Табиғатқа және адам өміріне микробтың ролі

1.Табиғатқа және адам өміріне микробтың ролі.

2.Ауыл шаруашылығына және өнеркәсіпке микробиологиялықпроцесінің пайдаланымы.

4.Адам денесінің микробоценозы.

5.Инфекция және дисбактериоз ұғымы.

Тіршілік үшін өсімдіктің маңызы Өсімдіктерді суда өсетін, топырақта өсетін, жер астында өсетін, жер бетінде өсетін деп бірнеше топқа бөлуге болады.

Дәріс № 6. Өсімдік экологиясы: пәні, мазмұны, есебі. Өсімдіктер тіршілігіндегі ауа және оның маңызы.

1. Ғылымның тарихы мен дамуы.

2.Экологиялық өсімдіктердің басқа ғылыммен байланысы.

3.Экологияны маңызды әдіспен оқытылуы.

1. Азот. Оттек. Ауаның газды құрамы. Оттек. Көмірқышқыл газ.

2. Атмосфераның аумалы компоненты немесе ауаның салтақтануының.

3. Желдіңмағынасы. Анемофилия. Анемохория. Желдік эрозия

1. Жылы - өсімдіктің тіршілігінің қажетті шарты. Жылының факторы - климаттық шарттың бөлігі.

2. Айналдыр- немесе жылының берілісінің әдіс-айлалары. Радиация, жылу алмасу, конвекция. Өсімдіктің өмірінде маусымдық көріністер.

3. Өсімдіктің қызуы. Өсімдіктердің жеке атқаратын қызметтері үшін жылының мағынасы. Өсімдіктің жылу табандылығы және суық табандылыңы.

4. Түрлілік жылының шартының және оның ықпалының географиялық таратылуы, және өсімдіктің жерде реттелуі.
Дәріс № 9. Жарық экологиялық фактор және өсімдік тіршілігінде ең маңызды ролі.

Жоспар:

1.Су, және оның экологиялық мағынасы. Топырақтағы су, оның пішіндері.

2. Құрғақ өсімдіктері үшін судың түрлі пішінінің экологиялық мағынасы. Транспирация. Өсімдіктер морфологиясына су жетістігінін шартының ықпалы. Осмотикалық қысымның экологиялық мағынасы.

3.Өсімдіктің экологиялық топтарына су қатынасы. Гигрофиты, гидрофиты, ксерофиттер, мезофиты.

4. Кейбір табандылығының экологиялық мағынасы. Псаммофиты. Өсімдіктің жабынының таратушылығы үшін судың мағынасы.
Дәріс № 10. Топырақ факторы және оның өсімдіктер тіршілігіне маңызы.

Жоспар:

1. Экологиялық фактор сияқты нұрдың мінездемесі

2. Жайма-шуақ радиацияның заңдылықтары

3. Оптикалық жүйе сияқты өсімдік және өсімдіктің жабыны

Топырақтық факторлар және олардың өсімдіктердің өсуіне әсері

1.Топырақтық факторлар және олардың өсімдіктердің өсуіне әсері

2.Топырақтың механикалық құрамы, оның экологиялық мәні. Топырақтың химиялық құрамы, оның экологиялық мәні. Топырақтағы кальцийдің мәні.

3.Минералды қоректену элементтері

4.Тұзды топырақтағы өсімдіктердің экологиясы. Галофиттер. П.А. (1950) Генкель бойынша галофиттерді топтастыру.Эугалофиттер, криногалофиттер, гликофиттер.

5.Топырақтың органикалық құрамы және оның экологиялық мәні. Топырақтағы тірі ағзалар мен оынң өсімдіктерге әсері.

ТОПЫРАҚТЫҚ (ЭДАФИКАЛЫҚ) ЖӘНЕ ОРОГРАФИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР

Топырақ – топырақ түзілудің бірнеше түрлерінің (климат, тірі организмдер, жергілікті жердің рельефі, аумақтың жасы мен адамдардың шаруашылық әрекеті) қатынасында пайда болған ең маңызды табиғи дене. Топырақ түзуші факторлардың үнемі өзгеріп, дамып отыруына байланысты,топырақта үнемі дамып отырады, осыған байланысты топырақтың әр түрлі түрлері кездеседі. СССР-дің аумағында 100 ден аса топырақ типтері кездеседі.

Топырақтың қуаты өте маңызды экологиялық мәнге ие. Оның барлық биіктігі өсімдіктердің тамырымен қамтылған. Топырақтың беткі құнарлы, гумусты қабаты қалың болған сайын өсімдік тамыры соғұрлым тереңдей түседі, себебі бұндай топырақтар ылғал мен қоректік заттарды көбірек ұстап тұрады. Сондықтан бұндай топырақта өсетін өсімдіктер көп өмір сүруге бейім болады. Топырақтың барлық типтерінде ылғал, жылулық, тұздылық мөлшері ешкандай экологиялық мән бермейді. Өсімдіктер тамырының топырақтан ылғал алуы оның аэрациясы мен температурасына тәуелді болады. Өсімдіктер тамыры суық топыраққа қарағанда жылы топырақтан қоректік заттарды тезірек алады, себебі суық топырақ өсімдік тамырының өсуіне кедергі келтіреді. Сонымен қоса цитоплазманың су өткізуін тежейді, сөйтіп судың өсімдік бойына таралу қабілеті төмендейді. Егер топырақ температурасы 0⁰С сәл ғана жоғары болса, онда өсімдіктің қоректенуі төмендейді.

