Кертаева г. М. Педагогикалық деонтология негіздері қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

«Адамдық борышың, -

Ақ жолдан айнымай,

Т

Білімсіз,

Болады ақыл тұл.

Мақтанға салынба,

Мансаптың тағы үшін,

Нәпсіңе билетпе,

Басыңның бағы үшін.

Өміріңді сарп қыл өлгеніңше.

Жоба тап,

Жол көрсет

Қайтадан қайрылып,

Ұстаздың деонтологиялық әлеуетінің іс-әрекеттік компоненті
Қауымға келмейсің,

Барыңды,

Тірлікте бергейсің.

Ғибрат алар артыңда із қалдырсаң,

Шын бақыт –

Осыны ұқ,

Мәңгілік өлмейсің», дегені адал ұстаздық қызметтің мәнгіліктік мәнді екенін өсиет етеді[104].

1. Педагогикалық деонтология мен философияның сабақтастығы туралы айтыңыз.

2. Педагогикалық деонтология мен этиканың сабақтастығы немен айқындалады?

3. Педагогикалық деонтология мен физиологияның сабақтастығы жөнінде не білесіз?

4. Педагогикалық деонтологияның медицинаға кірігуінің (интеграциясының) перспективасы қандай?

5. Педагогикалық деонтологияның халық педагогикасымен сабақтастығы немен айқындалады?

1. 
   Қарастырып отырған тақырып бойынша сөзжұмбақтар жасаңыздар.
   

2. 
   Осы тақырып төңірегінде сандық диктант жасаңыз (берілген 10 сөйлемге оқушылар жауап береді, егер келісетін болса – 1, келіспейтін болса - 0 қояды).
   

3. 
   «Педагогикалық деонтологияның басқа ғылымдармен сабақтастығының типтері мен түрлері» сұлбасын толтырыңыз:
   

Бұл екі ғылымның сабақтастығының тағы бір саласын тұлғаның тәрбиелік деңгейін анықтаудан байқауға болады: әдептілік уәжденген әрекеттерден, саналы және импульсивті мінез-құлық жүйесінен, таптаурынынан, дағды мен ептілігінен және пайымдауларынан байқалады. Бұл педагогтардың балалармен жүргізілетін тәрбиелік жұмыстарының жетістігі көрсеткіші ретінде оқушылардың психикасы мен дүниетанымындағы өзгерістердің болуында. Басқаша, педагогикалық қызметтің нәтижелері тәрбиеленушілердің психологиялық мінездемелерінің өзгерістермен диагностикаланады деуге болады.

саналы қабілеті бар, жалпы халыққа

қажеттілігін түсіне отырып, ісінен

қанағаттануды сезінетін адамдарды

ғана тарту керек.

Д.И. Менделеев

Еуропа аймағындағы жоғары білім беруге қатысты ережеде (Лиссабон, 1997ж.) «жоғары білім беруді жетілдірудің және кемелдендірудің кілті, ол адамзат қоғамының баға жетпес мәдени және ғылыми жетістігінің көрсеткіші, әрі әлемде бейбітшілікті бекітудің, халықтар мен елдер арасындағы өзара түсіністіктің негізі» екендігі көрсетілген. [127].

Соңғы кезде қоғамның дамуына байланысты кәсіби білім берудің алдына қойылған міндеттерінің мазмұны да айтарлықтай өзгерді. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңына сәйкес «білім беру жүйесінің басты міндеті – жан–жақты дамуға, кәсіби шеберлікті жетілдіруге, жеке тұлғаны ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде қалыптастыруға жағдай жасау» болып отыр [128].

Сондықтан бүгінгі күні мамандарды даярлаудың мазмұны мен технологиясын түбегейлі өзгерту өзекті мәселеге айналды, әсіресе «адам-адам» жүйесіндегі мамандарды даярлаудың кәсіби білім беру жүйесін қайта құру қажет. Болашақ маманның білім, ептілік, дағды, құзырлығымен қатар оның деонтологиялық даярлығын қалыптастыру - кезек күттірмес мәселе. Яғни, кәсіби білімнің аса маңызды құрамдас бөлігі ретінде деонтологиялық санасын тәрбиелеу болашақ мамандардың кәсіби біліктілігінің маңызды көрсеткіші бола алады. Сонда ғана студент грант пен ата–аналар қаражатын қандай «тауарға» жұмсау керек екенін білетін болады, яғни сессияны «ақша беріп жабу» арқылы бір нәрсеге екі рет ақы төлеп, еш пайда ала алмағанын түсінеді. Керісінше, әрбір оқытушыдан, профессордан мүмкіндігінше көп білім алуға тырысады, олардың білімдендіру еңбегіне сын тұрғысынан талап қояды. Яғни, студенттің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру кәсіби білім беру жүйесінің саналы тұтынушысын тәрбиелеуді көздейді, іске асырады.

