Кафедра меңгерушісі И. А. Шумейко

Білік дәлдігінің көрсеткіштік мінездемесі және өлшеу тәсілдері.

Өңдеу дәлдігі немесе техникалық дәлдік ыдырау аумағына сәйкес жіберілетін бұйым мөлшерінің шын ауытқу дәрежесімен бағаланады. Өлшеулер түсінігіне сызықтық және бұрыштық биіктіктер, пішіннің ауытқуы және бетте орналасуы жатады.

Кез келген бұйымның геометриялық ауытқу параметрлері, сонымен қоса сатылы білікті де келесідей түрлерге бөлуге болады.

• 
  өз өлшемінен ауытқуы
  
• 
  беттік қабатта орналасу бойынша ауытқуы
  
• 
  беттік пішіннің ауытқуы
  
• 
  толқынды беттер және кедір – бұдыр беттер.
  

Біліктің беткі қабаттық орналасуы бойынша ауытқуында көбінесе біліктің цилиндрлы бетінің бірөстілік ауытқуынан жеке остеренің жалпы остерге қатысы бақыланады. Көрсетілген ауытқу 1 тетіктің екі соңғы қиылысында екі өлшеуіш бастар көмегімен 2 өлшенеді. (1 сурет). Бақыланатын бетті өлшегенде бірдей уақыт аралығында екі пышақ тәрізді призмалық тіректер 3 плитаға орнатылады. Біліктің әр бір мойнындағы біростілік ауытқуының биіктігі өлшеуіш бастың жартылай есеп шкаласы бойынша білік өз осін толық бір рет айналуымен анықталады.

Бірөстілік ауытқуда біліктің мойнына орталық остер қатынасы берілген кезде, деталь орталыққа орнатылады (1-ші суретте олар штрихты сызықтармен берілген). Ауытқуларды өлшеу және биіктіктерді анықтау әдісінде бұл ауытқулар алдында берілген мысалдарға ұқсас мысалдармен көрсетілген. Негізгі беттік қабатта орналасу бойынша ауытқу түрлеріне қатысты терминдер мен анықтамалар МЕСТ 24642 (СТ СЭВ 301-76) мен орнатылған.

Біліктің пішіні бойынша ауытқуында, заң бойынша оның цилиндрлы бетте көлденең қимасының және ені бойынша қиылысуында пішін ауытқуы бақыланады. Дөңгелек ауытқу шын профиль нүктесіне жақын дөңгелекке дейінгі ең көп арақашықтықпен анықталады (2.а сурет). Жіберу дөңгелегі Т дөңгелек ауытқуында рұқсат берілген мәндермен анықталады. Ауытқудың жеке түрлеріне сопақтық және огранка жатады. (2.б, 2.в суреттер).

Цилиндрлы ауытқу шын беттік нүктеден цилиндрдың қалыпты аумағына L дейінгі ең көп арақашықтықта анықталады. Цилиндрлы рұқсат аймағы бірості цилиндрлармен шектелген жазықтық деп қабылданып, бірі екіншісінен арақашықтықта орналасқан цилиндрлы жіберушіге Т тең. Цилиндрлы бетте ауытқудың көлденең қимасының жазықтығында жатқан оның осі арқылы өтетін шын беткі қабатты құрайтын нүктелер, қалыпты аймаққа сәйкес келетін профильге жақын орналасқан жағы қолданылады. (2.г сурет). Осындай ауытқудың рұқсат беру аймағы Т мен белгіленеді. Профильді ауытқудың жеке түрлеріне конус тәрізді, бөшке тәрізді, ертоқым тәрізді, иілген ауытқулар жатады (2. 2.д, 2.е, 2.ж).

Бедерлеудің тақ санды қыры және біліктің иілген осі болмаған жағдайда цилиндрлы және дөңгелек ауытқуларды, білік диаметрінің ең минималды және ең максималды мәндерінің арасындағы жартылай өлшеулері алынады. Көрсеткіш есебі ең кемінде 6 нүктеден құралуы керек: біліктің үш қиылысының осі бойында (шеттері мен орталығында) және біліктің үш осі ені бойынша қиылысында (қиылыстары 120º арасында орналасуы керек). Негізгі пішін жіберушілер мен ауытқуларға қатысты көптеген терминдер мен арнайы анықтамалар МЕСТ 24642 (СТ СЭВ 301) мен орнатылған.

