Каракалпакстан елинде комплексли илим-изертле7 институты 81м бас3а да илимий м1кемелерди4 д6зили7и
№ара3алпа3стан комплексли илим-изертле7 институты (№№КИИИ) д6зилди
жүктеу/скачать 73 Kb.
|
1 2
Медет макала Каракалпакстан елинде комплексли илим| №ара3алпа3стан комплексли илим-изертле7 институты (№№КИИИ) д6зилди.
Бул д6зилген жа4а илим изертле7 институтында сол д17ирде алты секция болды` q.№ара3алпа3станны4 тарийхы 81м экономикасы. w.Педагогика секциясы. e.Этнографиялы3-лингвистикалы3 секция. r.Биологиялы3 секцияны4 энтомологиялы3 б5лими. t.Метеорологиялы3 бюро. y.Музейлер 81м 6лкетаны7 бойынша ш5лкемлестири7 бюросы. Бул д6зилген Институт Россия Федерациясы Халы3 а2арты7 комиссариатыны4 Илимий-изертле7 институтлары 81м университетлер бас3армасыны4 басшылы2ы астында болды. Д1слепки 7а3ытлары жа4адан д6зилген комплексли илим-изертле7 институтына илимий 31нигелер жетиспеди. qoet-жылы институтты4 хызметкерлер саны-w0 31нигели хызметкер, e профессор, e 6лкен 81м киши илимий хызметкерди 3урады. qoey-жылы институт e0 илимий хызметкерге ийе болды. Олар rt илимий мийнет орынлады, q0 илимий экспедиция ш5лкемлестирди, ири агрохимиялы3 лаборатория, u000 китаптан аслам китапхана д6зди7. Усы к5рсеткишлерге с6йене отырып, комплексли илим-изертле7 институтыны4 д1слепки жыллардан баслап-а3 №ара3алпа3станны4 экономикасы 81м м1денияты тара7ында2ы хызметлерин айтарлы3тай бол2ан деп ба8ала72а болады. Илимий хызметкерлерди4 жетиспе7ине 3арамастан институт хожалы3 81м м1дений 3урылысты4 бир 3атар 18мийетли м1селелерин шешти`«qoqy-жыл2ы к5терилис (архив материаллары бойынша)», «Орыс империализми 81м Хий7а ханлы2ы» (qiue-qow0-жыллары), «Хий7ада2ы немец менонитлер», «!ми7д1рьяны4 т5менги жа2ыны4 экономикалы3 очерклери», «№ара3алпа3стан АССРы», «№№АССР да ирригация 81м оны ра7ажландыры7» деген темаларды орынлады. №ара3алпа3станны4 комплексли илим-изертле7 институты к5леми q00 баспа таба33а жа3ын wu илимий мийнетти баспа2а таярлады. qoew-жылы №ара3алпа3стан 86киметини4 басламасы менен Россия Илимлер Академиясыны4 Шы2ыстаны7 институтыны4 академик А.Н.Самойлович басшылы2ында топары д6зилди. О2ан 3ара3алпа3ларды4 тарийхын изертле7 бойынша тийисли материалларды жыйна7 81м т1ртипке т6сири7 тапсырылды. Бул топар к5леми w0 баспа таба3лы3 бай материал топлады. Жыйнал2ан материалларды улы7маластыры7 81м олар бойынша 1мелий илажлар к5ри7 ма3сетинде №ара3алпа3стан 86киметини4 81м СССР Илимлер Академиясыны4 басламасы менен qoee-жылы qi-wt-март к6нлери Ленинградта №ара3алпа3станны4 5ндирис к6шлерин изертле7 бойынша q-конференция 5ткерилди. Конференция СССР Илимлер Академиясы алымларыны4 итибарын 6лкени буннан былай да изертле7ге 3арат3ан еди, бул 5з гезегинде автономиялы республиканы4 м1денияты менен экономикасыны4 ра7ажланы7ына ж1рдем берер еди. Конференцияда 3ара3алпа3ларды4 м1дений мийрасын изертле7 м1селелери бойынша П.П.Иванов «№ара3алпа3ларды4 тарийхын изертле7ге материаллар», С.