Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

114
115
⇒
[ө]
жіңішк
е б
уыннан соң
Сәңқ[ө]й
/ө/
⇒
<ө>
⇒
[ө]
да
уыссыз
дан к
ейін, бірінші 
буында
к[ө]не, т[ө]б
е
⇒
[
у
ө]
сөз басында
[
у
ө]т
, [
у
ө]лең
/е/
⇒
<е>
⇒
[э]
жу
ан сыңар
лы 
құрам
а сөз
де, 
с, ш, ж 
дыбыст
арынан к
ейін
[э]р
лан, [э]лнұр, е
с[э]к, ш[э]п, 
с[э]п, ж[э]у
⇒
[е]
сөз ор
тасында, аяғында
к[е]л, т[е]с
⇒
[
j
е]
сөз басында
[
j
е]т
, [
j
е]л
⇒
[ә]
ауызекі тілде
[ә]д[ә]биет
, көг[ә]ршін
⇒
[і]
Ш-
ның а
лдында
[і]нша
лла, [і]штеме, [і]штеңк
е
⇒
[и]
Кір
ме сөз
де
[и]нша
ллла
⇒
Ш
Да
уыстымен қа
тар 
келг
енде, сөз тірк
есі 
жігінде
Кел[
,
]а
лм
ады, к
ел[
,
]іліністі, 
екп[
,
]ағаш
⇒
[ө]
еріндік б
уыннан к
ейін
түй[ө], бөл[ө],күй[ө]
⇒
[е˚]
ерін үнде
стігінің 3-4-
буынында
Дөңг
ел[е˚]к, құр
м[е˚]т
, с
ур[е˚]т
, 
сүр
мел[е˚]у
, өзенг[е˚]
⇒
<е>-<а>
⇒
[ә]
Бейүнде
с б
уын ара
лығында
Кір
ме сөз
дер
де
қар[ә]к
ет
, қош[ә]мәт 
/ы/
⇒
<ы>
⇒
[ұШ]
Біте
у б
уын ара
лығында, 
ерін үнде
сімінде
Құб
ұ
жық, құр
ұ
лыс, құб
ұ
лыс
⇒
[ы]
Сөз басында, 
і б
уыннан 
басқа б
уында
т[ы]н[ы]ш, с[ы]зба
⇒
[Ш]
Біте
у б
уын, екі да
уысты 
ара
лығында, бірінші б
уын 
ішінде 
тағ[
,
]лым, а
лт[
,
]а
тар, с
ар[
,
]м
ай, 
бағ[
,
]лан, қ[
,
]ра
у, п[
,
]шақ
⇒
[ұ]
еріндік б
уыннан соң 
тұз
д[ұ], бор[ұ]ш, құзғ[ұ]н
⇒
[ы˚]
ерін үнде
сімінің 3-4-
буынында
Борышш[ы˚]з, қуш[ы˚]к
еш, 
қорытынд[ы˚], қорқынышш[ы˚]з
⇒
[і]
Жіңішк
е б
уынды сыңар
мен 
келг
енде
қайс[і]бір
⇒
<ы>-<і>
⇒
[і]
Бейүнде
с б
уын ара
лығында
Қа
т[і]г
ез, т
ауқ[і]мет
, ақ[і]рет
, 
лағ[і]нет
, т
ақ[і]лет 
/і/
⇒
<і>
⇒
[ү]
еріндік б
уыннан соң 
түлк[ү], күн[ү]м, сүйк[ү]мд[ү] 
⇒
[үШ]
Біте
у б
уын ара
лығында, 
ерін үнде
сімінде
Сүй
ү
ніш, күй
ү
ніс
⇒
[і]
Сөз соңында, бір б
уынды 
сөз
де, 
і б
уыннан басқа 
буында
к[і]м, т[і]с, [і]с, к
елд[і], к[і]лт
⇒
[Ш]
да
уыстымен қа
тар 
келг
енде, сөз аяғында, 
тәу
елдік жа
лға
уы 
қо
сылғанда, 
і б
уында
өл[
,
]ара, к
ел[
,
]с
ап, ер[
,
]кі, 
мұр[
,
]ны
к[
,
]лем, м[
,
]немін
⇒
[ы]
жу
ан да
уыстымен ірг
еле
с 
келг
енде
қа
у[ы]п, қаб[ы]р
⇒
[і˚]
ерін үнде
сімінің 3-4-
буынында
сүйінішс[і˚]з, көтеріл[і˚]с, күзетшіл[і˚]к


117
⇒
<і>-<ы>
⇒
[ы]
бейүнде
с б
уын ара
лығында
құд[ы]рет
/ұ/
⇒
<ұ>
⇒
[ұ]
алғашқы екі б
уында
[ұ]л, б[ұ]л, м
аз
м[ұ]н, м
ағл[ұ]м
⇒
[Ш]
біте
у б
уын ара
лығында, 
ерін үнде
сімінде