Сонымен, «адам-адам» жүйесіндегі маман даярлауда батыл бетбұрыс керек.

Бұл әрекет ұстаз тұлғасын қалыптастыруда әсіресе маңызды. Өйткені ұстаз – болашақ ел иелерін тәрбиелеу ісіндегі қоғамның жұрт сенген өкілі. Көптеген азаматтық қасиеттердің адам бойына ұялауы мектеп ұстаздарының жұмысымен ажырамас байланыста.

Бүгінгі күні бүкіл адамзат қауымы алдында бұрын болмаған, бүкіләлемдік ауқымды проблемалар қойылуда. Олардың ішінде бейбітшілік пен қарусыздану, қоғамдық және әлеуметтік даму, кейбір мемлекеттер мен аймақтардың артта қалуын жою, ғылыми-техникалық алға басу, халық ағарту және мәдениет проблемалары, халық санасын өсіру, денсаулық сақтау, адамның жаңа биологиялық, әлеуметтік жағдайларға бейімделуі, қор мен энергетика, азық-түлік пен табиғат және т.б. күрделі мәселелер бар. Адамзаттың қазіргі жағдайы, оның болашағы осы мәселелердің ұтымды шешіміне тәуелді. Ал осының бәріне мұғалім тұлғасы сипатының қатысы бар.

Ұстаз неғұрлым ел, отан, халық алдындағы борышын саналы өтеуге ынталы болса, соғұрлым оның еңбегi елге жан-жақтан пайдалы болатыны күмән тудырмайтын айғақ.

Осыны түйiндей келе, өз iсiне шебер, парыздылық санасы жеткiлiктi дамыған педагог қызметiнiң тiкелей педагогикалық нәтижесiмен бірге едәуiр саяси-экономикалық, әлеуметтік нәтижесi де бар деп айтуға болады. Оның негізгі міндеттері – шәкірттеріне әлем туралы ғылыми түсінікті сіңіру, оқушыларды өз бетінше және шығармашылықты ойлауға баулу, ғылыми таным тәсілдерін меңгерту, өміршеңдіктерін арттыру, т.б.

“Өмір сүру, – деп жазды С. Экзюпери, – демек, баяу өсіп-өну. Мұғалім біздің үмітімізді және біздің, қоғамымыздың болашағын үйлесімді тәрбиелеуге тиіс. Мұғалім балаларға әлем мәдениетін таныстыра отырып, шын мәнінде, бақыт негізін қалайды” – деп, ал К. Г. Паустовский “Бақыт білімпазға келеді. Білімді әрі тәрбиелі адам ғана көре алатын жер көркін надан адам еш уақытта көрмейді” – деп, мұғалімнің шеберлігіне болашақтың бақыты тәуелді екенін білдіреді.

Ұстаздың кәсiптiк санасының өзгеруiне, әдеп жүйелерiн сұранысқа сәйкес құрауына мәжбүр ететін сана-сезімнің қозғауы олардың деонтологиялық даярлығына, деонтологиялық әлеуетіне және сыртқы түрткі болған жағдайлар мен әлеуметтік сұраныстың ықпалына байланысты

Алайда, болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығының ғылыми-педагогикалық негізін айқындауда қарастырылған іргелі ғылыми жұмыстарда деонтология педагогикалық мәселе ретінде арнайы зерттелмегені байқалды. Бірақ, педагогиканың баяғыдан топталып айтылып келе жатқан этикалық мәселелерi заман талаптарына сай «педагогикалық деонтология» деп, қайта жаңғырып жаңа мазмұндалып келе жатқаны хақ.