Е.Малов «№ара3алпа3 тили 81м оны4 изертлени7и», А.К.Боровкин «№ара3алпа3 тилини4 изертлени7ини4 гезектеги 7азыйпалары 8а33ында» А.А.Гнеденко «№ара3алпа3 илимий-изертле7 институтыны4 жа3ын арада2ы 7азыйпалары», В.И.Вертегов «№ара3алпа3стан АССРда м1дений революция» 3уса2ан темалар бойынша баянатлар иследи. Бул конференцияны4 3арарларын иске асыры7 ма3сетинде СССР Илимлер Академиясыны4 президиумы qoee-жылы w0-апрельде автономиялы республиканы4 м1дений 3урылыс ислерине ж1рдем к5рсети7 ушын арна7лы комиссия д6зи7 8а33ында 3арар 3абыл етти. Бул комиссия2а академиклер С.Ф.Ольденбург 81м А.Н.Самойлович, СССР Илимлер Академиясыны4 хабаршы-а2засы С.Г.Томсинский, профессорлар Н.М.Моторин 81м М.А.Цвибак, А.Ю.Якубовский, илимий хызметкер В.А.Забировлар кирди. №ара3алпа3 комиссиясы СССР Илимлер Академиясы китапханасыны4 81м Ленинградта2ы бас3а да китапханаларды4 3орларынан №ара3алпа3станда илимий китапхана ш5лкемлестири7 ушын китаплар ажыраты7да~ 81р 3айсысы w0-wt баспа таба3лы3 e томнан ибарат №ара3алпа3стан тарийхын баспа2а таярла7да~ Т5ртк6лде Республикалы3 музейди4 жойбарын таярла7да 81м оны4 экспозициясын д6зи7ге ж1рдем бери7де~ орынларда илимий-изертле7 жумысларын ж5нле7 81м алып бары7 ушын 3урамында тарийхшы, археолог, музей хызметкери 81м тилшиден ибарат топар жибери7де басшылы3 ети7и тийис еди. Усы комиссияны4 3атнасында №ара3алпа3стан Комплексли илим-изертле7 институтыны4 илимий китапханасы ш5лкемлестирилди. qoee-жылды4 we-июнинде СССР Илимлер Академиясыны4 №ара3алпа3 комиссиясы менен КККИИИ арасында келисим д6зилди, бул келисим бойынша Шы2ыстаны7 институты 81м Тарийх-археография институтлары 5злеринде табыл2ан 86жжетлерде с17леленген д1рек бойынша №ара3алпа3стан тарийхына тийисли 86жжетлерди жыйна7 81м баспа2а таярла7 жумысларын 7азыйпа 3ылып алды. №№КИИИ бригадасы, тийкарынан, со42ы д17ирлерде 5з ишине 3амты2ан жергиликли архивлердеги материаллар 6стинде жумыс алып бары7ы тийис болды. №ара3алпа3 хал3ыны4 м1дений мийрасын 6йрени7де к5рнекли тарийхшы-шы2ыстаны7шы Павел Петрович Иванов к5п жумыс иследи. qoer-qorq-жыллар аралы2ында Шы2ыстаны7 институтыны4 илимий хызметкери болып ислеген 7а3ытларында ол 3ара3алпа3ларды4 улы7ма тарийхы 81м этногенези бойынша билимлерди4 31липлеси7ине сезилерли 6лес 3осты. П.П.Иванов 3ара3алпа3 хал3ыны4 тарийхы бойынша д1слепки ири мийнетлерди4 авторы болды. Оны4 31лемине тийисли «№ара3алпа3ларды4 тарийхыны4 очерклери7», «№ара3алпа3стан8», «№ара3алпа3лар 8а33ында жа4а ма2лы7матлар` тарийхый пикирлер9» 8.т.б. мийнетлер жатады. qoet-жылы Шы2ыстаны7 институты «№ара3алпа3лар тарийхы бойынша материаллар» китабын шы2арып, онда акад. А.Н.