Біліктің дәлдігін анықтағанда көбінесе пішіннің ауытқуы мен оның беттік қабатта орналасуының қосындысы өте жиі бақыланады. Бұл дәлдік көрсеткіштің түріне біліктің цилиндрлы беттік қабатындағы радиальды және торцовое соғулар жатады, өлшеу схемасы 3-ші суретте көрсетілген. Бұл білік көрсеткішін өлшеу алдында, патрон немесе призма екі жағына орнатылады. Соғу биіктігін өлшеуіш құрылғысының көрсеткіші максимальды және минимальды мәндерді, 360º пен деталь толық айналғанда анықтауға болады.

Кедір – бұдырлы және толқынды дәлдік көрсеткіштері түзу емес біліктің беттік қабатында анықталады. Ал қазіргі жұмыста сатылы біліктің дәлдігін анықтауда олар қолданылмайды.

Жоғарыда аталған біліктің дәлдік көрсеткішін өлшеу үшін әр түрлі өлшеу құралдар мен бақылаулар қолданылады. Бұл құралдардың таңдауы өнеркәсіп масштабы мен бақыланатын тетіктің конструктивті негізіне тетіктің дайындау дәлдігінен тәуелді. Бұл жұмыста, өлшеулерді орындау барысында әмбебап өлшеуіш құрылғылар (штангенциркуль, микрометр) және оптико-механикалық аспап (вертикалды ұзындықөлшегіш ИЗВ-2) қолданылады.

4сурет -Ұзындықөлшегіштің оптикалық жүйесі

1 кесте

1	Шкала бойынша өлшеу,мм	0 – 100
2	Шкала бөлінуі,мм	1
3	Спиральді окуляр микрометрінің максимальды бөліну бағасы,мм	0,001
4	Ұзындықөлшеуіштің шектік қателік көрсеткіші	±(0,0014+L/140000)

Түйістірілген әдіспен аспапта өлшеулер жүргізе аламыз.

Өлшеуіш өзек өз салмағының әсерімен бұйым беттік қабатының соңымен түйістіріледі. Өлшеуіш өзек ішінде жоғары дәлдікті миллиметрлы шыны шкала орнатылған. Шкала жағдайы көлденең компаратор әдісін қамтамасыз етеді яғни өлшенетін ұзындық өзімен бірге миллиметрлі шкаланы жалғастыратын түзусызықты ұсынады, сонымен қатар шкала бөлінуінің жазықтығы өлшенетін өзек қозғалысына бағытталған оспен сәйкес келеді. Миллиметрлі шкала құрылғысының жарық көзі болып табылатындар: жарықсүзгіш, конденсатор және шамшырақ. Шкала сандарды және штрихтарды серіппелі окуляр-микрометр микраскопымен қарауға болады.

Ұзындықөлшеуіштің оптикалық жүйісі 4-ші суретте көрсетілген,

Мұндағы: 1- милиметрлі шыны шкала жамылғы шынымен 2;

3 – жарықтық шамшырағы;

4 – жарықсүзгіш;

5 – конденсатор;

6 – микроскоп объектіві

7 және 8 – жарық шоғырын 45º қа ауытқытатын призмалар;

9 – окуляр;

10 және 11 – спиральді микрометр шкалалары.

Өлшеуіш бас корпусына есеп микроскопының 18 серіппелі окуляр микрометр орнықтырылған. Корпус басының қарама-қарсы жағында жарық патрондары орнатылған. Сермер (маховик) 19 пен бұрама 20 (6-ші сурет) нөлдік есепті құрастыруға қызмет етеді. Бұраманы 20 айналдыруда серіппелі окуляр микрометрның корпусы 21 салыстырмалы платаға 22 орын ауыстырады. Корпус плиталы бұрамаға орнықтырылады.

3.1 Осы жұмыстағы негізгі құрылғылар ұзындықөлшеуіш ИЗВ-2 және әмбебап өлшеуіш құралдармен танысу. Алынған негізгі мәліметтерді 2-ші кестеге жазу.

3.2 220В кернеулі ток көзіне ұзындықөлшеуішті қосу және есеп микраскопының шкаласын 0-ге дұрыстау керек.

3.3 Білікті ұзындықөлшеуіш столына қойып, біліктің цилиндрлы беткі қабатында (7-ші сурет) диаметрі 40 мм көлбеу және ені бойынша қимасының пішіндік ауытқуын өлшеп, нәтижелерін 3-ші кестеге толтырамыз.