Топырақтың биотикалық факторы

Топырақтың құрамында өсімдіктерді және жануарлардың қалдығынан басқа өсімдіктердің өсуіне үлкен ықпал ететін микро және макроағзалар бар. Топырақтағы тірі ағзаларды Ю.Одум (1975) бірнеше топтарға бөлген:

1.Микробиота – бактериялар, саңырауқұлақтар.

2. Мезобиота – нематодтар, кенелер, құрт-құмырсқалардың кішкентай ұрықтары.

3. Макробиота – өсімдік тамыры, ірі құрт-құмырсқалар мен жауын құрттар.

Топырақтың бесхлорофилді микроорганизмдері экологиялық маңызы аса жоғары емес, оған бактериялар, саңырауқұлақтар, актиномициттер, қарапайым инфузорийлер, амебала. Микроорганизмдер көбінесе бау-бақшалық , азотты топырақтарда кездеседі. Олар көбінесе өсімдіктердің тамырында топырақтың ризосферасында болады. Ризосфералар топырақтан химиялық, физикалық және биологиялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Дәл осы ризосферада микроорганизмнің көп бөлігі қалыптасқан және осы жерде топырақ түзуші үсрдісі жүреді. Микроорганизмдердің коп болуы топырақтың құнарлылығына ғана тәуелді емес, оған өсімдік түрі де маңызды роль атқарады.
Дәріс № 11. Өсімдіктердің тіршілік кейіпі.

Жоспар:

1. Раункиер мен Серебряковтың өсімдіктің өмірлік пішінінің топтастыруы.

2. Өсімдіктің өмірлік пішінінің эволюциялық-тарихи аспекттері.
Раункердің айтуы бойынша, өсімдіктердің өміршілдік формасы белгілі бір климаттық жағдайларға тәуелді болады, сондықтан климаты қолайлы аудандарда өсімдіктердің әр түрлі формалары өседі. Раункер биологиялық типтердің арасындағы проценттік ара қатынасты биологиялық спектр деп атаған. Кестеге сәйкес фанерофиттер жылы және ылғалды аудандар флорасында басым келеді. Климатты құрғақ аудандарда терофиттер басым. Жазы салқын және қысы ұзақ аудандарда гемикриптофит, ал қары қалың ауданда хамефиттер басым келеді.Альпілік қатты ауданда өсімдіктерден тек кына тектес өсімдіктер ғана өседі.

Ертерек айтылғандай Раункердің өсімдіктердің өсу формасы теориясы кең қолданылады, экологиялық және ботаника-географиялық зерттеулеерде қолданылады. Бірақ ол теорияны теріске шығарған зерттеушілерде болды. Шенников (1950) Раункердің айтқан өмірлік формасы өзгермелі деген. Мысалы: қарақат пен вереск біздің жерімізде кішкентай жыңғыл тектес болып өсіп, нанофанерофиттерге жатқызылса, Ирландияның жағалаулық өлкесінде олардың биіктігі 220 см дейін жетіп, микрофанерофитерге жатқызылады. И.Г.Серебряков (1962) фамефиттер тобының жасандылығына мән берген, себебі онда климаттық жағдайға бейімделуі бірдей емес өсімдіктер кездеседі. Көптеген ғалымдардың айтуынша өсімдіктердің өміршенділігін анықтағанда тек климаттық жағдайлар емес, сонымен қатар топырақ жамылғысы, литологиялық факторы, елдің флорасының қалыптасу тарихында ескерген дұрыс. Бірақ осы кемшіліктерге қарай Раункердің теориясын теріске шығаруға болмайды.

Т.Н.Высоцкидің (1915) өміршендік жүйесі мүлде басқа принциптерге сүйенеді. Өзінің «Ергения» атты классикалық туындысында ол өсімдіктерді келесідей экологиялық топтарға бөледі:

І. Превалидтер – ылғал мен қоректік заттарды көп қажет ететін, биомассаны бөліп шығаратын көпжылдық өсімдік. Высоцкий превалидтерді келессі топшаларға бөледі:

1. Өсімдіктің өміріне топырақ факторы және оның мағынасы.

2. Жердің механикалық құрамы, оның экологиялық мағынасы. Жердің химиялық құрамы, оның экологиялық мағынасы. Қышқыл, бейтараб, сілтілік топырағы. Топырақтағы кальцийның мағынасы.

3. Минералдық нәрдің элементтері.

4. Тұздалған жердің өсімдігінің экологиясы. Галофиттар. Галофиттың бөлімшесі П.А. Генкель (1950). Эугалофиты, криногалофиты, гликофиттер (гликогалофиты).

5. Топырақтың органикалық заттары, экологиялық мағынасы. Өімдіктер үшін топырақ ағзасы және оның мағынасы.

Ауа микрофлорасы: Топырақта микроорганизмдер тіршілік етумен қатар өніп-өсіп, көбейеді. Ауада олар едәуір мөлшерде кездеседі, бірақ өніп-өсуіне мүмкіндік жоқ. Сондықтан ауа микроорганизмдердің уақытша мекені болып есептеледі. Ауаға микроорганизмдер шаң-тозаңмен көтеріледі де, қайтадан солармен бірге шөгеді. Егер жер бетіне шөгіп үлгермесе, ауада тез арада қырылып кетеді. Сондықтан ауада микроорганизмдердің саны мен сапасы топырақтағы микроорганизмдердің құрамына байланысты болады. Әсіресе қозғалысы күшті өнеркәсіп орындары көп қалалардың үстіндегі ауада микроорганизмдер өте көп болады.