Самойловичти4 №ара3алпа3-Хий7а 3атнасы3лары 8а33ында XIX 1сирди4 Хий7а жылнамаларынан 6зиндилерди4 3ыс3аша а7дармасы да жары3 к5реди. Сол жылы Илимлер академиясы т1репинен №ара3алпа3стан АССРы бойынша 1дебиятлар к5рсеткиши ж1рияланды. e томлы3 «№ара3алпа3лар тарийхынан материаллар»ды д6зи7 бойынша Шы2ыстаны7 институты менен №№КИИИны4 жумыслары, тилекке 3арсы, 6зилиске т6сти. №ара3алпа3стан Халы3 комиссариатыны4 рухсаты болса Шы2ыстаны7 институтынынан тыс3ары-а3 3ара3алпа3лар тарийхын изертле7 жумысларына 81р т1реплеме ж1рдем етету2ынын, 81ттеки 7а3тынша №ара3алпа3стан2а бары72а 3айыл екенлигин, себеби бул исти4 да7ам еттирили7и о2ада з1р6р екенлигин билдирди. Бира3, бул жумыс толы3 орынланбай 3алып кетеди. Бу2ан тоталитар д6зимни4 буннан былай да к6шейи7и, репрессиялар 817иж алы7ы, м1млекеттеги исбилерменлик атмосферасы 3осымша себеп болады. Илимни4 ра7ажланы7ына 81м !ми7д1рьяны4 3уярлы2ында изертле7 жумысларын алып бары7да №№АССР ХБК qoey-жылы qt-мартта2ы №№КИИИ ны 3айта д6зи7 8а33ында2ы 3арары кери т1сирин тийгизди, себеби бул ис ж6зинде Институтты4 жабылы7ын а4латату2ын еди. Бул шешим бойынша институт 6ш сектор2а б5линди` М1дений 3урылыс секторы-Халы3 А2арты7 комиссариаты 3арама2ына 5ткерилип, оны4 тийкарында илимий-педагогикалы3 лаборатория д6зилди. Социалистлик дий3аншылы3 секторы-зоналлы3 станцияларды беккемле7 81м су7 хожалы2ын, агромелиорацияны 81м агрохимияны 6йрени7 ушын Дий3аншылы3 халы3 комиссариатына 5теди. Геологиялы3 кабинет-Жергиликли санаат халы3 комиссариаты 3арама2ына 5тти. qoeu-жылы-а3 бул 3арарды4 надурыслы2ы тастыйы3ланып, бирден-бир илимий орайды ш5лкемлестири7 м1селеси к5терилди. Буннан бир неше жыл бурын (qoee-ж) 3ара3алпа3 областлы3 партия ш5лкеми басшыларыны4 м1селени дурыс т6синбе7шилигинен бул институт СССР Илимлер Академиясыны4 3урамына 5тпей 3ал2ан еди. Егерде институт академия 3урамына киргенде, ол qoey-жылы жабылма2ан болар еди. Бира3 бундай 3ыйыншылы3лар2а 3арамастан, e0-жыллары алып барыл2ан жумыслар 6лкен роль ойнады, 3ара3алпа3 хал3ыны4 бай м1дений мийрасын буннан былай да 6йрени7 ушын тийкар д6зди. Институтта ту7ыс3ан республикалардан келген профессор экономист М.В.Вилленберг, профессор тюрколог А.А.Соколов профессор экономист А.Т.Жингарев, профессор этнограф В.К.Филоненко, топыра3 изертле7ши Г.М.Давидовский, тирек пунктини4 баслы2ы Олефир, экономист А.Ал2азиев 81м жергиликли 31нигелерден №.Айымбетов, Б.Зийналиев, У.№осекеевлар жумыс алып барды. qoet-жылы №ара3алпа3стан илим-изертле7 институты республика мектеплерин изертле7 бойынша экспедиция ш5лкемлестирди 81м тексерилген мектеплерди4 w00 ге жа3ыныны4 с67рети алынды, сондай-а3 мектеплерди4 жумысында2ы 6лкен кемшиликлер де к5рсетилди. qoey-жылы институт 3ара3алпа3 тилини4 жа4а орфографиясын ислеп шы3ты. Тил изертле7 бойынша республикалы3 конференция2а таярлы3 к5ри7ге байланыслы «№ара3алпа3 тили орфографиясыны4 жа4а жойбары» жергиликли баспа с5зде ж1рияланды. Усыннан кейин Т5ртк6лде екинши орфографиялы3 конференция болды, онда Н.А.Баскаков 81м №.