайды. Мысалы: Өзіме де сол керек деген сөйлемде өзіме есімдігі арқылы менің есімдігін анықтауға болады, себебі сенің өзіме немесе оның өзіме түрінде тіркесе алмайды. Белгілі бір жақтағы өздік есімдігі сол жақтағы жіктеу есімдігімен ғана изафетті байланыс түзеді: менің өзім, сенің өзің, оның өзі т.с.с. Сондай-ақ жіктеу есімдігі жасырын келсе де, етістік арқылы оның қай жаққа қатысты екені айқын байқалады: Өзің де түсінесің ғой, бәрін көріп-біліп отырсың («Дама в шоколаде»). А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы өздік есімдіктерін есімдіктің бір түрі ретінде жеке шығарылмаған. А.Байтұрсынұлы есімдіктің бұл түрін әркім, әрқайсысы, бәрі, барша т.б. есімдіктерімен қатар шектеу есімдігі ретінде көрсетсе, Қ.Кемеңгерұлы оны анықтау (определительные местоимения) есімдіктерінің ішінде түсіндіреді. жүктеу/скачать 1.82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|