Ауада микроорганизмдерге күннің ультракүлгін сәулесі күшті әсер етті. Түссіз бактерияларға қарағанда төзімділеу. Әдетте спора түзбейтін микроорганизмдер төзімсіз болғандықтан спора түзетіндеріне қарағанда олардың саны да аз болады. Әр түрлі қоғамдық орындардың да ауасына микробтар саны бірдей болмайды. Бұдан адам көп жүретін жерлерде және көп қатысатын мекемелер маңындағы ауада микроорганизмдер көп болатыны көрініп тұр. Жыл мерзіміне байланысты ауа микроорганизмдерінің саны мен сапасы да өзгерістерге ұшырап отырады. Олардың ең аз болатын мерзімі қыс, ал көп болатын кезі жаз. Көктем мен күзде олардың саны аса көп болмайды. Бұл әрине түсінікті. Қыс кезінде қар жер бетін жауып қалады да шаңның көтерілуіне мүмкіндік бермейді. Ал жаз кезінде жел шаң-тозаңдармен бірге ауаға микроорганизмдерді ұшырап шығарады. Күз бен көктем кезінде жауын – шашын жиі болып, көтерілетін шаң-тозаңда аз болады. Сондықтан бұл мезгілде ауадағы микробтар саны көп болмайды.

Адам микрофлорасы – бұл тері мен басқа да былжыр қабаттардағы микроағзалардың жиынтығы.

Микрофлораның қалыпты жағдайы эубиоз деп аталады. Микрофлораның басты функциясы ағзаның түрлі ауруларға төзе алушылық қабілетін қалыптастыру болып табылады.

Қарапайым кәдімгі микрофлора дегеніміз – міндетті, міндетті емес және келіп-кетер микробтардың популяцияларының жиынтығы. Үш түрлі микробтардың қатынасы динамикалық тепе-теңдікте сақталып отырады. Кез келген ұзақ уақытты ауытқу дисбактериоз деп аталады.

Азық – түлік санитарлық экспертиза жасау, оның бұзылу мүмкіндігі микро- организмдермен, өңдеу барысында әртүрлі қоспалармен ластану, тасымал- даған және сақтау кезінде қолдануға жарамсыздығын анықтау үшін қажет.

Азық – түлікке санитарлық баға беру арқылы оны мынадай категорияларға-бөлеміз:

1. Судың топырақтың және ауаның микроағзаларын білу.

2. Микроағзалардың дамуына антибиотиктердің ықпалы.
Дәріс № 14. Табиғи популяциялық бактерийлердің: ерекшелігі, интегративті қасиеті.

Жоспар:

1. Микроағзаларға өсімдіктердің белсенділігі фитонцидтің ықпалы.

2. Ақ тағамдардың және сүттін микрофлорасы.
Дәріс №15. Антропогендік құбылысқы өсімдіктер реакциясы. Искусственные агрофитоценозы. Казақстанда өсімдіктер күзеті.

Жоспар:

1. Өсімдіктерге антропоген әсерінің көріністерін қарастыру.

2. Өсімдіктің реакция құралы.

3. Адамның рөлі фитоценоздың құралымында.

2.4. Оқытушы басшылығымен орындалатын студенттің өздік жұмыстарының сабақ жоспары:

1. Петри чашкасын ашпай, шыны арқылы колонилерді қарау.

2. Егер колоний біраз болса оларды агара петри чашкасының үстінгі бетіне дейін санайды. Колонидің саны көп болса петри чашкасын қағаз бетіне қояды, ол 4-6 секторға бөлінген және әр сектордағы колонилерді санайды. Колонилерді санау кезінде лупаны қолданған дұрыс.

3.Колоний микробтарын келесідей көрсеткіштермен суреттейді:

• 
  Пішіні- домалақ, дұрыс емес.
  
• 
  Беткі жағы- біркелкі, жылтырлы, кеңдеу, құрғақ, қабатты.
  
• 
  Шеті- тегіс, толқынды.
  
• 
  Көлемі - диаметр.
  

1. 
   Микроорганизм немесе ауадағы спорлардың саны.
   

k- Омелянскийдің коэффиценті

Микроорганизмдердің жасушаларын дәл бақылау үшін тіркелген дәрілер қолданады. Дәріленгеннен кейін микробтар өледі, одан кейін боялады. Тіркелген дәрілерді келесі жолмен дайындайды:

• 
  Маска дайындау
  
• 
  Дәрілерді кептіру
  
• 
  Фиксация
  
• 
  Бояу
  

1. 
   Таза шыныға тамшы су құйып, суға зерттеуге дайындалған микроорганизмдерді қоямыз.
   
2. 
   Шыныға суспензияны түкшемен бір қалыпта жағамыз.
   
3. 
   Дайындалған мазокты ауада кептіреміз.
   
4. 
   Фиксация үшін дәріні оттын үстінен 2-3 рет өткіземіз.
   
5. 
   Мазокты бояймыз.
   
6. 
   Дайын мазокты микроскоппен қарап шығып,кқрінген микроорганизмдерді суретке салу.
   
7. 
   Қорытыды шығару.
   

Жұмыс мақсаты: Әр түрлі антибиотиктердің топырақ микрофлорасындағы – бактерия түрі Bacillus – ке әсерін оқыту; әр түрлі мөлшердегі пенициллин мен стрептоциннің бактерия түрі Bacillus-тің өсуіне әсерін оқыту.