мақ[
,
]лұқ, м
ақ[
,
]лұқша 
/ү/
⇒
<ү>
⇒
[ү]
алғашқы екі б
уында
[ү]й, к[ү]л, мәж
б[ү]р
⇒
[Ш]
біте
у б
уын 
мәк[
,
]рүк
8 к
есте – Да
уыссыз дыбыс әрпі – фонем
а –дыбыс қа
тынасы
әріп
фонем
а
дыбыс
фоно
логиялық жағдай
м
орфо
логия-
лық жағдай
мыс
алдар
/б/
⇒
<б>
⇒
[б’˚]
Жіңішк
е еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
[б’˚]өрі, [б’˚]үр
⇒
[б˚]
Ж
уан еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
[б˚]ор, [б˚]ұр
⇒
[б]
Ж
уан е
зу
лік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[б]а
ла, [б]ас
⇒
[б’]
Жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
[б’]е
с, [б’]әлкім
⇒
[б˘]
Да
уыстыара
лық 
позицияда
а[б˘]ай, е[б˘]е
дейсіз, 
ө[б˘]ек
те
у, о[б˘]а
л
⇒
[п]
Қа
таңнан к
ейін
ақ[п]ас, ж
еңіс[п]ек, көк [п]өрі, 
тас [п]о
л
⇒
[п]
Сөз аяғында
а
ра[п]
⇒
[п˘]
Ш, с-
ның а
лдында
а
ра[п˘]сың ба
⇒
<б>-<п>
⇒
[п]
Қа
таңнан к
ейін
қақ[п]ас, б
ет[п]ақ, ақ[п]ар, 
төр[п]ақ
⇒
<п>-<б>
⇒
[б]
Ұяң, үндіден к
ейін
Көн[б]іс, дег[б]ір, ет[б]етінен
⇒
<б>
⇒
[б˘]
Да
уыстыара
лық 
позицияда
м
ах
а[б˘]а
т
⇒
<б>+<б>
⇒
[б] 
+[б]
л
ә[б][б]ай, жа[б][б]ар
/г/
⇒
<г>
⇒
[г]
Ж
уан е
зу
лік
тер
мен б
уын 
құрағанда
[г]а
ућар
⇒
[к]
Қа
таңнан к
ейін
ақ[к]үл, айт[к]үл
⇒
[г’]
Жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
буын құрағанда
[г’]әп, к
ере[г’]е
⇒
[г’˚]
Жіңішк
е еріндік
тер
мен 
буын құрағанда
[г’˚]үл, [г’˚]үріл
⇒
<г>-<к>
⇒
[г]
Сыңар мағынасы көме
скі 
бірікк
ен 
сөз
дер
де
ала[г]өб
е, а
ла[г]е
уім, 
ала[г]үлік, с
ай[г]үлік, ада-
[г]үде, адың-[г]үдің
⇒
<к>
⇒
[г]
Дыбыстық конт
омина-
цияға түск
ен 
бірікк
ен сөз
де
Кө[г]а
л, кө[г]а
уыз, кө[г]ер
у, 
кө[г]орай, кө[г]ет
, кө[г]ілдір

118
119
/ғ/
⇒
<ғ>
⇒
[ғ]
Сөз басы мен ор
тасында, 
жу
ан е
зу
лік
тер
мен 
ірг
еле
сте
[ғ]арыш, а
л[ғ]ыс
⇒
[ғ˚]
Ж
уан 
[ғ˚]ұн, бұ[ғ˚]ы, [ғ˚]ұмыр
⇒
[ғ’]
Жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
[ғ’]ақлия, [ғ’]азиз, қа[ғ’]іле
з
⇒
[қ]
Қа
таңнан к
ейін
ширек [қ]асыр, жас [қ]ұмыр
/д/
⇒
<д>
⇒
[д]
Ж
уан е
зу
лік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[д]а
ла, қарбыз[д]ың
⇒
[д’]
Жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
[д’]әл, к
ез[д’]ер
⇒
[д˚]
Ж
уан еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
[д˚]орба, [д˚]ұрыс
⇒
[д˚’]
Жіңішк
е еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
[д˚’]үние, [д˚’]өңг
елек
⇒