Олардың белгілері:

- біріншіден, баланың жан дүниесiне зиян келтiрмей әсер ету тақырыбына арналған көптеген ғылыми, ғылыми-публицистикалық еңбектер (В. А. Сухомлинский, Ю. П. Азаров, “А. А. Дубровский, В. С. Ротенберг пен С. М. Бондаренко, В. И. Слуцкий В. Ф., Шаталов, Ш. А. Амонашвили, т.б.) педагогикалық деонтологияның “Зиян келтірме!” ұстанымының көкейтестілігі күннен күнге асуда екенін дәлелдейді;

- екiншiден, педагогикалық деонтологияға қазiргi кезде асыра көңiл бөлiнуiне себепкер болған, өзектілігін түсiндiретiн әлеуметтік жағдайлар, атап айтсақ:

1) заманымыздағы болып жатқан көп өзгерiстердiң iшiнде адамның денсаулығына деген назардың өсуі. Әсіресе баланың жан саулығына, тән саулығына деген көзге түсер қоғамдағы бетбұрыс, денсаулық технологияларын көздеген мектептер, балабақша, жазғы сауықтыру орталықтарының санының өсуі, т..с.с. Денсаулықтың арқауы салауатты өмiр салты дер болсақ, ол өзі адам бойындағы күнделiктi тыныс тiршiлiгiнен байқалатын ақыл-ой парасаты, сезiм, қимыл-қозғалысы, жүрiс-тұрысы, мiнез-құлқы сияқты тағы басқа жоғары деңгейдегi саналы қасиеттi көрсететiн тұлғаның өмiр сүру үдерісінің көркем бейнесi. Олай болса, мұғалiмнiң кәсiптік сауаттылығына, жалпы салауаттылығына, оның қарым-қатынас құру мәнерiне өзiнiң және оқушының денсаулығы тәуелдi екендiгi күмән тудырмайды;

2) өмiр шарттарының өзгеруіне, құндылықтардың ауысуына байланысты мемлекеттiң, әлеуметтiң, ата-ананың мектепке, мұғалiмге қоятын талабының жоғарылауы;

3) халықтың ақпараттану мүмкiншiлiгiнiң өсуi. Заман талабы бойынша жарық көрiп жатқан ғылыми еңбектер, жаңадан ашылып, iзгiлiктi жұмыс iстеп жатқан әртүрлi оқу орындары, ондағы ұстаздардың мамандыққа сай парыздарын өнегелi еңбек ету арқылы өтеуiнiң үлгiлерi туралы радиохабарлар, телекөрiнiстер, газет, журнал бетiндегi мақалалар бiлiм беру сапасына деген белгiлi бiр жоғары эталонды сұраныс қалыптасуына жетелейдi. Мұғалiмдердiң iс-әрекетiндегi деонтологиялық факторлардың рөлiн “керi” ақпардың әсерi де айқын көрсетедi. Мысалы, жалпы бiлiм беру саласындағы, соның iшiндегi жеке мектептер тұрмыс-тiршiлiгiндегi жiберiлген түрлi олқылықтарға байланысты шағым хаттар, сыни мақалалар, радио-теле-хабарлар өз әсерiн қалдырмай қоймайды. Халық пiкiрi, қай кезде болсын, мекеменiң, ұжымның жұмысының нақтылы көрсеткiшi. Педагогтар ұжымындағы мұғалiмдердiң балаға деген сезiмталдығы, ақ ниеті, кiшiпейілдiлігi – олардың деонтологиялық мүмкiншiлiктерiнiң ең маңызды белгiсi. Мұның бар-жоғы халық пiкiрiнде көрініс табады;

- үшіншіден, педагогикалық деонтология қағидаларының мазмұны мен қолдану әдiстемесiндегі ерекшелiктерді бiлiм беру саласының әртүрлi объектiлерiнде ескеру қажеттілігі. Мысалы, балабақшада, бастауыш мектепте, орта мектепте, жоғарғы оқу орындарында заман өзгерiстерiне сай жаңа талаптарды ескеру мүмкіндігі әртүрлі. Сондықтан педагогикалық деонтологияның қолдану объектісіне байланысты ерекшелiктерi ескерiлген ғылыми iзденiстердің қажеттігі туындайды.

Қазіргі уақытта әлеуметтік және рухани өмір саласында, сонымен қатар білім беру саласында да қайта құрулар жүріп жатыр. Білім берудің болмысына бүкіл адамзаттың болашағы тәуелді. Осыған байланысты педагогикалық мамандар даярлауға, соның ішінде ұстаздың кәсіби қызметті жүргізуге даярлығын қалыптастыруға көп көңіл бөлінуде.

Психологиялық-педагогикалық әдебиетте «педагогикалық қызметке даярлық» («ұстаздың кәсіби дайындығы») біржақты қарастырылмайды.