Тапсырмалар:

1. 
   Әр түрлі антибиотиктерге(пенициллин, ампициллин, стрептомицин) Bacillus бактериясының сезімталдығын анықтау, яғни антибиотиктердің әсерінен культураның өсуінің тоқтауы.
   
2. 
   Осы микроорганизммен байланысқан антибиотикпен араласып колонилердің өсуін зерттеу, қоректік ортаға ерітілген.
   

Антибиотиктердің классификациясы

Антибиотиктердің табиғатына қарай оның концентрациясына, әсер ететін уақытына, ағзаның жасушасының микроструктурасына және сыртқы жағдайлар – температурасы pH және басқаларына байланысты антибиотикалық заттар цитостатикалық (микробтардың өсуін тоқтады), цитоцидтік (жасушаларды өлтіру) немесе цитолиттік (жасуша қабықшасын ерітіп, жасушаны өлтіреді) әрекеттер көрсетеді.

Антибактериалдық әрекеттеріне қарай антибиотиктер келесідей бөлінеді:

• 
  Шағын спектрлі әрекет
  
• 
  Кең спектрлі әрекет
  
• 
  Бағытталған әрекет
  

1. 
   Антибиотиктер, жасушалы қабырғаларды синтездейтін (пенициллиндер, бацитрацин және т.б.)
   
2. 
   Антибиотиктер, мембрананың функциясын бұзушы ( альбомицин, грамицидин және т.б.)
   
3. 
   Антибиотиктер, РНК синтезіне тосқауыл қоятын (новобиоцин, актиномицин және т.б.); ДНК (новобиоцин, актидион және т.б.).
   
4. 
   Антибиотиктер, ақуыздың синтезіне тосқауыл қоятын (тетрациклиндер, эритромицин, хлорамфеникол)
   
5. 
   Антибиотиктер – тыныс ингибиторы (антимициндер және т.б.)
   
6. 
   Антибиотиктер – оттегті фосфор ингибиторлары (валиномицин, грамицидиндер және т.б.)
   
7. 
   Антибиотиктер, антиметаболиттік құрамына ие.
   

№ 1 кестеде әр түрлі антибиотиктердің бактерияға әрекеті көрсетілген.

№ 1 кестедегі сандармен антибиотиктердің әсер ету күші көрсетілген:

0 – әсер ету күші жоқ

1 – кейбір түрлеріне ғана әсер ете алатын;

2 – бірнеше түрлеріне ғана әсер ете алатын;

3 – көп түрлерге әсер ете алатын.

Тетрациклин	Хлортетрациклин	Эритромицин	Карбомицин	Фумагиллин	Нистамин	Тиротрицин	Полимиксин	Стрептомицин	Бацитрацин	Неомицин	Пенициллин	Хлорамфеникол
3	3	3	3	0	0	3	0	3	2	3	2	2

Бактерия түрі Bacillus – тің өсуіне төмендегідей антибиотиктердің топтары әсер етеді

• 
  Биосинтетикалық пенициллиндер (бензилпенициллин және оның тұздары)
  
• 
  Жартылайсинтетикалық пенициллиндер (пропициллин, оксациллин)
  
• 
  Макролидтер (эритромицин, лейкомицин)
  
• 
  Альбомицин
  
• 
  Новобиоцин
  
• 
  Линкомицин және басқалары.
  

Жұмыс барысы:

1.антибиотиктердің еріткіштерін дайындау.

• 
  1000000 бірлік тұзды бензилпенициллинді 10 мл залалсыздандырылған дистиллденген суға ерітеді. 100000 бірлікті антибиотиктің 1 мл судағы мөлшері алынды.
  
• 
  0,5 г ампициллинді 3 мл залалсыздандырылған дистиллденген суда ерітеді. Антибиотиктің мөлшері – 1 мл суда 0,66 г.
  
• 
  1 г стрептомицинді 6 мл залалсыздандырылған дистиллденген суда ерітеді. Антибиотиктің мөлшері 1 мл суда 0,66 г.
  

Фитонцидтер- әр түрлі химиялық түрдегі заттар, өзіндік улы химиялық өсімдіктер болып табылады. Оларды 1928 жылы профессор Б.П. Токин ашты. Фитонцидтер- ауаның микрофлорасына әсер ететін көптеген факторлардың бірі. Жабық кеңістіктегі ауа микроорганизмдерге толы соның ішінде ауру тудыратын. Кеңістіктегі ауаны тазартуды бөлмедегі гүлдер атқарады. Олардың көбі жоғарғы фитонцидтік белсенділікке ие. Бұл бегония, герань, хлорофитум, колеус және т.б. түрлері. Сондықтан гүл тандаған кезде олардың сыртқы түрлеріне ғана емес фитонцидтік құрамына мән беру керек. Фитонцидтердің химиялық табиғаты көптүрлі. Бұл күрделі органикалық байланыстар: гликозид, терпеноид, бензойнды, кофейнді, хлорогенді қышқылдар. Олар терінің құрамында сұйық күйде болады. Көптеген өсімдіктер газдалған фитонцидтерді шығарады. Ұшып қону мен қосылу тамырлық бөлінулер өсімдіктерге әсер етеді. Бұл өсімдіктердің жаулардан сақтанудың біріншісі, ал екіншісі теріде фитонцидтердің болуы. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің 85%-да жоғарғы фитонцидтік белсенділік бар. Көбіне жоғарғы фитонцидтік белсенділік мыналарда байқалады: чеснок, сарымсақ, лимон, қайын, хрень. Барлық өсімдіктер фитонцидтерді өздерінің қауіпсіздіктері үшін бөліп шығарады. Олар вирус, бактериялар аз және көп жасушалы организмдерді жояды. Бұл ұшып жүретін заттар тек өсімдіктерді ғана зиян микроағзалардан қорғамайды, сонымен қатар адамдар мен жануарларды қорғайды. Фитонцидтер ағзадағы зат алмасу мен ағзаның қорғаныш күшіне маңызды рөл атқарады және физиологиялық белсенділік байқатады.