[т]
Қа
таңнан к
ейін, жу
ан 
ез
улікпен ірг
еле
с к
елг
енде
жа
т[т]а
уыс, 
⇒
[т˚]
Қа
таңнан к
ейін, жу
ан 
еріндікпен ірг
еле
с 
келг
енде
ат [т]орба
⇒
[т’]
Қа
таңнан к
ейін, жіңішк
е 
ез
улікпен ірг
еле
с к
елг
енде
Үш [т’]әптер, б
ес [т’]әріг
ер
⇒
[т˚’]
Қа
таңнан к
ейін, жіңішк
е 
еріндікпен ірг
еле
с 
келг
енде
Үш [т˚’]өңг
елек
⇒
<д>
⇒
[дд]
Кір
ме 
сөз
дер
де
м
ү[дд]е, ә[дд]і, құ[дд]ы
⇒
<д>-<л>
⇒
[л]
Ж
ергілік
ті 
тілде
түң[л]ік, м
аң[л]ай, с
аң[л]ақ, 
таң[л]ай
/ж/
⇒
<ж>
⇒
[ж]
Сөз басында, ор
тасында, 
жу
ан е
зу
лік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[ж]аз, а[ж]а
л
⇒
[ж’]
Сөз басында, ор
тасында, 
жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
және 
й, ћ 
фонем
асымен 
ірг
еле
с, не бір 
сингар
мо
тембр
де 
келг
енде
[ж’]е, [ж’]ә, [ж’]ай, [ж’]ићаз, [ж’]ићанг
ер, [ж’]айла
у, 
[ж’]айылым
⇒
[ж˚’]
Сөз басында, ор
тасында, 
жіңішк
е еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
[ж˚’]үз, [ж˚’]өтел, [ж˚’]үгіріс
⇒
[ж˚]
Сөз басында, ор
тасында, 
жу
ан еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
[ж˚]орға, [ж˚]ұр
т
⇒
[ш]
Қа
таң да
уыссыз
дан к
ейін, 
жу
андар
мен ірг
еле
с 
жағдайда
бе
с[ш]ас
ар
⇒
[ш’]
Қа
таң да
уыссыз
дан к
ейін, 
жіңішк
елер
мен ірг
еле
с 
жағдайда
үш[ш’]ер

20
2
⇒
[ш˘]
[т
] дыбысымен ірг
еле
с 
позицияда
жа
т[ш˘]ер
⇒
[ш˚]
Қа
таң да
уыссыз
дан к
ейін, 
жу
ан еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с жағдайда
тас[ш˚]о
л, бас [ш˚]ұлу
⇒
[ш˚’]
Қа
таң да
уыссыз
дан к
ейін, 
жіңішк
е еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с жағдайда
үш[ш˚’]үз
/з/
⇒
<з>
⇒
[з]
Сөз басында, аяғында ашық б
уыннан к
ейін, 
жу
ан е
зу
лік
тер
мен ірг
еле
с 
жағдайда 
[з]а
лым, қа[з]ақ
⇒
[з’]
Сөз басында, аяғында ашық б
уыннан к
ейін, 
жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
ірг
еле
с жағдайда
ке[з’], [з’]әр, к
е[з’]ек
⇒
[з˚]
Сөз басында, аяғында ашық б
уыннан к
ейін, 
жу
ан еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с жағдайда
[з˚]ор, құ[з˚]ыр
⇒
[з˚’]
Сөз басында, аяғында ашық б
уыннан к
ейін, 
жіңішк
е еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с жағдайда
ке[з˚’]уіл, жү[з˚’], жү[з˚’]ік
⇒
[ж]
[Ж] дыбысымен, жу
ан 
ез
улік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
қа[ж]жу
а
⇒
[ж’]
[Ж] дыбысымен, жіңішк
е 
ез
