және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
Қүрылыс ерекшеліктері мен дамуына байланысты тістер қысқасауытты және үзынсауытты болып белінеді. Қысқасауытты тістер — Ьгасһіосіопісз — үш беліктен түрады. Олар: бір-бірінен айқын ажыратылып жатқан тіс сауыты, мойны және түбірі. Тіс сауыты— согопа сіспіез — деп тістің ауыз қуысындагы кезге көрінетін бөлігін айтады. Тіс сауытының пішіні күрек тістерде — сына тәрізді, сойдақ тістерде конус тәрізді болып келеді. Ал, азу (премо- ляр мен моляр) тістер бірнеше конусша немесе төмпешіктер жиын- тығы ретінде қүралған. Тіс сауытының ерінге қараған бетін — кіреберістік бет — Гасіез ѵезііЬиІагіз, қарама-қарсы тіл жағындағы бетін —тілдік бет— Гасіез 1іп£иа1із, қатар орналасқан тістер ара- лығында бетін —тиісу беті— Гасіез сопіасіиз, жоғарғы және төменгі тістердің бір-біріне жанасатын шайнау бетін —жанасу беті— Гасіез оссіизаііз — деп атайды. Тіс түбірі — гасііх сіепііз — жоғарғы және төменгі жақ қызыл иектерінің үяларына тіс байламдарыньщ— 1і£атеп1ит сіепііз — кемегімен бекітіледі. Тіс байламы немесе уялық суйек қабы— регіосіопііит — қоректендіруші қан тамырлары мен олардың қызметін реттейтін жүйкелерге бай. Тістерде бірнеше (1-3) түбір болады. Тіс мойны— соііит скпііз — деп тіс сауыты мен түбірінің бір- біріне өтетін жіңішкелеу жерін айтады. Тіс мойнын қызыл иек қаптап жатады. Тісті жарып зерттегенде оның қүрылысының біркелкі емес екендігі байқалды. Тіс сауыты үш қабаттан қүралған. Ол сыртынан кіреукемен (эмаль) қапталған. Оның астында тістің негізгі қабаты, қүрьілысы ерекше сүйек тканінен түратын — дентин жатады. Дентиннің ішкі жағында үрықтық жүмсақ дәнекер тканьмен (пульпа)— риіера (іепііз — толған тіс қуысы—саѵит сіепііз — болады. Тіс түбірі де үш қабаттан түзілген. Ол сыртынан цементпен қапталған. Цементтің астында дентин, ал оның ішінде тіс жүмсағына (пульпа) толған тіс қуысы жатады. Сондықтан, сыртынан қарағанда қысқасауытты тістің сауыты мен түбірі екі түсті болады. Сауыты ақ эмальмен, ал түбірі сары түсті цементпен қапталған. Тіс түбірінің төменгі үшындағы тесік арқьілы тіс пульпасына тісті қоректендіруші қан тамырлары мен жүйкелер енеді. Тістің негізгі заты —дентин— ёепііпит — болып табылады. Оның 70—80% минералды түздардан түрады. Дентинді түзуші сүйектің қүрылысы ерекше болып келеді. Дентин жасаушы сүйек клеткалары — одонтобласттар тіс қусыныдағы пульпаның сыртқы бетінде бір катар орналасып, дентинді кіреуке кабатына жапсарлай түзеді. Тіс кіреукесі (эмаль)— епатеіит — ауыз қуысы кілегейлі қабығының эпителий үлпасының туындысы. Эмаль бір қатар жатқан үсақ алты қырлы призмадан түзілген. Оның қүрамының 98% мине- ральдық түздардан түрады. Сондықтан, эмаль организмдегі ең берік зат. Оның тығыздыгын кварцпен, ал омырылғыштыгын фарформен салыстыруға болады. Цемент— сетепіит — қүрылысы жағынан сүйек тканіне үқсас. Оның қүрамының 60—70% минеральды түздардан түрады. Қысқасауыттьі тістердің тіс сауыты жануарлардың жасы үлғайған сайын үйкеліп, желінеді. Қартайған малдардың тістері толығымен желініп, тіс сауыттары көрінбей кетеді. Яғни, тіс сауыты үйкелу ба- рысында түбірден өспейді. Желінген тістердің тіс қуысы дентинмен бітеліп, ез қалпына келеді. Оның тіс дентинімен біткен жері басқа бөліктерімен салыстырғанда сәл қоңырланып түрады. Бүл жерді тіс "жүлдызы" деп те атайды. Ит пен шошқаның барлық түрақты тістері, күйіс кайтаратын жа- нуарлардың күрек тістері және барлық үй жануарларының сүт тістері қысқасауытты тістерге жатады. жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|