Н.Н.Никитина және Н.В.Кислинская ұстаздардың кәсіби даярлығының екі түрін ерекше атап көрсетеді:

- теориялық даярлығы, яғни жалпы мәдени, ғылыми, арнайы, психологиялық, педагогикалық білім жүйелерін тиесілі меңгеру;

- тәжірибелік даярлығы, яғни іскерлігі мен қабілеті мамандық сипаттамасындағы талаптарға сай болуы.

Д.Н.Узнадзе бұл түсінікті субъектінің қандайда бір қажеттілікті қанағаттандыру үшін пайда болған психологиялық күйі ретінде қарастырады. Оның айтуы бойынша «...даярлық – бұл субъекттің барлық мінез-құлықтық белсенділігінде анықталатын міндеттің белгісі болып табылады» [62].

М.И.Дьяченко, Л.А.Кандыбович іс-әрекет кезінде адамның тұрақталған жеке ерекшелігі ғана емес, (сендіру, көзқарастары, мінездің ерекшеліктері және т.б.), сонымен бірге осы қызметтің түріне байланысты жағдаятқа сәйкес психологиялық күйі де көрінеді деп нақтылайды. Ғалымдардың айтуынша, кәсіби қызметке даярлық - жеке тұлғаның белгілі бір уақыт аралығында сапалы қызмет атқару мүмкіншілігіне себепші икемділігі, соған сәйкесті санасының сипаты, мінез-құлқы. [63]

Н.Д.Хмель зерттеулерінде ұстаздың қызметке даярлығын уәждік, жеке-даралық, мазмұнды және үдерісті компоненттердің жиынтығы ретінде қарастырады [64].

Л.В. Занина, Н.П.Меньшикова тұлғаның кәсіби даярлығына былай сипаттама береді: «Өзінің еңбек және кәсіби жолын таңдауға даярлығы, өзінің қызығушылықтарын, жеке тұлғалық, жеке дара психологиялық ерекшеліктерін түсінуі» [65].

В.А.Сластенин педагогикалық қызметке кәсіби даярлықты «ұстазға бір жағынан - психологиялық, психофизиологиялық және физиологиялық даярлығына, ал екінші жағынан – ғылыми-теориялық және тәжірибелік даярлығына қойылатын талаптар жиынтығы» ретінде анықтайды [66].

«Әлеуметтік педагогика сөздігінде» қандайда қызмет түріне кәсіби даярлықты «өзін белгілі кәсіби қызметке қабілетті және дайындалған, оны мақсатты орындай алатын жеке тұлғаның субъектілік күйі» ретінде қарастырады [61].

Қорыта келе, болашақ ұстаздың деонтологиялық даярлығының әртүрлі аспектілерін ашатын, «ұстаздың кәсіби даярлығы» түсінігінің бірталай сипаттамалары мен ұстаздың кәсіби дайындық мәселесін зерттеудің көптеген тәсілдері бар. Оларды төмендегідей екі топқа бөлуге болады:

1. 
   жеке–тұлғалық сапалармен сипатталатын дайындық ретінде қарастырылатын, қызметінің ерекшелігіне негізделген тұлғалық даярлық;
   
2. 
   мамандығына сәйкес іс-әрекетке қажетті психиканың мүмкіндігін жұмылдыра алу ептілігінде көрініс табатын қызметтік даярлық;
   

Осының салдарынан бүгінгі күні білім беру саласында түрлі кәсіби сауатсыздықтың шеті шығып жатуы байқалады: мысалы, жаңа әдіс-тәсілдерді қолданудың психологиялық тұрғыдан келіспеуі, технологиялық реті бұзылуы, орынсыз қолданылуы және т.б. Небір атаулы технологияны, әлде біреудің сабақ ұйымдастыру ұсынысын жаппай, күштеп білім беру үдерісіне ендіру де кездеседі. Оған дәлел болар мынадай жайттар: барлық мектептерде, сыныпта, сабақта оқушылардың жас ерекшеліктеріне, сабақтың тақырыбына, сабақ кестесіндегі орнына, тағы басқа жағдайларға мән бермей, «ұжымдық оқыту», «сын тұрғысынан ойлау», «деңгейлі оқыту», т.б. технологияларға, әдістерге ауытқу болып жатады. Сонымен қатар, ақылы жәрдем, жеке меншікті білім беру жүйесі, т.с.с. жаңаша тұрмыстық, нарықтық қатынас көрінісі ұстаздық кәсіптің адамгершілік деңгейіне күйзелісті әсерін тигізіп, гуманистік жаратылысына қайшы келетін тұстары да баршылық. Мысалы, білім алуға, алған білімді пысықтап, жаттықтыруға ақылы жәрдем жоқ кезде мектеп оқушыларының үлгерімі сабақ сапасы мен оқушы қабілет-қасиетіне, талабына сәйкес болды. Сол кезде де алтын медаль иелері, оқу үздігі, пәндік олимпиадалардың жеңіскерлері болды. Ал қазіргі кезде бұл атақтың бірі де, ол түгіл жәй үлгерімнің өзі де арнайы ақылы бапкерсіз, жаттықтырушысыз (репетитор) бала маңдайына қонбайтын бақ сияқты.