3.4 Ауытқуларды өлшеп болған соң ұзындықөлшеуішті ток көзінен сөндіру.

3.5 Білікті ПБ-500 аспапының орталығына қойып, диаметрі 20 мм біліктің беткі қабатында біростілік ауытқуды орталық оске салыстырмалы және диаметрі 25мм біліктің беткі қабатында радильды соғуды өлшеп, өлшеу нәтижелерін 3-ші кестеге жазу.

3.6 Штангенциркуль көмегімен біліктің жеке беткі қабаттарының арасындағы сызықтық өлшеулерін (40 мм, 120 мм, 30 мм), микрометрдің МК түрімен берілген 0-25 мм және 25-50 мм мәндермен білік бетінің диаметрлі өлшеулерін өлшеу, нәтижені 4-ші кестеге жазу.

3.7 Өлшеулерді өшеп болғаннан кейін, штангенциркуль мен микрометрді өз орныны қою.

3.8 7-ші суретке қарап, 3,4 кестелерінің «Берілген мәні» бағанына біліктің дәлдік көрсеткішіне қажетті мәндер өлшемін жазу.

3.9 Берілген мәндер мен дәлдік көрсеткіштің шын мәндерін салыстыра отырып, деталь туралы қорытынды жазу.

3.10 Алынған нәтижелерді оқытушыға көрсетіп, зертханалық жұмыс туралы есеп жазу керек.

6 сурет - Есеп микроскопы

2 кесте

Аспап атауы	Өлшеу құралының түрі	Шкала бөлінуі	Көрсеткіш диапазоны	Өлшеу диапазоны

3 кесте

Өлшеу көрсеткіші	Ұзындықөлшеуіш бойынша есеп,мм			Көрсеткіштің берілген мәндері, мм	Көрсеткіштің шын мәндері, мм
	1	2	3
1.Көлбеу қимасында диаметрі 40 мм біліктің беткі қабатының пішіндік ауытқуы
2. Ені бойынша қимасында диаметрі 40 мм біліктің беткі қабатының пішіндік ауытқуы

4 кесте

Өлшеу көрсеткіші, мм	Көрсеткіштің берілген мәндері (ауытқудың), мм		Көрсеткіштің шын мәндері, мм
	максималды	минималды
1. 40
2. 120 – 0,9
3. 30
4. Диаметр 20 – 0,14
5. Диаметр 25 – 0,14
6. Орталық оске салыстырмалы диаметрі 25 мм радиальды соғудың беткі қабаты
7. Орталық оске салыстырмалы диаметрі 20 мм біліктің беткі қабатының біростілік ауытқуы

4 Жұмыстың жеке кезеңдерін орындау бойынша нұсқаулар

Ұзындықөлшеуіш шкаласын 0-ге дұрыстау келесідей түрмен жүзеге асады. Сермер 19 және бұрама 20 көмегімен миллиметрлі шкаланың нөлдік штрихын екеулі нөлдік иіру серіппесінің ортасына корпусты 21бұрамамен 23 бекітеді. Аспапты құрастырып, өлшеуіш өзекті көтеріп, оны бұйым өлшейтін столға қойып, өлшеуіш өзекті ұшты бұйыммен түйістіргенше төмен түсіреді. Микраскоптың 18 шкаласы бойынша (5-ші сурет) есепті есептейді.

Есептеу үрдісін нақты мысалдармен қарастырамыз. Есепті микраскоптың көру аумағында (8-ші сурет) біркелкі көрінетіндер: үлкен сандармен белгіленген миллиметрлі шкаланың үш штрихы «11», «12», «13», қозғалмайтын шкаланың миллиметрдегі он еселі бөлінуі «0» ден «10» дейін; дөңгелек шкала есебі үшін миллиметрдегі жүз, мың еселі бөліну мен екі еселі иілу серіппесі.

Ең алдымен есептеу алдында екі еселі иілуде миллиметрлі штрих, иілу сызықтарының дәл арасында болғандай етіп екі еселі иілу серіппесін сермермен жақындастыру керек. Миллиметрлі есептің индексі болып, шкаланың нөлдік штрихының он еселі миллиметрі саналады.