улік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
те[ж’] ж
ет
⇒
[ж˚]
[Ж] дыбысымен, жу
ан 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
бо[ж˚] ж
орға
⇒
[ж˚’]
[Ж] дыбысымен, жіңішк
е 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
Кө[ж˚’] жасы
⇒
[ш]
[Ш] дыбысымен және жу
ан е
зу
лік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
жа[ш] шықты
⇒
[ш’]
[Ш] дыбысымен және жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
те[ш’] шықты
⇒
[ш˚]
[Ш] дыбысымен және жу
ан еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
бо[ш˚] ша
лу
⇒
[ш˚’]
[Ш] дыбысымен және жіңішк
е еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
Кө[ш˚’] ша
лу
, сө[ш˚’]шең
⇒
[с]
[С] дыбысымен және жу
ан е
зу
лік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
жа[с]с
а, т
а[с]сыну
⇒
[с’]
[С] дыбысымен және жу
ан е
зу
лік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
те[с’]сің, бі[с’]сіз, сі[с’]сіз

22
23
⇒
[с˚]
[С] 
дыбысымен 
және 
жу
ан 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
тұ[с˚]сыз, мұ[с˚]сынба
у
⇒
[с˚’]
[С] дыбысымен және жіңішк
е еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
Кө[с˚’]сіз
⇒
<з
з>
⇒
[з
з’]
Кі
рм
е с
өз
де
рд
е
л
ә[з
з’]а
т, кә[з
з’]а
п
/й/
⇒

⇒
[j]
Да
уысты дыбыст
ан к
ейін, 
жу
ан е
зу
лік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
ма[j], т
а[j]
⇒
[j’]
Да
уысты дыбыст
ан к
ейін, 
жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
м
ә[j’]ек, с
е[j’]с
енбі
⇒
[j˚]
Да
уысты дыбыст
ан к
ейін, 
жу
ан еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
мо[j˚]ын, құ[j˚]ын
⇒
[j˚’]
Да
уысты дыбыст
ан к
ейін, 
жіңішк
е еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
тү[j˚’]ін, сү[j˚’]ін
/к/
⇒
<к>
⇒
[к’]
Сө
зд
ің
б
ар
лы
қ 
по
зи
ци
яс
ын
- 
да жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
[к’]іт
ап, те[к’], те[к’]е, 
тә[к’]а
ппар
⇒
[к˚’]
Сөз
дің бар
лық 
позициясында жіңішк
е 
ерінлік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[к˚’]өз, [к˚’]үз, тү[к˚’]ір
⇒
<к>-<г>
⇒
[г]
Бі
рі
кк
ен
сы
ңа
р 
ма
ғы
на
сы
д
ер
- 
бе
с қо
лданы-
ла а
лм
ас
а
ара[г]ідік
⇒
[г’]
Да
уыстыара
лық, жіңішк
е 
ез
улік
тер
мен ірг
еле
с 
позицияда
те[г’] жүріс, к
е[г’] а
лу
⇒
[г˚’]
Да
уыстыара
лық, жіңішк
е 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
позицияда
тү[г˚’] ж
оқ, мү[г˚’] жина