Болашақ мұғалім дайындығында осындай, т.б. «дерттердің» басын ашып, деонтологиялық тұрғыдан көзқарас қалыптасатын болса, онда бұл мәселелер деонтология ұстанымдарын іске қосу негізінде шешіледі демекпіз.

Осыдан мұғалімнің жеке тұлғалық мінез-құлқына, сана-сезіміне сәйкесті әсер ететін арнайы деонтологиялық дайындық қажет.

Жоғарыда айтылған отандық және шетелдік ғалымдардың әртүрлі көзқарастарында оқушылардың жан саулығы мен тән саулығына «Зиян келтірме!» ұстанымына негізделген, олардың табиғатына үйлесімді дамуына мүмкіндік туғызудың жолдары мен тәсілдеріне әрдайым ізденісте болатын парыздылық санасы туралы мәселелер қарастырылмаған. Міне, педагогикалық деонтология осы мәселелерді зерттейді. Деонтология ұстанымдарына сәйкес кәсіби міндеттерді орындау үшін ұстаз өз бойында қандай білімділік, іскерлік, дағдылар, қабілет-қасиеттер болу керек екенін білуі тиіс. Айтылған күй ұстаздың деонтологиялық даярлығы ретінде анықталады (оқу, ғылыми-әдістемелік, энциклопедиялық әдебиеттерге толық талдау жүргізгенде «ұстаздың деонтологиялық даярлығы» термині бір де бір философиялық, психологиялық, педагогикалық және т.б. анықтамалық баспаларда кездеспейтінін байқадық).

Ұстаздың деонтологиялық даярлығы – кез келген білім беру мекемелерінің оқыту-тәрбиелік үдерісінің тиімділік шарттарының бірі. Ұстаздың деонтологиялық даярлығы – бұл ұстаздың кәсіби парыздылығына, біліміне, қабілеттілігіне, дағдыларына сәйкес білім беру, тәрбиелеу қызметтерін орындауда сана-сезімінің дайындық күйі. Кәсіби сана-сезімінің даму деңгейі, кәсіби қызметінде міндеттерді тани білуі оның дайындығының жалпы міндетті бөлігі болып табылады. Басқалай айтқанда, бұл - ұстаздың ғылыми-теориялық, әдістемелік және психологиялық-педагогикалық дайындықтан, сонымен қатар жеке тұлғаның кәсіби қабілеттілігінен, кәсіби маңызды қасиеттерінен тұратын тұлғасының интегративті сипаттамасы.

Ұстаздың деонтологиялық даярлығы кәсіби құзыретінің даму деңгейін, құндылық бағдар басымдылығын, педагогикалық әдептіліктің, деонтологияның, әлеуметтік өмір заңдылықтардың, Конституцияның және тағы басқа заң актілерінің нормаларын сақтау және меңгеру деңгейін сипаттайды.

Ұстаздың деонтологиялық даярлығы тек қана педагогикалық деонтологияны білу және түсінумен шектелмейді, сонымен бірге білім беру мекемелердің әртүрлі салаларына оны енгізу бойынша белсенді жұмыс жасауды да білдіреді. Осының нәтижесінде ұстазда деонтологиялық интуитивизм пайда болады, яғни кәсіби парыздылық түсінігінен немесе алдындағы логикалық бастамасынан (мейірімділік борышты орындауынан құралады) тәуелсіз болып есептеледі. Деонтологиялық интуитивизмге сәйкес имандылық міндеттердің әлеуметтік қажеттіліктер бойынша негізі жоқ, олар өз беттерімен, мәңгілік және тәуелсіз екені анық.

