Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 1.82 Mb. Pdf көрінісі
|
| Л.В.Щерба фонема (дыбыс типі) адам санасында елес (пред-
ставление) түрінде өмір сүреді деді. мысалы, орыстілді адам брат, о брате дегенде [а]-ның екі түрлі айтылып отырғанын біл- се де, неге оны бір <а> деп танитынын оның психикасында бір ғана <а>-ның елесі барлығынан деп жауап береді (Щерба 1983: 16). Сондықтан да осы елес-түсінік арқылы адам сөз дыбыста- рын таниды. мысалы, тілі жаңа шығып жүрген бала “ далаға ба- ламын” деген сөзді [р] дыбысымен айттым деп ойлайды. егер оған далаға баласың ба? деп сұрасаң, ызаланып, “жоқ, далаға баламын” деп қайталар еді. Себебі баланың санасында [р] фо- немасы бар. Сондықтан Б.Куртенэ семантикаланған дыбыстың ғана тіл- дік мәні болатынына тоқтады. (топоров в.н. 1960: 35) . Яғни ауыздан шыққан дыбыс түрі көп, бірақ ол дыбыстың мағына ажыратушылық сипаты ғана тілдің дыбыстық деңгейін құрайды деді. л.в.Щерба да семантикалануға басты мән берді (Щерба л.в. 1983:17). Ғалым сөйлеу кезіндегі дыбыстық түрленімдерге назар аудара отырып, ол айырмашылықтардың жай құлаққа байқалмайтынына: “Бұның жауабы қарапайым: себебі бұл айырмашылықтар мүлде мағына ажыратпайды (Щерба л.в. 1983: 18) дейді. Сөйтіп, тілтұтынушы санасында сол тілдің мағына ажыратушылық, сөзтанымдық қызметі бар шағын ғана дыбыстық қоры өмір сүретіні белгілі болды. Сондықтан ғалымдардың мынадай анықтамалары пайда бола түсті: а) “Қарапайым қатардағы тұтынушы аңғара бермейтін тілде- гі құлаққа шалынатын дыбыстардың түптегінде дыбыстардың ішкі, идеалды жүйесі тұрады. Олар психологиялық құрылғының дайын үлгісі ретінде жұмыс істейді (Сапир). ә) “Фонема-дыбыс” жай дыбысқа сәйкес емес, жай дыбыс 78 79 фонеманың бір ғана белгісін алып тұрады, фонема-дыбыс, ол барлық дыбыстық белгілердің жиынтығы”(реформатский а.а. 1970: 245); б) “Фонеманың сөзайырымдық қызметі өзара айырымда- ры арқылы жоғары тілдік бірлік – морфеманы ажыратуынан көрінеді” ( реформатский а.а., 1970). в) “Сөйтіп, тіл-тілде көптеген артикуляциялы-акустикалық дыбыс түрленімдері болады және сол түрленімдер жинақталған белгілі бір мөлшердегі дыбыстар болады” (ветвицкий в.Г., иванова в.м., моисеев а.и. 1974: 21). г) “Фонема – бұл идеалды дүние, сол дыбыс жиынтығы белгі бір фонетикалық жағдайда жеке дыбыс ретінде көрінеді». “фо- немалар – бұлар тілдегі әлеуметттік жағынан айқындалған ды- быстар және мұндай дыбыстар әр тілде әртүрлі, бірақ белгілі бір сандық шегі бар” ( реформатский а.а. 1970: 129). ал фонеманың сөз мағынасын ажырататын дыбыс екенін алғаш айтқан кавказ тілдерін зерттеуші П.К.услар болды (Яковлев н.Ф. 1970: 129). р.и.аванесов, в.н.Сидоров фоне- маны сөздің әлеуметтік мәні бар дифференциалды элементі деді (аванесов р.и. Сидоров в.н. 1970). Бұл тұжырымдарға Қ.Жұбановтың фонема бір сөз бен екінші сөзді айыруға жарай- ды дегені (Жұбанов Қ. 1999: 501) сәйкес. Сөйтіп, фонема абстракті единица ретінде адам санасында өмір сүретін бір жақты құбылыс болды. Фонема – ауызша тіл мен жазба тілдің арасын байланыстыратын аралық категория. Фонема – сөз жасайтын (конститутивті), сөз айыратын (дис- тинктивті) (Яковлев н.Ф. 1970) және жеке тұрып мағына бере- тін фонологияның кіші бірлігі. Фонема сөздің дыбыс құрамын екшеп, сөздің естілімін туралайды, форма айыратын, мағына айыратын шектеулі дыбыс құрамы арқылы сөз мағынасын ажы- ратады. жүктеу/скачать 1.82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|