у
⇒
[г]
Да
уыстыара
лық, жу
ан 
ез
улік
тер
мен, ірг
еле
с 
позицияда
Кө[г] а
лм
а, кө[г]а
л, кө[г]орай
⇒
<г>
⇒
[г]
түбір мен қо
сымша 
жігінде
Кө[г]і, те[г]інде
⇒
<кк>
⇒
[кк]
Кір
ме 
сөз
дер
де
Гә[кк]у
, ә[кк]і
/қ/
⇒
<қ>
⇒
[қ]
Сөз
дің бар
лық 
позициясында, жу
ан 
ез
улік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[қ]аза[қ], т
а[қ]ыр
⇒
[қ˚]
Сөз
дің бар
лық 
позициясында, жу
ан 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[қ˚]ор, [қ˚]ұры[қ˚], о[қ˚]ыс

124
125
⇒
[қ’]
Сөз
дің бар
лық 
позициясында жіңішк
е 
да
уыстылар
мен және 
жіңішк
е сингар
мо
тембр
лі 
сөз деңг
ейінде
[қ’]асиет
, [қ’]адір, [қ’]азір
⇒
<қ>-<ғ>
⇒
[ғ]
Да
уысты-, ұяң-, 
үндіара
лық позицияда
ай[ғ]ай, қым-[ғ]уыт
, қыз-
[ғ]ырқын,
<қ>
⇒
[ғ]
Да
уыстыара
лық, ұяң, 
үндімен ірг
еле
с позицияда 
то[ғ] жүр
у, айғабақ, а[ғ˚]а
ла, 
а[ғ˚]м
аңдай
⇒
[қ˘]
[С], [ш]-мен ірг
еле
с 
келг
енде 
та[қ˘]с
ан, а[қ˘]ша
⇒
[х]
Буын үнде
сімі өзг
ерер 
алдында, [р] дыбысымен ірг
еле
с к
елг
енде
ра[х]мет
, а[х]мет
, бар[х]ан, 
даст
ар[х]ан, дар[х]ан
⇒
[х˚]
[й
]-мен, да
уыстымен 
ірг
еле
с позицияда
су[х˚]ит
, дүние[х˚]ор, 
шай[х˚]ор
⇒
<ғ>
⇒
[ғ]
түбір мен қо
сымша 
жігінде
ба[ғ]ы, т
а[ғ]ы
⇒
[ққ]
Кір
ме сөз
де
ло[ққ]ы
/л/
⇒
<л>
⇒
[л]
Сөз ор
тасында, аяғында, 
жу
ан е
зу
лік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде 
қа[л], с
а[л]ақ
⇒
[л’]
Сөз ор
тасында, аяғында, 
жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
ке[л’], мә[л’]ім
⇒
[л˚]
Сөз ор
тасында, аяғында, 
жу
ан еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
қо[л˚], бо[л˚]ыс
⇒
[л˚’]
Сөз ор
тасында, аяғында, 
жіңішк
е еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
тө[л˚’], бө[л˚’]е
⇒
[
ы
л]
Сөз басында, жу
ан 
ез
улік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[
ы
л]ақ, [
ы
л]ас
⇒
[
і
л]
Сөз басында, жіңішк
е 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[
і
л]ек, [
і
л]еп
⇒
[
ұ
л]
Сөз басында, жу
ан 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[
ұ
л]оқылда
у, [
ұ
л]об
лу
⇒
[
ү
л]
Сөз басында, жіңішк
е 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[
ү
л]үпілде
у, [
ү
л]өк
ет
,
⇒
<лл>
⇒
[лл]
Кі
рм
е с
өз
де
рд
е
кү[лл]і, а[лл]а
/м/
⇒
<м>
⇒
[м]
Бар
лық позицияда, жу
ан 
ез
улік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[м]ысық, қа[м]ыс

2
127
⇒