Басқа сөзбен айтқанда, ұстаздың деонтологиялық даярлығы - бұл ұстаздың қызметі барысында өзіндік сана-сезіміне айналатын, санасының (деонтологиялық санасы) позитивті кәсіби күйі. Ұстаздың деонтологиялық сана-сезіміне өзінің мінез-құлығының уәжін түсінуі, рефлексияның пайда болуы, кәсіби борышын түсіне біліп, әрекет жасауы жатады.

Мұғалімнің деонтологиялық сипатын жеке тұлғаның сан қырлы білім алып, тәрбиеленуі тұрғысынан қарастыруға болады. Мұндай білім алу парыздылық сана сезім, таным және ерік үдерістерінің нәтижесі болып табылатын парыздылық месел (уәж) мен кәсіптік мінез-құлық тәсілдерінің синтезімен, болашақ педагогтың мінез-құлқындағы кәсіптік этикаға деген тұрақты көзқараспен, өзін-өзі икемдеу, жетілдіру көрінісімен сипатталады.

Егер деонтологияны маманның кәсіптік парызға негізделген мінез-құлқы, тәртібі туралы ғылым дейтін болсақ, онда оның деонтологиялық даярлығы - бұл кәсіби іс-әрекетте парыздылықты міндеттенуді қамтитын сананың күйі.

Сананың реттеушілік функциясы бойынша деонтологиялық сана «адам-адам» жүйесіндегі маманның қызмет барысында кәсіптік парызына негізделген нормалар, ұстанымдар мен ережелерге сәйкес барлық іс-әрекетін, тәртібін, жүріс-тұрысын, мінез-құлқын реттеуші күш бола алады. Деонтологиялық даярлығы қалыптасқан маманның кәсіптік іс-әрекетіне, қызметінің сапасына арнайы сырттан бақылаушы, тексеруші (инспектор, директор, проректор т.с.с.) керегі жоқ. Оның бақылаушысы – парыздылық сана сезімі. Ондай маман қарым-қатынастың, қызметінің әр сәтінде өзінің әрекеттерін саналы бақылауды естен шығармайды. Саналы бақылаудың екі түрі белгілі: белгілеуші бақылау және реттеуші бақылау.

Белгілеуші бақылау дегеніміз адамның жан-жақта болып жатқан жағдаятты көріп, тыңдау кезінде өзінің іс-қимылдарына сырттай көз тастап, белгілеп, санасында, есінде ұстауы. «Өз ісіне өзі есеп беру» қабілеті осындай бақылауға негізделген.

Реттеуші бақылау адамның іс-әрекеттерін басқарып, қылықтарын өзінің түсінігі бойынша заң және мораль талаптарына сәйкес бағындыра білу қабілеттерінде көрінеді. Мұнда, міне, маманның деонтологиялық әлеуетінің мөлшері көрініс табады.

Ұстаздың деонтологиялық сана-сезімін сипаттайтын жалпы көрсеткіштер:

• 
  «оқушының жан саулығы мен денсаулығына зиян келтірме!» атты киелі қағиданы іске асыратын жоғары ұстаздық мәдениетті құруға ынталылығы;
  
• 
  кез-келген жағдайды әділ бағалау, өзінің және бөгде біреудің көзқарасын дұрыс түсіне білу, өзінің қарым-қатынас әрекеттеріне сыни қарауға икемділігі;
  
• 
  қызметінің әрбір саласына және ұқсас салаларына қатысты жедел ақпараттана білуі, пассионарлық индукцияны (басқа адамдарға өзінің идеялары мен көңіл-күйін жұқтыру), педагогикалық шеберлікті меңгере білуі, өз бойында жалпы және арнайы-кәсіби интеллектті, ой-саналылықты тәрбиелеуі.
  

Ал интеллектуалды ұлт қалыптастыру үшін болашақ мамандардың деонтологиялық санасын тәрбиелеу қажеттігі туады. Өйткені деонтологиялық сана - өзіндік ойлау, кез-келген іске шығармашылықпен қарау, жалпы адамзаттық құндылықтарды түсіне білу, қарама-қайшылықтарды жоюда болжамдар құра білу, білімге деген белсенді құштарлықпен оны сауатты игеру мүмкінділігімен сипатталатын тұлғаның интеллектуалдық мәдениетін қамсыздандырады.