2.Объект және зерттеу әдісі

Құрал-жабдықтар: бөлме гүлдері, хлорофитум, зоналық пеларгониум, патшалық бегония, петри чашкасы, 100 мл-ды колба, спиртовка, химиялық стакандар, шыны, микроскоп, шпательдер, мақта, сүзгіш, қағаз, қарындаш.

Зерттеу әдісі

Жұмыс барысы

1.Дайындық және микробиологиялық ыдыстарды залалсыздандыру. Зертханалық ыдыстар ( петри чашкасы, колба, стакандар, пипеткалар) ыстық сабынды сұйықтықта жуады. Таза сумен шайып, ауада кептіреді. Одан кейін чашкаларды қағазға орап кептіргіш шкафқа 100-105ºС 1,5-2 сағатқа салады. Арнайы инелер, ілгіш, шпательдерді спиртовкалы отқа қояды.

2. жасанды қоректену ортасын дайындау. Қоректену ортасын залалсыздандырылған колбаларда дайындайды 50 мл дистилденген суға 2,5 г глюкозаны, 1,5 г гептонаны және 2 г агараны қосады. Алған еріткішті қанықтыруға қалдырады. Ары қарай колбаларды залалсыздандырылған мақтал пробкаларымен жабады. Осы қалыпта оны үш рет моншада қайнатылған суда 15-20 сағат айырмашылықтарымен қайнатады. Алынған қоектену ортасын залалсыздандырылған петри чашкасын құяды, чашканың түбіне дейін толуы керек, одан кейін оның сууына мүмкіндік береді.

3. Ауадан бөліп алу әдісімен микроағзаларды өсіру.

Микроағзаларды егіп, петри чашкасына 1 және 3 м бөлме гүлдерінен алыста орналастырады. Чашканы 10 минутқа ашады да жауып қағазбен орап 25-30⁰С температурадағы термостатқа салады. Петри чашкасындағы өскен колонилердің санын білсен оның көлемін және 10 л ауада микроағзалардың санын санауға болады. Егерде бөлменің ауданы 63,6 см² А микроағзаларын тұндырса, 100 см² Х микроағзаларын тұндырады:



№2 Кесте. Микроағзалардың 1 м³ ауадағы саны.

1. 
   Қандай факторлар көбінесе микроағзаларға маңызды болып табылады.
   

В) биотикалық факторлар

С) экологиялық факторлар

Д) антропогендік факторлар

Е) дұрыс жауап жоқ

2. Климаттық факторлардың әртүрлілігі неге байланысты болады?

А) географиялық ендікке

В) биіктік белдеуіне

С) құрлықтардың орналасуына

Д) барлық жауап дұрыс

Е) А және С

3. Микроағзаларға маңызды орта жағдайлары.

А) pH оттегі

В) ауа қысымы

С) қорктену заттарының концентрациясы

Д) фазалар:сұйықтық-газ, сұйықтық-сұйықтық, сұйықтық-қатты беткі қабат.

Е) барлық жауап дұрыс

4. Шағын шекарадағы тұзды суда өмір сүретін ағзалар.

А) стеногидриттік

В) стеногалинді

С) эврингидриттік

Д)эвригалиндік

Е) эврифагнді

5.үлкен көлемді ортада өмір сүретін организмдер

А) эвритермді

В) эвриойкты

С) стенотермды

Д) стенофагты

Е) стеноойкты

6. Қандай қоршаған орта факторында жоғарғы атмосфералық қысымда сезімталдығы жоғарылайды?

А) ылғалдылық

В) pH

Д) барлық жауап дұрыс

Е) дұрыс жауап жоқ

7. Папуляция, жергілікті жерге бейімделу, олардың ең жақсы жағдайлары мен ауқымды толеранттық жергілікті жермен байланысуы

А) бірлестік

В) экотоп

С) фация

Д) экотип

Е) дұрыс жауабы жоқ

8. Бейімделу келесі процестердің нәтижесінде пайда болады........

А) генетикалық құрамының көрінуі және физиологиялық жерсіндіру

В) генетикалық құрамының көрінуі және морфологиялық өзгерістер

С) морфологиялық өзгерістер және физиологиялық жерсіндіру

Д) генетикалық құрамының көрінуі, физиологиялық жерсіндіру және морфологиялық өзгерістер

Е) дұрыс жауап жоқ

9.Микроағзалардың қандай процестеріне температура әсер етеді?

А)тарап орналасуы мен миграция

В) белсенділік пен көбеюі

С) көбеюі мен тарап орналасуы

Д) тарап орналасуы мен белсенділік

Е) көбеюі мен миграция

10. Температурасының өзгермелі режимі байқалатын өмір сүру ортасы.....

А) теңіздердің жоғарғы қабатында

В) шағын тұщы су қорында

С) атмосфераның жоғарғы қабаттарында

Д) қоңыржай климаттық зонасында

Е) барлық жауап дұрыс

11.Микроағзалардың өсуінің жылдам болуы барысындағы температураны қалай атайды?