8-ші суреттегі миллиметрлі штрих «12» шкаланың он еселі миллиметрінде нөлдік штрихынан өтті, ал жақын тұрған «13» үлкен штрихы нөлдік шкалаға өткен жоқ. Есеп «12» штрихынан шкала миллиметрінің он еселі нөлдік штрихына дейін 12 мм тесіктермен болады. Бұл тесік он еселі шкала штрихынан соңында өткен миллиметрде он еселі сан «2» мен белгіленеді. Миллиметрдегі жүздік, мыңдықтар дөңгелек шкала бойынша анықталады; мұнда есеп индексы болып, шкала көрсеткіші қызмет етеді; дөңгелек шкаласының бөлінуі – 0,001 мм.

8-ші суретте «72» штрихы көрсеткіштен және интервал шкаласының кейбір бөлімдерінен өткен. Бұл интервал бөлігінің он еселі бөлінуін көзбен жобалап анықтайды: Ол шамамен дөңгелек шкаласының 0,5 бөлігіне тең.

Осылайша соңғы есеп 12,2725 мм болады.

8 сурет - Есептік микроскоптың шкаласы

5 Есеп мазмұны
Осы жұмыс бойынша есеп мыналардан турады.

1. 
   жұмыс мақсаты туралы қысқаша анықтама;
   
2. 
   біліктің сызбасы;
   
3. 
   өлшеу құралдарының негізгі метрологиялық мінездемесі туралы 1-ші кесте;
   
4. 
   өлшеу натижелерімен толтырылған 2 және 3-ші кесте;
   
5. 
   жұмыс туралы жалпы қорытынды.
   

6.2 Ұзындықөлшеуіште тетік өлшемін өлшеу тағы да сол сияқты жұмыстарды зертханашы бар кезде орындау.

6.3 Ұзындықөлшеуішті 220 В ток көзіне қоспай тұрып, оның төменгі трансформаторға қосылғанына көз жеткізу керек.

6.4 Өлшеулерді орындап болған соң, ұзындықөлшеуішті ток көзінен өшіру керек.

1. 
   Біліктің дәлдігі қандай көрсеткіштермен сипатталады?
   
2. 
   Жалпы оске салыстырмалы біліктің жеке цилиндрлы беткі қабатының біростілік ауытқуы қалай өлшенеді?
   
3. 
   Қандай пішіндік ауытқулар біліктің цилиндрлы беткі қабатының дәлдігін көлбеу және ені бойынша қимасында анықтайды?
   
4. 
   Пішіндік ауытқудың шын мәндері біліктің цилиндрлы беткі қабатының көлбеу және ені бойынша қимасында қалай анықталады?
   
5. 
   Ұзындықөлшеуіш ИЗВ-2нің құрылысы?
   
6. 
   Ұзындықөлшеуіш есептік микроскопында санау көрсеткіші қалай жүргізіледі?
   

№3 зертханалық жұмыс − Тегіс калибрлерді бақылау

1.1 Өлшеулері 500 мм дейін тегіс калибр -тығындар. Шақтамалары IТ6-ТТ 17 тетіктердің жарамдылығы, массалық және ірі сериялық өндірісте ерекше, шекті калибртермен жиі тексереді. Шекті калибр деп қандай да бір параметрдің мәні шақтама өрісінің төменгі немесе жоғарғы шегінен шықпайтынын немесе екі шектер арасында орналасқанын анықтау үшін арналған аспап.

Шекті калибрлер (осы жұмыстар қарастырылатын калибр-тығын осындай болып келеді) өлшемнің екі шекті мәнін бақылайды. Тесіктер мен біліктер үшін шекті калибрлер жиынтығында шекті өлшемді бақылайтын, тексерілетін объект материалының максимумына сәйкес келетін өтетін калибр пен шекті өлшемді бақылайтын, тексерілетін объект материалының минимумына сәйкес келетін өтпейтін калибрді жіктейді (3.1 сурет).

3.1 сурет – Шекті тегіс калибрлердің номиналды өлшеулерін таңдау сызба-нұсқасы
Тағайындалуы бойынша калибртер келесідей бөлінеді:

1) жұмыс калибрлері, бұйымдарды дайындау үрдісінде бақылауда қолданылады

2) бақылаушының калибрлері, бұйымдарды ТББ қызметкерлерімен бақылау үшін қолданылады.

3) қабылдау калибрлері, бұйымдарды тапсырыс берушімен қолданылады.

4) бақылау калибртері (контркалибрлер), тері бақылау үшін.

Өлшеу беттердің түрлері бойынша калибр-тығындар, калибр-қапсырмалар, калибр-балдақтарға жіктеледі.