[м’]
Бар
лық позицияда, 
жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
ке[м’]е, [м’]ән
⇒
[м˚]
Бар
лық позицияда, жу
ан 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[м˚]ұз, құ[м˚]ыра
⇒
[м˚’]
Бар
лық позицияда, 
жіңішк
е еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
[м˚’]үйіз, кү[м˚’]іс, кө[м˚’]ір
⇒
<м>-<н>
⇒
[м]
жа[м]бас, ша[м]ба, сә[м]бі
⇒
<н>
⇒
[м]
Кісі, ж
ер-с
у 
атт
ары, кір
ме 
сөз
де
Ж
ек
се[м]бай, С
е[м]бай,
дүйс
е[м]бі, с
ейс
е[м]бі
⇒
<м>
⇒
[м]
Кір
ме 
сөз
дер
де
м
үкә[м]а
л
/н/
⇒
<н>
⇒
[н]
Бар
лық позицияда, жу
ан 
ез
улік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[н]ан, бағы[н]
⇒
[н’]
Бар
лық позицияда, 
жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
се[н’], жә[н’]е 
⇒
[н˚]
Бар
лық позицияда, жу
ан 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
ж
о[н˚], тұ[н˚], т
о[н˚]
⇒
[н˚’]
Бар
лық позицияда, 
жіңішк
е еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
тү[н˚’]де, [н˚’]өк
ер
⇒
[ң]
[Қ], [ғ]-мен ірг
еле
с 
келг
енде
жа[ң]қа
лт
а, на[ң]ғысыз,
⇒
[ң’]
[К], [г]-мен ірг
еле
с 
келг
енде
се[ң’] к
ел, ме[ң’] к
етемін
⇒
[ң˚]
[Қ], [ғ]-мен, жу
ан 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
құ[ң˚]ға, қойы[ң˚]ға
⇒
[ң˚’]
[К], [г]-мен, жіңішк
е 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
тү[ң˚’]гі, 
кү[ң˚’]г
е, 
кү[ң˚’]көріс
⇒
[м]
[Б], [м], [п]-мен және жу
ан е
зу
лік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
қа[м] м
айдан
⇒
[м’]
[Б], [м], [п]-мен және жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
се[м’] бар ғой
⇒
[м˚]
[Б], [м], [п]-мен және жу
ан еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
са
уы[м˚] м
ал
⇒
[м˚’]
[Б], [м], [п]-мен және жіңішк
е еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
өнг
е[м˚’]мен, бөлг
е[м˚’]мен

128
129
⇒
<н>-<ң>
⇒
[ң]
[К], [г], [қ], [ғ]-лар
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
ма[ң]ғо
л, дү[ң]г
ен, 
жа
уы[ң]г
ер, ет
ж
е[ң]ді, 
асты[ң]ғы, үсті[ң]гі, ты[ң]ғылықты, тұ[ң]ғиық, тебі[ң]гі
⇒
<н>+<н>
⇒
[нн] 
Кір
ме 
сөз
дер
де
жа[нн]а
т
/ң/
⇒
<ң>
⇒
[ң] 
Сөз ор
тасы мен аяғында 
жу
ан е
зу
лік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
а[ң], ы[ң]қыт
у
⇒
[ң’]
Сөз ор
тасы мен аяғында 
жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
е[ң’], ә[ң’]гіме
⇒
[ң˚]
Сөз ор
тасы мен аяғында 