А)оптималды температура

В) нейтральды температура

С) дұрыс жауап жоқ

Д) максималды температура

Е) минималды температура

12. Температураның қажеттілігіне қарай микроағзаларды келесідей топтарға бөлінеді:

А)психрофилдер

В) барифилдер

С) мезофилдер

Д) термофилдер

Е)барлық жауап дұрыс

13. Микроағзалар, 20-дан 40⁰С температурасында өте тез көбейеді, жақсы жағдайдағы температура 25-30⁰С болып табылса, минималды температура – 10⁰С және максималды температура – 40-50⁰С...

А)психрофилдер

В) барифилдер

С) мезофилдер

Д) термофилдер

Е)эвритермофилдер

14. Термофилдер қандай болып бөлінеді?

А)экстремальды-термофильді

В) стенотермофилді

С) эритермофилді

Д) термотолерантты

Е)барлық жауап дұрыс

15. Термофилді микроағзаларда қандай жасуша компоненттерінің ерекшелігімен анықталады?

А)жоғарғы температураға термофилдің жасуша қабықшасы төзімді болып келеді.

В) мембранасы жоғарғы механикалық төзімділігімен ерекшеленеді және олардың саны мезофилдерден қарағанда көп болады.

С) жоғарғы температураға термофилдің ақуызы, ферменттері, майлары төзімді.

Д) термофилдердің мезофилден артықшылығы жасушасының көлемі кіші болуында.

Е)барлық жауап дұрыс

16. Қанша уақытта микроағзалардың вегативті жасушалары 80-100⁰С температурасында жойылады?

А)30 минут

В) 15 минут

С) 1-2 минут

Д) бірнеше секундтан кейін

Е)барлық жауап дұрыс

17. Жасуша ішілік сулар қандай орта....

А)химиялық компонентердің ыдырау ортасы

В) аралық алмасу реакциясы өтетін орта

С) метоболиттердің қозғалуына жағдай жасайтын орта

Д) өмірлік әрекет процестерін реттеуші рөлін атқарады

Е)барлық жауап дұрыс

18. Жасушадан судың бөлініп шығып, цитоплазманың көлемі азайып, жауша қабырғасынан цитоплазмалық мембрананың еріп кету процесі қалай аталады?

А)лиофилизация

В) плазмолиз

С) осмотикалық эффект

Д) плазмопитиз

Е)дұрыс жауап жоқ

19. Ашытқының өміршендігі қандай қысымда сақталып қалады?

А)200-300 атм.

В) 500 атм.

С) 3000-5000 атм.

Д) 1100 атм.

Е)100 атм.

20. Қалыпты және жоғарғы ауа қысымында көбейетін культуралар?

А)баротолерантты

В) галофилды

С) термотолерантты

Д) барофилді

Е)галотолерантты

0. 
   2.5. Курс бойынша СӨЖ тақырыптары:
   

1. Экология туралы түсінік. 

2 Экологиялық көзқарастардың туылуы.

3. Экология бөлімдері.

4. Экологиялық зерттеу әдістері

1.Экология туралы ұғым. Организмдердің бір түрлі тобы және әр түрлі тобы белгілі бір жерде қоныстанып, өмір сүреді, сол ортада табиғатпен және өзара байланыстар жасайды. Қоршаған табиғи ортаға адамдар, жануарлар, өсімдіктер басқа да тірі организмдер өмір сүретін мекен-жай, жылы мен суық, ас пен қорек, олардың достары мен жаулары кіреді.

       Қоршаған орта тірі және өлі табиғаттан құралған, өзара тығыз байланыстары бар біртұтас жүйе. Табиғатта болатын барлық құбылыстар мен өзгерістер осында өтеді.

       Қоршаған ортаның күрделі проблемаларын зерттейтін, ғылыми тұрғыдан ұсыныстар жасайтын ғылым саласын экология дейміз.

       Ол гректің “oicos”-“үй, мекен, жай” деген мағынаны білдіреді. Экология бір ортада өмір сүретін организмдерді зерттейді, олардың басқа организмдермен және қоршаған ортамен ара қатынастарын анықтап, жиынтық қорытынды жасайтын ғылым. Сондықтан «экология» қоршаған ортаны сақтаудың ғылыми негізі болып саналады . Ең алғаш «экология» деген сөзді 1858 жылы пайдаланған Генрих Девид Торо.

       Экология терминін ғылымға бірінші болып енгізген 1866 ж. белгілі табиғат зерттеушісі, дәрігер, аса дарынды неміс ғалымы Эрнест Геккель. Э.Геккель экологияға мынандай анықтама берді . Экология табиғаттың экономикасын білу, сонымен қатар тірі организмдердің осы ортаға басқа органикалық және органикалық емес заттардың ара қатынасын, өсімдіктер мен жануарлардың, олардың достары мен жауларының бір-бірімен байланыстарын зерттеу.

       Экологияның даму ағымы өте ерте кезеңді қамтиды. Организмдердің ортамен байланыстары және олардың қоршаған орта жағдайларына тәуелділігі туралы пікірлер антикалық философтардың еңбектерінде кездеседі. Өсімдіктер туралы осындай жоспарда Эмпедокл және Теофраст (IIIғ.б.э.д) жазған , ал жануарлар туралы - Аристотель (Ivғ.б.э.д) жазған.

       Экология ғылымының дамуына А. Гумбольдтің, Ч. Дарвиннің, К.Рулье, Н.Северцов және басқалардың еңбектері үлкен үлесін қосты.