Ұстаздың деонтологиялық сана-сезімін қалыптастыру өмір бойы жүреді. Бірақта бұл үдерісті жас кезінен бастау керек, себебі қазақ философы Зейнолла Серікқалиұлы «Бүгінгі студент келешекте сапалы қызметкер болу парызын белгілі бір сала бойынша жанына жайлы күн көріс қамына мамандану деп сезінсе, ел басшысы болуды атқамінерлікке баласа, онда арам шөбің не, алаяғың кім бәрібір, дәл өзімізден аумаған қосаяқты пенденің бірі деп шүкірлік етеміз де, арамзамен ауыз жаласып жүріп-ақ адаматқа (кентаврға) айналған тіршілік жұрағаты құқында ғұмыр кешкен бола береміз»[105] деп, мұғалімнің санасын деонтологиялық тұрғыдан тәрбиелеудің мәні мол екендігін ескертеді.

Сондықтан, ең алдымен, болашақ ұстаз өз пікірінің дұрыстығына жеке тұлғалық сенімділік қасиетін тәрбиелеу керек, яғни өзіндік бағалы бағдарына сәйкес саналы әрекет жасауға мүмкіндік беретін өз танымы қалыптасуы қажет. Болашақ ұстаз деонтологиялық дайындық нәтижесінде қабылдайтын сана-сезімі оның педагогикалық сана-сезімнің жоғарғы көрінісі болады, сонымен қатар кәсіби парызына қарым-қатынасын көрсетеді. Жоғарыда айтылғанның дәлелі ретінде К.Д.Ушинскийдің сөзін келтірейік: «Мұғалімнің педагогика және психология саласында білімі, теориялық тәжірибесі болуы керек. Бірақ оған тек қана терең білім жеткіліксіз. Өзіне-өзі сенімді адам болуы керек. Сенімсіз шығармашылық шабытта жұмыс істеуге мүмкін емес. Адамзатты тәрбиелеудің басты жолы - сендіру. Тәрбиелеушінің сендірусіз тәрбиелік әдістері жақсы болса да, ешқандай әсер етпейді, әлсіз күйінде қалады» [37].

Ұстаздың қалыптасқан ішкі нанымы кәсіби қызмет үдерісінде деонтологиялық кредоға («кредо (лат. тілінен сredo – сенемін, сенімдімін – сенім, көзқарастар, өмірге көзқарасының негізі») айналады - ол кәсіби парыздылығын түсіну негізінде қызметтік әрекеттерге талаптар қалыптастырады және мінез-құлықтарына ішкі реттеуші күш болып табылады.

Ұстаздың деонтологиялық даярлығы деонтологиялық мінез-құлықтарын қалыптастыруға көмектеседі. Олардың қалыптасуы:

• 
  педагогикалық деонтологияның негіздерін меңгеру деңгейіне;
  
• 
  педагогикалық деонтологияны жете түсіну деңгейіне;
  
• 
  педагогикалық деонтологияның ерекшелігіне;
  
• 
  әрбір ұстаздың жеке тұлғалық қайталанбас шығармашылық дарашылдығына байланысты.
  

Бұл жүйенің («деонтологиялық сана, деонтологиялық сана-сезімі, деонтологиялық сенімі, деонтологиялық кредо») бір элементінің түсіп қалуы ұстаздың деонтологиялық дайындығының қалыптаспауына әкеледі.

Ұстаздың деонтологиялық даярлығының қалыптаспағаны олардың қызметіндегі олқылықтарынан көрініс табады, нақтырақ айтар болсақ:

- тәрбиешілердің, ұстаздардың кәсіби парызын түсінбеуі тәрбиеленушімен дұрыс қарым-қатынас құрай алмауынан, олардың көңіл-күйін түсінбеуінен, оқушылардың белсенді дамуына барлық күшін жұмылдыра алмауынан байқалады;

- ұстаздың кәсіптік санасының қалыспағандығы, яғни кәсіби «Мен» концепциясының жоқтығы кәсіби-деонтологиялық өзіндік сана-сезімінің деонтологиялық сеніміне және кредоға айналуына мүмкіндік бермейді.

Осыдан мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиешілерден бастап, жалпы білім беретін мектептер, лицейлер, колледж мұғалімдерін, жоғары оқу орнының оқытушы-профессорлар құрамын, яғни білім беру жүйесіндегі барлық қызметкерлердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру қажеттігі туады.