Айымбетов баянатлар жасады. Конференция 3ара3алпа3 тилини4 орфографиясын буннан былай да жетилистири7 ушын 6лкен 18мийетке ийе болды. :шинши орфографиялы3 конференция qoei-жылы болып 5тти. Конференция 3ара3алпа3 алфавитине гейпара 5згерислер киргизди, булар оны жетилистири7ге ба2дарланды. Екинши 81м 6шинши бес жыллы3лар д17иринде илимпазлар №ара3алпа3станны4 тарийхын 81м м1дениятын 6йрени7 6стинде иследи. Буннан бас3а №ара3алпа3станны4 илим-изертле7 институтына бас3а ту7ыс3ан республикалар да ж1рдемлести. Директоры академик А.Н.Самойлович бол2ан Ленинградта2ы Шы2ыстаны7 институты тарийхшы 31ниге П.П.Иванов пенен бирликте материаллар жыйнады 81м «№ара3алпа3ларды4 тарийхын» жазды. qoey-жылы w0-апрельде Шы2ыстаны7 институтыны4 ке4еси болып 5тти, о2ан №ара3алпа3станны4 тура3лы 71килханасы баслы2ыны4 орынбасары К.М.Викулин 3атнасып, «№ара3алпа3лар тарийхыны4» екинши томын жазы7ды да7ам еттири7ди 5тиниш етти. №№АССР халы3 Комиссарлар Ке4есини4 qoeo-жыл qo-августта2ы 3арары менен Халы3 билимлендири7 комиссариатыны4 тил 81м 1дебият секторы базасында тил 81м 1дебият бойынша илим-изертле7 институты ш5лкемлестирилди. Бира3 бул 3арарда %збекстан Халы3 Комиссарлар Ке4еси 5з 7а3тында р1смийлестирилмегенликтен, qoeo 81м qor0-жылларда 3аржы ажыраты7 му2дары бурын2ысынша 3алып 3ойды. Бул 1лбетте, илим-изертле7 жумысын ра7ажландыры72а с5зсиз т1сир жасады. Бира3 жо3ар2ы партия 81м совет уйымларыны4 бийп1р7алы2ына 3арамастан, институт qor0-жылы бир 3атар к6т1 18мийетли жумысларды питкерди. qort-жылы Н5кисте 5ткерилген %збекстан ССР Илимлер академиясыны4 к5шпели сессиясы №ара3алпа3станда илимди ра7ажландыры7 ушын 6лкен 18мийетке ийе болды. qorr-жылдан берли №ара3алпа3стан АССР Халы3 Комиссарлар Ке4есини4 жанында болып келген тил 81м 1дебият институты qoru-жылы %збекстан ССР Илимлер академиясыны4 системасына 5ткерилди 81м %зССР Илимлер академиясыны4 №ара3алпа3стан илим-изертле7 экономика 81м м1деният институты болып 3айта д6зилди. qotu-жылы ол комплексли илим-изертле7 институтына айландырылды. Аспирантура ар3алы жобалы т6рде илимий кадрлар таярла7 басланды. Буны4 барлы2ы №ара3алпа3станны4 экономикасы 81м м1денияты бойынша илим-изертле7 жумысларын 1де7ир ке4ейти7 ж1не тере4лестири7 м6мкиншилигин берди. Урыстан со42ы жыллары Союз НИХИ ди4 Шымбайда2ы зоналы3 станциясыны4 хызметкерлери изертле7 жумысында 1де7ир табыслар2а еристи, ол qoti-жылы дийханшылы3 илим-изертле7 институтына айландырылды. Институт хызметкери Г.И.Гаврилов пахтаны4 узын талшы3лы, ерте писер, жо3ары з6р11тли №№-y0w, №№-erq, №№-q0ie 81м бас3а да сортларын шы2арды, бул №ара3алпа3станда пахташылы3ты ра7ажландыры7 ушын 6лкен 18мийетке ийе болды. Селекционер Л.С.Крживец бийдайды4, ж67ерини4, сулыны4, м1шти4, картошканы4 жа4а сортларын д5ретти. %зКП Орайлы3 Комитетини4 81м %збекстан ССР Министрлер Ке4есини4 шешими менен qoto-жылы №ара3алпа3станны4 комплексли илим-изертле7 институты базасында %зССР Илимлер академиясыны4 №ара3алпа3стан филиалы ашылды. Бул филиал 6лкемизде илимди буннан былай да ра7ажландыры7 81м илимий кадрлар таярла7 ушын ке4 м6мкиншиликлер жаратып берди. Д1слепки пайытларда филиалды4 