       А.Гумбольдтың (1769-1859) еңбектері өз уақыты үшін өте елеулі болды. Ол өз бетімен жеке Солтүстік және Оңтүстік Американы , Орталық Европаны, Сібірді, Алтайды, Каспий жағалауларын зерттеді. Сөйтіп ол өсімдіктер географиясын қалыптастырды, жер бетіндегі өсімдіктер дүниесінің таралу заңдылығы туралы рекше ғылым ретінде және өсімдіктер тіршілігін зерттеуде экологиялық бағыттың негізін салды.

         XIX ғ. ортасында Ресейде К.Ф.Рульенің еңбектері биологиялық ғылымдағы экологиялық бағытының дамуы үлкен әсер етті. Оның еңбектері зоологиядағы экология бөлімін қалыптастырды.

    XIXғ. соңында Дарвиннің ілімі арқасында экология организмдердің адаптациясы туралы ғылымға айналды . Дарвиннің анықтамасы бойынша , экология -бұл табиғаттағы барлық күрделі өзара байланыстар мен өзара қатынастарды зерттейтін ғылым, тіршілік үшін күрес жағдайы ретінде.        

    XXғ. 60-жылдарынан бастап, экология дамуында жаңа кезең басталды, ол барлық елдерде экологиялық зерттеулердің күрт өсуімен сипатталады. Үнемі әртүрлі экологиялық проблемалар бойынша ақпараттар саны өседі. Мысалы, қоршаған ортаның өзгеруі туралы, өсімдіктерді қорғау туралы және т.б. фактілер саны көбейе түсті.

       Қазіргі кездегі экология адамзат мүддесін ескере отырып, биосфераның бетбұрасын ғылыми түрде негіздеуге ұмтылады. Экология ойлаудың ерекше типін қалыптастырады, ол табиғатты оңтайлы пайдалануға, табиғи ресурстарды қалпына келтіруге, қорғауға және молайтуға бағытталған.

       Сонымен экология пәнінің арнайы мақсаты мен міндеттері бар.

       Экология ғылымының ең басты мақсаты – биосфера шегіндегі ғаламдық мәселелерді бақылай отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын немесе тепе-теңдігін сақтау.

Экология ғылымының негізгі міндеттері:

-           организмдердің бір-бірімен қарым-қатынастары мен қоршаған табиғи ортасын зерттеу;

-           табиғи ресурстарды, оларды тиімді пайдалану және қорғаудың ғылыми-теориялық негіздерін жасау;

-           адам, қоғам, табиғат арасындағы гормониялық байланыстарды реттеу;

-           биосфера шегіндегі географиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамтамасыздандыру;

-           биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтауды ғаламдық ноосфералық деңгейге көтеру;

-           көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру және экологиялық санасын, мәдениетін қалыптастыру;

-           экологиялық қауіпсіздікті сақтау.

 Экологиялық көзқарастардың туылуы

Экология организмдер мен ортаның өзара байланыстары және өзар әсерлесуі туралы ғылым ретінде биологиялық білімдер дамуының белгілі кезеңінде пайда болды. Оның қалыптасуы қоғамның смұранысымен де, сондай-ақ өндірістік күштердің даму деңгейімен де тығыз байланысты. Ф.Энгельстің айтуынша, «ғылымның ең бастапқы қалыптасуы мен дамуы өндіріске тәуелді», дейді.

Жеке ғылым ретінде экология шамамен 1900ж. қалыптасты. «Экология» терминін 1866ж. неміс биологы Эрнест Геккель ұсынған болатын. Экология (грекше oicos-мекен, үй және logos-ғылым) сөзбе-сөз аударғанда- тіршілік мекені туралы ғылым.

Экология ғылымына берілген анықтамалар көп. Э.Геккельдің анықтамасы бойынша, экология-бұл организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдер мен олардың тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін ғылым деп есептейді. Басқа жұмысында(1868ж.) Геккель жазған: «Біз экология деп экономика туралы, жануар организмінің үй тұрмысы туралы ғылымды ұғынамыз» дейді. Ол қоғам өмір сүруінің маңызды жағдайы ретінде табиғат экономикасын зертейді, сөйтіп ол тек биологиялық қана емес, сонымен бірге экономикалық факторларды да қарастырады.

Экология ағымы ежелгі кезеңнен басталған. Организмнің ортамен байланыстары туралы және олардың қоршаған ортаның жағдайларына тәуелділігі туралы айтқандары антикалық философтар еңбегінде кездеседі. Осындай жоспарда өсімдіктер туралы Эмпедокл (б.э.д.IVғ.) жазған, Теофраст (IIIғ.б.э.д.), ал жануарлар туралы Аристотель(IVғ.б.э.д.) жазған.

Экологияның дамуына үлкен үлес қосқан А. Гумбольдтың, Ч.Дарвиннің, К.Ф.Рульенің, А.Северцовтың және т.б. еңбектері болды.

Өз уақытында Александр Гумбольдтың (1769-1859) еңбектері елеулісі болды. Ол Оңтүстік және Солтүстік Американы, Орталық Европаны, Сібір, Алтай, Қытай жерлерін зерттеп, Өсімдіктер географиясын жасады. Ол оны жер бетіндегі өсімдіктердің таралу заңдылықтары туралы ерекше ғылым ретінде қарастырып, өсімдіктер тіршілігін зерттеуде өсімдіктер географиясында экологиялық бағыттың негізін салды.