Құрылымдау белгілері бойынша калибрлер біршектілер (тек өтетін немесе өтпейтін беті бар), екішекті, олар өтетін және өтпейтін жақтарды біріктіретін, біржақтылар (өтетін және өтпейтін қабырғалары калибрдің бір шетінде орналасқан), екіжақтылар (өтетін және өтпейтін қабырғалары калибрдің қарама-қарсы шектерінде орналасқан) болып бөлінеді.

Тесіктерді бақылау үшін калибр-тығындардың негізгі түрлері 3.2 суретте көрсетілген.

IT - бұйымның шақтамасы;

3.2.3 Калибрлердің орындау өлшеулерін есептеу. Жаңа калибрлер шығарылатын шекті өлшеулер, сонымен бірге калибрлердің тозуын бақылау іске асырылады, бұл өлшеулер орындау өлшеулері болып аталады.

Бұйымдар шақтама-ларының квалите-ттері	Белгі-ленуі	Шақтамалар мен ауытқулар, мкм						Калибр қалпына шақтамалар, IT, мкм
		Өлшеулер аралықтары, мм
		6-10	10-18	18-30	30-50	50-80	80-120
6		1.5	2	2	2.5	2.5	3	-
		1	1.5	1.5	2	2	3	-
		0	0	0	0	0	0	-
		2	2.5	3	3.5	4	5	-
		1.5	2	3	3	3	4	-
	,	1.5	2	2.5	2.5	3	4	1
		2.5	3	4	4	5	6	2
		1	1.2	1.5	1.5	2	2.5	1
7	,	2	2.5	3	3.5	4	5	-
	,	1.5	0	3	3	3	4	-
		0	0	0	0	0	0	-
	,	2.5	3	4	4	5	6	2
		1.5	2	2.5	2.5	3	4	1
		1	1.2	1.5	1.5	2	2.5	1
8	,	3	4	5	6	7	8	-
	,	3	4	4	5	5	6	-
		0	0	0	0	0	0	-
		2.5	3	4	4	5	6	2
		4	5	6	7	8	10	3
	,	1.5	2	2.5	2.5	3	4	1
9	,	7	8	9	11	13	15	-
		0	0	0	0	0	0	-
		2.5	3	4	4	5	6	2
		4	5	6	7	8	10	3
	,	1.5	2	2.5	2.5	3	4	1

3.2 кесте

Калибр		Бұйымның ең кіші өлшемі, мм
		180 дейін
		Жұмыс калибрі
		Өлшем	Ауытқу
Тесіктер үшін	Өтетін жаңа жақ
	Тозған		-
	Өтпейтін жақ

Астында калибр-тығынның диаметрі 60мм шақтама өрісі Н7 болатын тесікті бақылау үшін есептеуінің үлгісі берілген.

СТ СЭВ 144-75 бойынша бұйымның шекті ауытқулары орналасады:

+30 мкм, 0. Тесіктің ең үлкен және ең кіші шекті өлшеулері: ; .

3.1 кесте бойынша IT7 мен 50-80мм аралық үшін калибр өлшеулерін есептеу үшін мәліметтер орналасқан: , , . Есептелетін калибр-тығынның шақтамалар өрістері мен ауытқулардың орналасу сызба-нұсқасы 4.5 суретте көрсетілген.

3.5 сурет – Диаметрі 60Н7 тесікті бақылау үшін калибрдің шақтамалар өрістерінің орналасу сызба-нұсқасы
Жаңа өтетін калибр-тығынның ең үлкен өлшемі келесідей анықталады

Сызбада қойылатын ПР калибрдің өлшемі 60,0065-0,005 мм (4.6 сурет).

Орындау өлшеулері: ең үлкен 60,0065мм; ең кіші 60,0015мм.

Тозған калибр-тығынның ең кіші өлшемі келесідей анықталады

Калибр ПР аталған өлшемге ие болғанда, оны пайдаланудан шығару керек болады.

3.6 сурет – Екі жақты екі шекті калибр-тығын
Өтпейтін жаңа калибр-тығынның ең үлкен өлшемі келесідей анықталады


Сызбада қойылатын калибрдің НЕ өлшемі 60,0325-0,005мм. Орындау өлшеулері: ең үлкен 60,0325мм; ең кіші 60,0275мм.

Өтетін және өтпейтін калибр-тығынның қалпына шақтама 4.1 кестеге сәйкес IT2 сәйкес келу керек. ГОСТ 25346-89 бойынша номиналды өлшем 60мм кезінде қалыпқа шақтама 3мкм құрайтыны анықталады.