жу
ан еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
о[ң˚], щұ[ң˚]қыр
⇒
[ң˚’]
Сөз ор
тасы мен аяғында 
жіңішк
е еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
ө[ң˚’], тө[ң˚’]к
ер
у
⇒
<ң>-<н>
⇒
[ң]
тек
серетін 
түбір
лері ж
оқ 
жағдайда
қара[ң] қа
лу
, і[ң]г
ен, ше[ң]г
ел, 
әме[ң]г
ер, жы[ң]ғыл, 
баст
а[ң]ғы, ж
е[ң]г
е, 
жәр
ме[ң]к
е
/п/
⇒
<п>
⇒
[п] 
Бар
лық позицияда, жу
ан 
ез
улік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[п]айда, [п]айыз, а[п]а
⇒
[п’]
Бар
лық позицияда, 
жіңішк
е е
зу
лік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
[п’]әк, ә[п’]енде, гә[п’]
⇒
[п˚’]
Бар
лық позицияда, 
жіңішк
е еріндік
тер
мен 
ірг
еле
с к
елг
енде
н
ө[п˚’]ір, тө[п˚’]еле
у
⇒
[п˚]
Бар
лық позицияда, жу
ан 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
[п˚]ора-[п˚]ора, со[п˚]ақ
⇒
[п˘]
[С], [ш] дыбыст
арының 
алдында, жу
ан 
ез
улік
тер
мен к
елг
енде 
қа[п˘]шық, т
а[п˘]с
а
⇒
[п˘’]
[С], [ш] дыбыст
арының 
алдында, жіңішк
е 
ез
улік
тер
мен к
елг
енде 
ші[п˘’]-шикі, с
е[п˘’]с
е
⇒
[п˘˚]
[С], [ш] дыбыст
арының 
алдында, жу
ан 
еріндік
тер
мен к
елг
енде 
то[п˘˚]с
а, бо[п˘˚]с
а
⇒
[п˘˚’]
[С], [ш] дыбыст
арының 
алдында, жіңішк
е 
еріндік
тер
мен к
елг
енде 
сү[п˘˚’]-сүйкімді
⇒
[б˘]
Да
уыстыара
лық, жу
ан 
ез
улік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
алы[б˘] а
л, қара[б˘] жа
тыр

30
3
⇒
[б˘’]
Да
уыстыара
лық, жіңішк
е 
ез
улік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
әде[б˘’] ет
у, әрі[б˘’]і көп
⇒
[б˘˚]
Да
уыстыара
лық, жу
ан 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
ж
оры[б˘˚] о
тыр, бұры[б˘˚] 
жіб
ер
ді
⇒
[б˘˚’]
Да
уыстыара
лық, жіңішк
е 
еріндік
тер
мен ірг
еле
с 
келг
енде
Шө[б˘˚’] өсті, кө[б˘˚’] өлді
⇒
<п>-<б>
⇒
[п] 
Кір
ме сөз
де
ара[п]
⇒
[б]
Ұяң, үндімен ірг
еле
сте
та[б]жылм
ау
⇒
<п>-<п>
⇒
[пп]
о[пп]а
⇒
<б>
⇒
[б˘]
Сөз аяғында, жу
ан 
ез
улік
тер
мен ірг
еле
сте 
аза[б˘]ы, ба[б˘]ы
⇒
[б˘’]
Сөз аяғында, жіңішк
е 
ез
улік
тер
мен ірг
еле
сте
Кәсі[б˘’]і, 
⇒
[б˘˚]
Сөз аяғында, жу
ан 
еріндік
тер
мен ірг
еле
сте
до[б˘˚]ы
⇒
[б˘˚’]
Сөз аяғында, жіңішк
е 
еріндік
тер
мен ірг
еле
сте
Шө[б˘˚’]і
/р/
⇒
<р>
⇒
[р]
Сөз ор
тасы мен аяғында, 
жу
ан е
зу
лік
тер арасында
а[р]а, қа[р]ық
⇒
[р˚]
Сөз ор
тасы мен аяғында, 
жу
ан еріндік
тер арасында
о[р˚], құ[р˚]ық
⇒
[
ы
р]
Сөз басы, жу