XIXғ. ортасында Ресейде биологиялық ғылымның экологиялық бағытының дамуына үлкен үлес қосқан К.Ф.Рулье(1814-1858) болды. Осы ғалымның еңбектері арқасында зоологиядағы экологиялық бөлім қалыптасқан.

XIXғ. соңында Ч.Дарвиннің ілімі негізінде экология – организмдердің адаптациясы туралы ғылымға айналған.

Дарвиннің анықтамасы бойынша, экология- тіршілік үшін күресті туындатушы жағдайлар ретінде, табиғаттағы барлық күрделі қарым- қатынастарды зерттейтін ғылым дейді.   XXғ. 60-жылдарының басында, экология дамуында жаңа кезең басталды, ол барлық елдерде экологиялық зерттеулердің жылдам өсуімен сипатталады.

Әртүрлі экологиялық мәселелер бойынша ақпараттар саны өсе бастады, мысалы, қоршаған ортаның өзгеруі туралы өте көп фактілерді, өсімдіктерді қорғау саласында эклогтар өз зерттеулерінде жазды.

         Сонымен, қазіргі заманғы экология адамзат үшін биосфераның бетбұрысын ғылыми негіздеуге ұмтылады. Ол табиғи ресурстарға тұтынушылық қатынасты жоюға мүмкіндік беретін, ойлаудың ерекше түрін қалыптастырады.

         Қазіргі кезде экология тек биологиялық ғылым ғана емес, ол білімнің интеграциялық саласы, яғни адам мен қоғамның табиғатпен өзара әсері туралы ғылыми жаратылыстану, әлеуметтік және технологиялық кзқарастардан тұрады.

      Экология бөлімдері

Экология 3 негізгі бағытты зерттейді.

1.Аутэкология - особьтар экологиясы.

    Аутэкология бір түрдің өкілінің (особьтың) қоршаған ортамен өзара қарым- қатынасын зерттейді. Басқаша айтқанда, осы организмге қоршаған орта факторларының әсерін және оларға осы особьтың табиғи реакцияларын зерттейді.

Қоршаған орта факторларына :

     а.) Абиотикалық факторлар- өлі табиғаттың әсері (климат, t⁰-ра, ылғалдылық, жарық және т.б.

    б.) Биотикалық факторлар – тірі организмдердің әсері.

    в.) Антропогендік факторлар – адамның әртүрлі іс-әрекеті нәтижесінің әсерлері.

Популяция дегеніміз белгілі ареал бөлігінде ұзақ тіршілік етіп, еркін будандаса алатын бір түр особьтарының жиынтығы.

   Демэкология популяцияның қалыптасу жағдайларын, құрылымы мен динамикасын зертейді. Ол популяция санының өзгеруін, бұл құбылыстың себептерін зерттейді.

3. Синэкология - қауымдастық экологиясы.

    Қауымдастық дегеніміз белгілі ареалда мекендейтін, әртүрлі түрлерден құралған, тірі организмдер жиынтығы.

    Синэкология организмдердің тіршілік жағдайларын, өзара және қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейді. Синэкология экожүйелердің шекараларын салумен айналысады, сондықтан оны биогеноценологиялық экология деп те атайды.

 Экологияның зерттеу обьектілерінің сатылама деңгейлері. Тірі материяның ұйымдастырылуына келесі деңгейлер жатады:

Молекулалық –>Жасушалық деңгей –>Ұлпалар мен мүшелер деңгейі–>Организмдік (Особь) деңгей –>Популяциялық (түрлік) деңгей –>

Экожүйелік деңгей - >Биосфералық деңгей.

  Экологиялық зерттеу әдістері.

Экологиялық ғылымның далалық, лабораториялық және эксперименттік зерттеу әдістері бар.

Далалық зерттеу әдісі – далалық жағдайда жүргізіледі. Зерттеу обьектілері – особь, популяция, түр және олардың табиғи бірлестіктері (биоценоз, биогеоценоз, экожүйе), т.б. болуы мүмкін. Далалық зертеулер белгілі бір түр, популяция, биоценоз, экожүйе, өзен-көлдер, т.б. обьектілерінің жайы, сандық қатынасы немесе сапасы, ауытқулар мен өзгерістер, абиотикалық, биотикалық, антропогендік факторлардың әсері, уақыт пен кеңістікке қатысты олардың көбеюі, құрып кетуі, апаттардың болу себептері туралы жалпы мағлұматтар мен материалдар жинақталады. Материлдарды жинақтау жылдың барлық мезгілінде және бірнеше жылдар бойы жүргізіледі.

Лабораториялық зерттеу әдісінде – далалық материалдар лабораториялық жағдайда өңделеді. Дүниежүзілік стандартқа сай лабораториялар қазіргі заманғы – климекамералар, видеоаппаратуралар, оптикалық құралдар, аналитикалақ таразылар, топографиялық құралдар, термостаттар, хромотография, электронды микроскоптар, компьютерлік т.б. керекті құралдармен жабдықталуы тиіс.

Зерттеу обьектілері лабораториялық жағдайда эксперимент арқылы тексеріліп, бақылаулар, тәжірибелер жүргізіледі.

Экологияда математикалық әдістер мен модельдеу жиі қолданылады. Соңғы жылдары биоэкологиялық зерттеулер мен құбылыстарды модельдеу қолданылып жүр.

 Негізгі әдебиеттер :

1.Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.

2.Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

3.Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000.

4.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы,«Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.

5.Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Алматы, «Қайнар», 1990.

6.Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, «қазақ университеті», 2000.

7.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

8.Панин М.С. Экология Казахстана. Семипалатинск, 2000.