3урамында тарийх, тил 81м 1дебият институты, биологиялы3 салада бир неше лаборатория 81м экономикалы3 изертле7лер секторы болды. Илимий ба2дарларды4 ке4ейи7ине байланыслы qoyi-жылы филиалды4 3урамында т1бият илимлерини4 комплексли институты 81м qouy-жылы илим-изертле7 институтыны4 8у3ы3ында Есапла7 орайы пайда болды. №ара3алпа3стан илимпазлары республиканы4 экономикасын 81м м1дениятын ра7ажландыры7 ушын 6лкен 18мийетке ийе бир 3атар м1селелерди ислеп шы3ты. Филология илимлерини4 докторы Н.Д173араев, %зССР Илимлер академиясыны4 хабаршы а2засы Я.М.Досумов, %зССР Илимлер академиясыны4 академиги М.К.Нурмухаммедов, филология илимлерини4 докторлары №.Айымбетов, Н,Жапа3ов, З.А.Насруллаев, педагогика илимлерини4 докторлары,Ж.Орынбаев, Н.Орынбаев, тарийх илимлерини4 докторы Р.№осбергенов 81м бас3алар илимди ра7ажландыры72а 1де7ир 6лес 3осты. Еки томлы3 «№ара3алпа3стан АССР тарийхыны4» qour-жылы орыс тилинде 81м qouu-жылы 3ара3алпа3 тилинде басылып шы2ы7ы ж1не бир томлы3 «№ара3алпа3стан АССР тарийхыны4» qoiy-жылы орыс тилинде 81м qoio-жылы 3ара3алпа3 тилинде басылып шы2ы7ы, сондай-а3 «№ара3алпа3 совет 1дебияты тарийхыны4» (qoiq-жылы), 3ара3алпа3 фольклорыны4 w0 томлы2ыны4 басылып шы2ы7ы №ара3алпа3станны4 м1дений 81м ж1мийетлик турмысында ири 7а3ыя болды. Кейин ала №ара3алпа3станда илимни4 ра7ажланы7ында qore-жылы Ташкентте %збекстан Илимлер академиясыны4 д6зили7и шеши7ши роль ойнады. qort-жылы Н5кисте %збекстан Илимлер Академиясыны4 к5шпели сессиясы болып 5тти. Онда №ара3алпа3станда илимий хызметкерлерди к5бейти7 бойынша бир 3атар илажларды 1мелге асыры7 уй2арылды. qoru-жылы №ара3алпа3стан Министрлер Ке4еси жанынан д6зилген Тил 81м 1дебият илимий-изертле7 институты qoro-жылы %збекстан Илимлер Академиясыны4 3урамына кирип, №ара3алпа3 экономика 81м м1дений илимий-изертле7 институты болып 3айта д6зилди. Оны4 биринши директоры Н1жим Д173араев болды. Институтта тил 81м 1дебияттан бас3а экономика, тарийх, м1деният 81м биология секторлары ашылды. Бул институтты4 д6зили7и жо3ары маманлы3та2ы 31нигелерди-республика ушын илим кандидатлары менен докторларын таярлап шы2ы72а ке4 м6мкиншиликлер ту7дырды. Усы институт ар3алы Москва 81м бас3а да орайлы3 3алалар2а о3ы72а аспирантлар жиберилген. №ара3алпа3станнан е4 биринши филология илимлерини4 докторы д1режесин алы7 ушын докторлы3 диссертациясын жа3ла2ан алым-Н1жим Д173араев болды. (qotq-жылы). Торениязов Медет НМПИ 2 баскыш магистры 5 Каримов И.А.Хавфсизлик ва баркарор тараккиет йулида. Тошкент: «Узбекистон», 1998, 370-бет. 6 «Просвещение национальностей» 1932, №8-9. 115-бет. 7 Базарбаев Р. История формирования научного центра Каракалакстана (1925-1997гг.). Нукус, 1999, 31 стр. 7 «Материалы по истории каракалпаков» М.-Л., 1935, 9-89-б. 8 «Советская этнография-сб.статей» М.1940, №4, 23-54-б. 9 «Советская востоковедение» I-III.М.-Л., 1945, 59-79-б. жүктеу/скачать 73 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2