ан е
зу
лік
тер 
алдында
[
ы
р]ас, [
ы
р]иза
⇒
[
і
р]
Сөз басы, жіңішк
е 
ез
улік
тер а
лдында
[
і
р]ет
,[
і
р]әс
уа
⇒
[
ұ
р]
Сөз басы, жу
ан еріндік
тер 
алдында
[
ұ
р]у
⇒
[
ү
р]
Сөз басы, жіңішк
е 
еріндік
тер а
лдында
[
ү
р]өл, [
ү
р]өмк
е
/и/
⇒
<ы>+<й>
⇒
[ый]
Сөз
дің бар
лық шенінде, 
жу
ан үнде
сімде 
с[ый]рақ, қ[ый], [ый]ық
⇒
<і>+<й>
⇒
[ій]
Сөз
дің бар
лық шенінде, 
жіңішк
е үнде
сімде 
[ій]ә, к[ій], б[ій]лік
⇒
<ы>
⇒
[ы]
Я, ю әрпі а
лдында 
келг
енде
қ[ы]ю, қ[ы]я
⇒
<і>
⇒
[і]
Жіңішк
е үнде
сімде, я, ю 
әрпі а
лдында к
елг
енде
әл[і]я, к[і]ю
⇒
<ы>
⇒
[ұ]
Я, ю әрпі а
лдында 
келг
енде, жу
ан еріндік 
үнде
сімде
бұр
т[ұ]я, қор
т[ұ]я
⇒
<і>
⇒
[ү]
Я, ю әрпі а
лдында 
келг
енде, жіңішк
е еріндік 
үнде
сімде
дүр[ү]я
/у/
⇒
<ұ>+<у>
⇒
[ұу] 
Да
уыссыз
дан к
ейін, жу
ан 
үнде
сімде
с[ұу], т[ұу]лақ, [ұу]лы

32
33
⇒
<ү>+<у>
⇒
[үу] 
Да
уыссыз
дан к
ейін, 
жіңішк
е үнде
сімде
с[үу]рет
, көр[үу]
⇒
<у
⇒
[w] 
Ж
уан е
зу
лік
тен к
ейін
та[w]
⇒
[w’] 
Жіңішк
е е
зу
лік
тен к
ейін
ж
е[w’]
⇒
[w˚’]
Жіңішк
е еріндік
тен к
ейін
суретте[w˚’]
⇒
[
ұ
у] 
Сөз басында, екі біте
у 
буын ара
лығында, өзінен 
кейін 
жу
ан 
ез
улік 
тұрғанда
[
ұ
у]ақ, [
ұ
у]ыс, шар[
ұ
у]а
⇒
[
ү
у]
Сөз басында, екі біте
у 
буын ара
лығында, өзінен 
кейін жіңішк
е е
зу
лік 
тұрғанда
[
ү
у]әде, к
ер[
ү
у]ен
Сонымен, жоғарыда қазіргі қазақ әліпбиіндегі 9 дауысты 
таңбасы мен қазақ тілі сөздерінің дыбыстық құрамында кезде-
сетін, әліпбиде бар 21 дауыссыз таңбасын және қосар дыбыс-
тарды беретін и, я, ю, у, щ  әріптері қандай фонема вариантта-
ры мен вариацияларын таңбалайтыны көрсетілді. Сонда ф, х, 
ћ  әріптерінің <ф>, <х>, <ћ> фонемаларын емес, негізінен <п>, 
<қ>, фонемалары мен олардың дыбыс қорын таңбалап келгенін 
байқаймыз. <ф>, <х> фонема ретінде тек одағай сөздерде кез-
деседі. Сондай-ақ и әрпінің таңбалайтын дыбыстық құрамы 
күрделі. Осыған орай қазіргі қазақ жазуында и/ы, и/і, и/ый ор-
фограммасы бар. Сонда ф, ћ әрпі одағайлар мен кірме кісі есім-
дерінде, х әрпі кірме сөздердің бас позициясында, [ій]-мен, [к]-
мен іргелес позицияда, жіңішке үндесімде <ф>, <х> фонемасын 
таңбалайды. ал һ әрпінің одағайларда, бейүндес буын жігінде, 
жуан, ашық дауыстыаралығындағы орфограммасы уәжді деп 
білеміз. 

жүктеу/скачать 1.82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: