Такырып: Сынап және оның қосындылармен улану

Сынап және оның қосындыларымен улануға болатын өндірістік жағдайлар.

Сынап (Нg)- күміс түсті сұйық металл, Д.И.Менделеевтің кезекті жүйесінің II тобында, балқу температурасы 39,0 С, қайнау 35,7гр. Атомдық салмағы-80, жекеменшікті салмағы-13,6. Қалыпты жағдайда ауада тотықпайды да, өттегімен жоғары температурада әсерлеседі. Ауадаға максимальдік концентрациясы 15,2 мг/м^З.

Сынап бейорганикалық (тотықтар, сульфаттар, хлоридтар, нитраттар) және органикалық текті (алкилдармен арилдар) заттармен әртүрлі қосындылар құрып, көптеген өмірлердің түрлеріне өте жоғары дәрежеде улы болады. Сынаптың алкильді қосындылары (метилді сынап) қоршаған ортада теңіз микропланктонымен табиғи сынаптың метилдануының арқасында түзіледі.

Гигиеналық тұрғыдан,оның кәдімгі ауада Огр. әсіресе бөлме (үй) ішінің температурасында булануының маңызы өте зор. Сынаптың ауадағы концентрациясы буланатын беткейліктің аумағының ұлғаюына сәйкес, арта түседі, әсіресе, оны бір ыдыстан бір ыдысқа құйғанда, төгіліп, шашырайды да, оның тамшылары бір бірімен жабысып, қосылмайды да, еденнің саңлауына, үстелге, қабырғаларға еніп, сіңіп кетеді. Онда, сынап ұзақ уақыт бойлары сақталып, жұмыс орнының ауасын ластандырады.Сынаптың буы ауадан 7 есе ауырырақ-та, ол негізінен бөлмелердің ауасының төменгі жағында болады, сондықтан да, оның иіссіздігімен, түссіздігін ескерсек, онымен улану өте қауіпті де және қатерлі. Осы аталғандарға байланысты, онымен уланулар, сынапты кен түрінде қазып аларда, металл түрінде ағызғанда, оның калийлі және натрилі гидрототықтарын өндіргенде, бояуларды, флюоресценттік шамдарды, зертханалық және өлшегіштік аспаптарды, қондырғыларды(барометрлерді, термометрлерді) істегенде, ацетальдегидті өндіріп аларда, сондай-ақ, әртүрлі химиялық процесстерде катализатор ретінде пайдаланғанда болулары мүмкін.

Сынап, көптеген металлдармен қосындылар құрып, қоспалар түзеді, оны амальгамдар деп атайды. Сынаптың бұл қабілеттілігін ертеде кендермен қоспалардан асыл текті металлдарды алу үшін, әртүрлі заттарды күмістеп, алтындату үшін, айнаны істерде пайдаланған. Казіргі уақытта оны күмісті және алтынды амальгамдап, тіске пломбалар жасағанда қолданылады. Өнеркәсіпте, металлды сынапты, және оның қосындыларының ішінде: сулема, сынаптың нитратын, каломельді, күркіреуік сынаптарды қолданады.

Сынапты киновар атты минералды күйдірумен алады. Сынап, буланып түссіз,ешқандай да иісі жоқ буға айналады. Органолептикалық түрде оның ауада барлығы білінбейді, сондықтан жұмыс істеушілерде оның жоқтығы туралы жалған ой туады. Бөлменің ішіндегі оның қонцентрациясының шамасы, буланатын беткейден, температурасынан және желдендірудің тиімділігіне байланысты. Сынаптың буы ауада жеңіл таралып, кеуекті денешіктерге еніп, қабырғаларда, қағазда, ағашта, ткандарда, сылақта кездеседі. Жұмыс орнының ауасындағы РЕШК 0,01мг/мЗ.

Сынаппен өте қауіпті уланулар оны кеншарларда қазып аларда, кендерден ағызып аларда, электрстанцияларда, радиовакумдық аппараттарды, рентгенттік өзектерді, сынапты сораптарды дайындағанда т.б. жағдайларда байқалады.

Адам ағзасына сынаптың ену жолы негізінен тыныс алу жолдары. Сондай-ақ, оның асқазан-шек (лас қолмен ауызды ластандырып, сілекеймен жұту) жолы. Сынап, тері арқылы,оны әртүрлі құрамында сынап бар майларды жаққанда енуі мүмкін. Сынап буының 80% йы сіңіріледі де, оның ең жоғары концентрациясы бауыр мен бүйректерде байқалады. Қандағы сынаптың негізгі мөлшері эритроциттарда кездеседі. Кәдімгі сынап және оның бейорганикалық қосындылары негізінен зәрмен шығарылады. Өндірісте сынаппен қатынастары жоқ адамдарда, оның зәрдегі концентрациясы 20 мкг/л-ға тең. Сынаптың ауадағы концентрациямен зәрдегі концентрацияларының араларында белгілі бір байланыс бар да,ол 1:2-ден 1:3 деңгейлерінде болулары мүмкін.

Өндірістегі ғимараттардың ауасындағы сынаптың концентрациясына және оның әрекет ету уақытына байланысты, сынаппен жедел және созылмалы улануды айырады.

Патогенезі. Сынап тиолды уларға жатады. Ағзаға ене, қанға түсіп,оның ақ уыздарымен байланысып, альбуминаттар ретінде айналып жүреді. Ол, ақуыз қосындыларының сульфгидрильді топтарын құрсай (тежей), ақуыздық зат алмасумен форменттік процесстерді бұзады. Аталғандардың әрекеттерінен орталық жүйке жүйесінің (ОЖЖ), әсіресе оның жоғары бөлімдерінің қызметтерін жан-жақты бұзуға соқтырады. Онымен қатар, сынап қанда айналып жүріп шкі ағзалармен қантамырлардың іргелеріндегі ішкі қабылдағыштарды (рецепторларды) тітіркендіріп, миға барып түсетін қосымша импульстің ошағы болады. Соның нәтижесінде, ми және ми астындағы бөлімдерде рефлекторлық өзгерістер пайда болады.

Сынаппен уланғандағы патологиялық процесстің қалыптасуы кезеңмен болады да, жүйке реттегіштік және жүйке гуморальдық бұзылыстармен сипатталады. Уланудың бастапқы кезеңінде және патологияның дамуына қарай, адаптациялық-қорғаныстық механизмдер удың токсикалық әрекетін тежей алмағанда, ОЖЖ-нің вегетативтік бөлімдерінде бұзылыстар дамиды. Бұл жағдайда ми қыртысының функционалдық қалпына байланысты анализаторлардың (иіс сезу, көру, дәм сезу) қозғыштықтары өзгереді. Келешекте, қыртыс торшаларының әлсіздіктері күшейіп, ми қыртысы астарының, ең алдымен гипоталамустың бөлімдерінің тежелгендері байқалады. Аталғандардың салдарынан ми процесстерінің инерттілігімен ішкі тежеу күшінің төмендеуіне әкеледі. Соның нәтижелерінен,сынаппен уланудағы клиникалық көріністің «сынапты невроз» атты белгісіне тән симптомдар дамып, жүрек-қантамырлар, асқорыту жүйелерімен заттардың алмасу процесстерінде бұзылыстар байқалады. Уланудың ұлғаюына қарай, ми қыртысымен көру төмпешігінің араларындағы нейродинамикалық өзара қатынасулардың бұзылғанының байқалуымен қатар, әртүрлі қимылдату анализаторларының араларында да, оның ішінде, ми қыртысы асты ганглиларымен мишықта да білінеді. Осы аталғандарға байланысты сынаппен созылмалы уланудың айқын түріндегі «спецификалық» белгілер, эретизммен дірілдеуді түсіндіруге болады. Сондай-ақ, сынаппен уланудың механизімін толық сипаттай алмайтындай жағдай болса оның миға тікелей әрекетін де тысқа шығаруға болмайды. Сынаппен уланудағы сынаптық невроздың дамуының негізгі механизмі деп, гипоталамустық бөлімдердегі қозу процесстерінің тоқыраулық көздершен оның әсершен туатын ми және миастылық өзара қарым-қатынастардың бұзылғандарының маңызы зор.

Кейбір авторлар, сынап эретизімін, ми қыртысымен көру төмпешігінің араларындағы күрделі нейродинамикалық қарым-қатынастың өзара бұзылуларынан деп түсіндіреді. Көру төмпешігі күрделі рефлекторлық және эмоциональдық қызметтердіатқарарда маңызы зор. Дірілдің механизімі күрделі де, оны, қимылдату анализаторларының әртүрлі құрылымдарының араларындағы өзара нейродинамикалық қатынастардың, оның ішінде ми қыртысы астындағы ганглилармен мишық және бұлшықеттердің иннервациялануының бұзылуларынан деп болжайды. Сынап, қимылдату жүйкелеріндегі жүйкеден бұлшықетке беретін аппараттарды зақымдай, экстрапирамидалық жүйені толығынан бұзылысқа әкелуі мүмкін. Аталғандардың себептерінен, әртүрлі бұлшықеттер топтарындағы келіспелі автоматизмді басқаратын күрделі функциялық байланыстытардың бұзылуларына әкеледі. Тыныс жолдары арқылы ағзаға енген сынап, қанға сіңіріліп, өкпе капиллярларынан өтіп, қанда сынапты альбуминаттар түзеді де, көп уақытқа бауырда, бүйректерде, көк бауырда қорданады. Гематоэнцефальдық кедергіден өтіп, ол бас миымен жұлынның сұйығына еніп, тікелей ми қыртысына және таламо-гипоталамустық аймақтарға әрекеттер көрсетеді. Ми қыртысының көру төмпешігімен және төмпешік астының аймақтарымен байланысының үзілуі, эмоциональдық реакциялардың қалыптасу механизмдерінің бұзылуларымен қалыптасады. Онымен қатар, сынаптың қордануы, құрамында күкірт бар ферменттердің қызметтерін тежейді де, сульфгидрильдік топтармен комплекстер түзеп, оларға тежеулік (құрсаулық) әрекет көрсетеді.

Сынаппен жедел және созылмалы уланудың клиникалық көріністері, меркурализмнің кардинальдық симптомдары.

Өндірістік жағдайларда жедел улану сирек байқалады да, (апаттық жағдайларда, пештер-мен қазандықтарын тазалағанда) сынап буының концентрациясы ағзаға көп енгенде 1-2 сағаттан соң дамып, жеңіл дәрежеде білінеді, негізінен психоневрологиялық симптомдармен (жалпы сырқаттылықпен, дел-салдықпен, бастың ауруымен, ұйқысыздықпен, мазасыздықпен), сондай-ақ, дене қызуының көтерілуімен, ауызда металл дәмінің сезілуімен, сілекейдің ағуымен, іштің өтуімен, стоматитпен және бронхитпен асқазан-ішек жолдарының қызметтерінің бұзылулары менен. Уланудың ауыр жағдайларында, жаралық стоматит, геморрагиялық энтероколит, токсикалық пневмония, гепатитпен нефропатиялар дамиды. Металлды сынаптың буымен созылмалы улану кәсіби аурулардың клиникасында негізгі уланулардың бірі де, ол сынаппен байланыста ұзақ уақыт болған жұмысшыларда кездеседі. Уланудың белгілері біртіндеп дамиды да, негізінен, жүйке жүйесін спецификалық емес түрде зақымдайды да, созылмалы түрде улану диагнозын дер уақытта қою қиынға түседі. Ағзаға әсер еткен сынаптың әрекетінен жүйке жүйесі ертерек патологиялық процесске ұшырасады да, клиникалық көріністері уланудың бастапқы кезеңдерінде басымырақ функционалдық бұзылыстармен байқалады, көбінесе астено- вегетативтік синдроммен (АВС), кейінірек бұл синдром уланудың органикалық патологиясына (энцефалопатияға) ауысуы мүмкін.

Жеңіл АВС- астено-невроздық шағымдармен (негізінен гиперастениялық түрде) және симптико-тониялық бағыттағы вегетативті-қантамырлар реакциясы ретінде, вегетативті-қантамырлар дисфункциясы түрінде байқалады. Негізгі шағымдары: бастың ауыруы, тез арада қажу, ұйқысы нашар да, күндіз жұмыста ұйқышылдық, жадының нашарлауына және жылампаздықпен мазасыздыққа. Объективті түрде: қызыл дермографизм, қолдың алақан жақ беткейі тершеңді, эмоциональдық тұрақсыздық, қан қысымымен пульстің тұрақсыздықтары, негізінен тахикардиямен гипертонияға, Ашнер-Данний рефлекстері кері, созылған қол саусақтарының ұсақ амплитудалы, ұдайы емес дірілдеулері, науқас қобалжығанда айқын байқалады.

Орташа айқын АВС- жоғарыда аталған симптомдар өте күшті түрде дамыған да, мазасыздық әлсіздікпен жэне өте айқын білінетін симпатико-тоникалық бұзылыстармен сипатталады: бастың ауыруы ұдайы, басы айналады, ұйқысыздық, күг.ті мазасыздық, жылампаздық және эмоциональдық тұрақсыздық қозу күшейген, ұялшаңдық-жасқаншақтық, жұмысын сенімсіз істеу, әсіресе бөтен адамның барында беті қызарып, жүрегі соғып, терлеу, бұл «сынапты эретизм» деген белгі. Діріл күшейіп, қолдардың интенциондық дірілдеуінің аясында ұдайыланады да, ұсақ жұмысты істеуі қиындатады.

Өте айқын АВС астенизацияланумен, вегетативті-қантамырлар бұзылыстарының пароксизмалары парасимпатикалық бағытта болады (естен талу, жүрек түсының ауырсынуы, жалпы тершеңдік, аяқ-қолдарының тоңазытып-салқындауы, тері түктері бозарған және эмоциональдық реакциялар жоғары): басының ауыруы ұдайы, өте қатты мазасыздық, жылампаздық, депрессияға бейімділік, қоршаған ортамен қарым-қатынасы төмендеген, ештеңеге қызықпайды, көңіл-күйі төмен, ипохондриялық реакциялар, жалпы әлсіздік, апатия, брадикардиямен гипотонияға бейімділік, қолдары салқын да доңазыту сынаулары оң, қол басының күші төмендеген де, бұлшықеттердің төзімділікке қарсы сынауы оң. Дірілдеу ірірек болады-кең көлемді, генерализацияланған түрде, аяққа,басқа гаралып интенциондық діріл күшейе түседі. Микроошақтық симптоматикалар білінеді: анизокория, конвергенцияда көздің ішкі бұлшықеттерінің әлсіздігі, мұрын-ерін бүкпесінің асимметриясы, тілдің жеңіл түрдегі девиациялануымен анизорефлексия, нистагмоид.

Тұрақты токсикалық астения ОЖЖ органикалық патологиясы, энцефалопатияға ауысуы мүмкін. Сынаптық энцефалопатия-сирек түрде кездеседі де, негізінен, астено-органикалық, астено-депрессиялық және гипоталамустық синдромдар түрінде байқалады. Өте айқын АВС аясында тұрақты органикалық өзгерістер дамиды: атаксия, ірі ауқымды интенционды түрдегі қол саусақтарының, аяқтың, бастың дірілдеулері, нистагм, гипомимия, қорқынышты үрейді сезу, депрессия, жадымен интеллектің төмендеп, психикасының өзгерулері мүмкін.

Сынаппен созылмалы уланғандағы шеткі жүйке жүйесінің зақымдануы сирек кездеседі де, негізінен аяқ-қолдардың вегетативтік полиневропатиясының сезімталды түрімен қатар, басқада неврологиялық синдромдармен қалыптасулары мүмкін.

Сынаппен ұзақ уақыт байланыста болған адамдардың ЭЭГ-да көбінесе мидың биоэлектрліқ белсенділігінің төмендеп, дезорганизациялануы, төменгі амплитудалық активтілігінің индексімен жылдам асинхрондық биопотенциалдарының тербелістерінің жоғарылағаны, мидың функционалдық жүктемелерге биоэлектрлік реакциясының өзгергені байқалып, ол ретикулярлық формацияның ОЖЖ жоғарғы бөлімдеріне ынталандыру әсерінің күшейгенін көрсетеді. РЭГ-да көбінесе, ми қантамырларының орташа және ұсақ көлемдегі дистониясының барлығын көрсетеді.

Сынаппен созылмалы уланғанда неврологиялық симптоматикалармен қатар, ағзаның басқада мүшелерімен жүйелерінің қызметтерінің өзгергендері байқалады: қызыл иектің босаңсып қанның аққызғыштығы, гингивиттер, стоматиттар, пародонтоз, шаштың түсулері, тырнақтың сынғыштығы, қалқанша бездің гиперфункциясы, импотенция, бауырдың ақуыздық, көміртегілік және ферменттік функциялары бұзылып, бүйректердің тітіркенгендері байқалады. Сондай-ақ, жүрек-қантамырлар жүйесі жағынан функционалдық бұзылыстар болуы ықтимал: олар, нейроциркуляторлық дистония түрінде өтеді (ЭКГ-да Т кетікшесімен К8 комплекстерінің вольтаждары төмендеп, сол жақ қарыншақтықтың гипертрофиясымен Гис шоғының жартылай құрсауының белгілері, жүрек қүлақшасының ішінде импульсті өткізу баяулайды), шектердің дискинезиясы, гастриттердің байқалулары мүмкін. Жекелеген жағдайларда, жылуды реттеу процессінің бұзылуы байқалып, ол тұрақты субфебрилитетпен білінеді; қан жүйесі жағынан-лимфоцитоз және моноцитоз, сирек анемиямен лейкопения, сульфгидрильдік топтардың деңгейлерінің төмендегені айғақталады.

Созылмалы сынаппен улануды ерте диагноз қою негізінен клиникалық мәліметтерге сүйеніп, ауырған науқастың жұмысының нақты жағдайларын, анамнезін, дерттің даму механизмдерінің динамикасын ескере отырылып қойылады. Уланды деген диагнозды дәлелдеу, биологиялық орталарда-зәрде, қанда, сондай-ақ, шаштарда сынаптың болғанында анықталады.

Сынапты зәр арқылы шығару, оның ағзада болып, қорданғанын (негізінен бауырда, бүйректерде, көкбауырда, мида) дәлелдейді; сынаптың қанда болуы, оның жақында экспозицияланғанын, ал оның шашта болуы созылмалы экспозициямен уланудың болатындағын айғақтайды. Атап өту қажет, сынаптың биологиялық орталарда (ағзалармен жүйелерде) болуларыменен клиникалық көріністерінің араларында қатарлық жоқ. Көптеген жағдайларда сынаппен уланудың айқын көріністерінде зәрде оның табылмауы мүмкін.

Неврологиялық көріністерінің айқындылықтарының дәрежелеріне байланысты сынаппен созылмалы уланудың 3 кезеңін айырады:

Уланудың I кезеңі (бастапқы немесе жеңіл дәрежесі) - функционалдық (микромеркурализм) кезең жеңіл астено-вегетативтік синдроммен сипатталады: ұсақ амплитудалы діріл және зәрде сынап 150мкг/л-ден 300 мкг/л дейін; қанда-7,5-15,0 мкг%, шашта 2-8 мг/кг.

Уланудың II кезеңі (орташа айқын дәрежесі)-жүйке жүйесінде функционалдық бұзылыстардың үдемеленуімен, микроошақтық симптоматиканың пайда болуларыменен, орташа айқын астено-вегетативтік синдром энцефалопатияға ауысып, ірі интенциондық дірілмен, сондай-ақ, полиневропатияның бастапқы көріністеріменен сипатталады; сынаптың зәрдегі мөлшері- 300-600мкг/л, қандағы-15,0-30, Омкг/%, шашта-8-ден 30 мг/кг-дейін.

Уланудың III кезеңі (өте айқын дәрежесі)-сирек кездеседі, органикалық неврологиялық симптоматика айқын астено-вегетативтік синдромның аясында- энцефалопатия ретінде пайда болады(астеноорганикалық, астено-депрессиялық жэне гипоталамустық синдром-дар): ірі аумақты және интенциондық діріл генеразацияланып, полиневропатия, сынаптың зәрдегі мөлшері 600 мкг/л және одан көбірек, қанда-30 мкг% және көбірек, шашта-30 мг/кг және көбірек.

Сынапты «тасушы» деген түсінік: сынапты зәрде анықтағанда болып, ал уланудың клиникалық белгілері байқалмағанда, ондай адамдарды сынапты тасушы деп атап, ол адамдар диспансерлік бақылауға алынады.

Асқынулар: психоздар, жарыместік, стоматиттер, парадонтоз, имтютенция, бүйректің жедел жетіспеушілігі, шектің дискинезиясы, гастриттер, гингивиттер.

Спецификалық және спецификалық емес емдеулер. Емдеудің негізгі мақсаты сынапты қорданған орыннан (ағзадан) мобилизациялап, организмнен тез арада шығару. Антидот - унитиол, ол ағзаға 5% ерітінді ретінде 5,0 бұлшықетке алғашқы 3 күн бойы 8-12 сағат сайын егіледі, келесі күндері-күніне 1 реттен 2-апта бойы. Унитиол сондай-ақ ингаляция түрінде де қолданылады. Сынапты ағзадан шығаруды күшейтетіндер: натрийдің сульфаты, 30% ерітіндіні 20,0 көк тамырға; Д-пеницилламин-0,15хЗ рет күніне.

Негізгі емдеу шаралары сынапты ағзадан шығаруға бағытталып, жалпы дезинтоксикациялық, симптоматикалық және жалпы қуаттандырғыштық терапия болулары қажет. Сынапты организмде байлап және одан шығаруға 30% гипосульфиттің ерітіндісін 20,0 көктамырға, бір дүркін емге 15-20 рет немесе 5% унитиолды 5мл б/етке, сондай-ақ сукцимерді 0,5 күніне Зрет немесе купренилді орташа дозамен бООмг күніне 5-10 күн бойы, міндетті түрде зәрді сынаптың барлығына талдау; ішке сульфат ионын, натрийдің күкірт қышқылын 25мг дененің кг салмағына (әдетте натрийдің күкіртті қышқылын 1,4-2,1г 200,0 күніне бір рет 1-1,5 сағат тамаққа дейін бір дүркін ем бір айға), метионин немесе цистеин, сондай-ақ күкүртті сутектілі ванналар ұсынылады.

Жалпы дезинтоксикациялық дәрі-дермектерден пайдалануға: гемодез көктамырға тамшылай, мин. 40-80 тамшы, бір реттік дозасы 200-400мл; глюкозаның 40% ерітіндісін 20мл + аскарбин қышқылының 5% ерітіндісімен 2мл көктамырға, вит.ВІ 2,5% Імл және вит. Вб ерітіндісін 10 күн бойы б/етке.

Жүйке жүйесі басымырақ зақымданғанда медикаментоздық ем ең алдымен ми қыртыстарымен ми қыртыстары астарындағы нейродинамикалық процесстерді қалыптастыруға вегетативті-қантамырлар бұзылыстарын ескере отырып бағытталуы қажет: валериана, пустырник, мепротан, амизин, финозепам, пирроксан, анаприлен; энцефалопатияда- аминалон, рибоксин, стугерон; полиневропатия дамыса: В вит.тобы, дибазол, биоынталандырғыштар, сондай-ақ, физиоемдермен рефлексотерапия ұсынылады. Аталғандармен қатар басқа ағзалармен жүйелердегі өзгерістерді ескере отырып симптоматикалық емдер жүргізіледі, міндетті түрде жекебасты және ажыратпалы жағдайларды ұмытпау керек.

Алдын-алу. Өндірістегі негізгі процесстерді автоматизациялаумен механизацияландыру, технологиялық қондырғыларды жаңартып, жетілдіру, қондырғыларды барынша герметизациялау. Жергілікті және жалпы желдетулердің жұмыс істеулері. Жұмыс орындарымен цехтардың ауасының ластануы автоматтандырылған бақылауға алынып, жұмысшылардың жекебасты қорғау құрал-жабдықтары толығымен қамдандырулары қажет.

Ерекше көңіл бөлетін жағдай, арнаулы сырт киімдермен аяқ киімдер жетілдірілгенде, олар таза болулары қажет. Қондырғылардың, қабырғалардың, үстелдің беткейлерін тазартумен залалдандыру, бөлмелер жиі түрде алма-кезек 20% үш хлорлы темірдің немесе перманганатпен демеркуризациялануы керек. Шашылып, төгілген сынапты мұқиятты түрде жинау қажет.

Ашық сынаппен атқарылатын барлық жұмыстар сорғышты шкафтарда оны жылытқаннан соң жүргізілулері қажет. Цехтарда тамақ ішіп, темекі тартуға тиым салу. Арақ ішуге қарсы насихаттау. Жұмыс және дем алудың тәртіптерін сақтау. Ауыз қуысын санациялау. Профилактикалық тамақтануды үйымдастыру, онда витаминдер, шырындар, көкөністер құрамында толық болулары қажет. Жұмыс уақытында құрамында сульфаттар бар минералды суларды пайдалану. Бастапқы және кезекті медициналық қараулар ҚР ДСМ №243 бұйрығына сәйкес, жылына 1 рет, невропатологтың, терапевтің, дерматологтың, стоматологтың, акушер-гинекологтың қатысуымен, міндетті түрде зәрде сынапты анықтаумен жүргізілуі қажет.

Сынапты қазып-шығарумен ағызуда және басқада оны қоспалардан тазартып алу процесстерінде, оны әртүрлі металлдардан шығарып аларда, сынапты аспаптарды, бояуларды, сынапорганикалық қосындыларды өндіргенде, сондай-ақ, сынаппен ашық жұмыс істегенде. Кезекті медициналық бақылау 24 айда бір рет сынапты аспаптарды өндірушілерді, ол жабық түрдегі қалпында, күркіреуік сынапты жер астында өндіргенде, стоматологиялық кеңселерде сынапты амальгамдармен жұмыс істегенде, құрамында сынап бар косметикалық және фармацевтикалық препараттарды өндірерде жүргізіледі. Медициналық байқауларда міндетті түрде невропатологтың және терапевтің қатысулары керекте, тексерілетіндердің барлығының зәрлерінде сынапты анықтау қажет.

Сынаппен және оның қосындыларымен байланысты жұмысқа тұрардағы медициналық қарама-қайшылық көрсеткіштер болып:

-шеткі жүйке жүйесінің созылмалы дерттері;

-нашақорлықпен токсикомания, оның ішінде созылмалы алкоголизм;

-өте айқынды вегетативтік дисфункция;

-төменгі жақпен тістердің дерттері (созылмалы гингивит, стоматит, периодонтит, пародонтоз);

-жиі асқынатын созылмалы гастриттің айқын түрлері;

-терінің жиі асқынатын созылмалы дерттері;

-шизофрения және басқада эндогендік психоздар.

Медициналық-әлеуметтік сараптау, еңбектік реабилитациямен диспансеризациялау.

Созылмалы сынаппен уланған науқастарды сараптау, дерттің клиникалық көріністерінің ерекшеліктерінің дамуын,ағымын, дәрежелерінің ауыртпалығын, қосымша дерттерінің барлығын және де жұмыс орнындағы нақты санитарлы-гигиеналық жұмыс жағдайларын ескере отырып жүргізілулері қажет.

Дерттің I кезеңінде (уланудың жеңіл дәрежесі), функционалдық өзгерістер басымырақта және уланудың клиникалық көріністері кері қайтулары мүмкін боларда, сынаппен байланысы бар жұмыстан уақытша 2 айдан артық емес уақытқа босату керек тиімді түрде дем алуына қарай. Егерде, жүргізілген еммен жұмыстан уақытша босатқаннан соң, уланудың көріністері кері қайтса, өзінің бұрынғы жұмысына қайтадан істеуіне диспансерлік бақылаумен жұмыс жағдайының санитарлық-гигиеналық ойдағыдай болса, яғни бұрынғы жұмысына тұрғызу өте сақ (тықты) болуы керек.

Бұрынғы жұмысына қайтып келгеннен соң улану қайталанса, сондай-ақ, егерде, барлық алдын-алумен емдеу шаралары уланудың клиникалық көріністерін жоймаса, науқасты МӘСК-на егерде науқастың жұмыстық квалификациясы төмендесе, оның еңбекке деген қабілеттілігін айыру үшін жіберілуі қажет.

Сынаппен созылмалы уланудың II (орташа айқын дәрежесі) әсіресе III (өте айқын дәрежесінде) кезеңдерінде, жүйке жүйесінің функционалдық және органикалық өзгерістер дамығанда, сондай-ақ, басқада ағзалармен жүйелерде, сынаппен қарым-қатынас толығынан тоқтатылуы керек. Науқастар МӘСК арқылы тиімді түрде жұмысқа орналастырылып, көптеген жағдайларда оларда энцефалопатияның айқын түрлері байқалып жұмысқа деген қабілеттіліктері тұрақты түрде жойылса, мүгедектік топ анықталады.

№11 Дәріс.

Қоғамның тағам өнімдерге өсіп келе жатқан қажеттілігін толық қанағаттандырудың мақсаты ауылшаруашылығында өндіретін ары қарай интенсивиксциялау немесе қортындылау керек. Егер турғындардың өсуі мен құрамының өзгеруді ескерсек, бұл оңай шаруа болмайын деп түр. Бұрын ауыл тұрғандыраның 80%, 20 % қала тұрғындарын қалт етсе, ал қазіргі уақытта тұрғандарға жалпы өстуіне (урбанизация) байланысты олардың көп бөлігі қалаларда тұрады. Сондықтан берілген жағдайды шешу үшін, тек қана ауылшаруашылық өндірісінен тәжірибесіне минералды тыңайтқыштарды зиянкестерді құртатын химиялық-заттарды, сонымен қатар ауыл шаруашылығының өнімділігі жоғарлататын кейбір сарқаттарды емдеу үшін қолданатын өсімдіктерді енгізгенде мүмкін болады.

Бірақ та бұл заттардың жоғары тиімділігі адамға біршама токсикалық әсерімен қатар жүреді. Сондықтан олардың токсикалық қасиеттері, уланудың клиникасын, профилактикалық шаралардың ерекшеліктертін меңгеру кәсіби патологияда өзекті мәселе болып табылады. Казіргі уақытта химиялық заттардың келесі топтары кезінен қолданылады, инсектицидтер құрт - құмарсқаларды құртуға арналған заттары. Инсектофунгицидтер - құрт - құмырасқалармен күресу шараларына қолданылатын, сонымен бірге өсімдіктердің саңырауқұлақ ауруларының қоздарғыштарын құртатын заттар, гербецидтер — арам шөптерді құртуға арналған заттар, пестицидтер - инсектецидтердің ратициотердің (кеміргіштерге қарсы) және гербицидтердің қасиеттеріне ие препараттар. Инсектофунгицидтер ұнтақ (дуст) түрінде шашу үшін қолданады, ерітінді, эмульсия түрінде — бүрку үшін қолданылады. Шашу және бүркуте арналған препараттардың құрамына инсектофунғициттермен басқа, қосымшалар кіреді тальк, каолин, және де прилинаторлар, стабилизаторлар. Құрт - құмырсқаларға әсер етуіне қарай олар жанасу әсері. Қосылыстарға, өсімдік ігілік әсерлі болып бөлінеді. Молекулярлы құрлыстың ерекшеліктеріне қарай негізгі фулсисруашалан улы хаминаттар химиялық қасиеттері жағынан топтарға бірігеді, мысалы хлорланған көмірсутегілер, фосфорорганикалық, семапоорганикалық қосылыстар және т.б.

Токсикалық әсердің күшіне байланысты бөлінеді: жоғарытоксикалық (күшті әсер етуші) ткофис, этилмеркурхлорид, токсикалық: алдрин, метифос; орташатоксикалық: гексахлоран, ДДТ; азтоксикалық: коллоидты күкірт, метилмериалтофос.

Сынаптың органикалық қосылыстары ауыл шаруашылығынды әр-түрлі культуралардың (бидай, мақта, горох, льна) тұқымдарын улауға, сонымен бірге өндірістік ағашты рефоликггер бұзатын микрооргамизмдермен күресте және альбуменді, казеинді клейлерді антисептикалағанда қолданады. Ұнтақ және ерітінді түрлерінде қолданалады. Кеңінен қолданылатын препараттарға -гранозан жатады, ол 2% этилмеркухлорид тальктің қоспасы және НИУИФ-1-1,3% этилмеркурфосфаттың сулы ерітіндісі, фенил мерүкурацетат, агронад. Экспериментальды зерттеулердің айтуынша сынаптың органикалық қосындылары металл сынабы мен оның бейорганикалық сулемалық қосындыларына қарағанда көп улы келеді. Сондықтан гранозан және НИУИФ-1-тің бастапқы әсері болып табылатын этилмеркухлорид және этилмеркуфосфаттың ШРЕК-ы - 0,005 мг/м³ құрайды, ал металл санаты - 0,01 мг/л.

Хлорорганикалық қосылыстар ауыл шаруашылық культураларының әр-қилы зиянкестері мен ауруларымен күресте қолданады. Сонымен қатар тұрмыста және ветеринарлық тәжірибеде паразиттермен (бүрге және т.б.) күресте қолданылады. Тәжірибеде көбінесе токсикалық жағынан біршама дәрежедегі ДДГ және гексохлоран қолданасқа түсті, сонымен бірге хлорген, гептахлор, хлориндан, симазин, саводекс, пентатидан, диэлдрин және т.б. фосфорорганикалық және сынап органикалық қосылыстарға қарағанда олар аз токсикалық деп саналады. Хлорлы иисектицидтер әр-түрлі түрде қолданылады: дуст түрінде, суспензия, паста (сықна, эмульсия түрінде) физикотехникалық қасиеттеріне қарай олардың кәсіби судаерімейтін және май мен органикалық еріткіштерде жақсы еритің қатты заттар.

Гексохлоран (гексохлорциклогексан) — бензоль сацинасына хлордың 6 атомының қосылған өнімі. Инсектофунгицид ретінде дуст, аэрозоль, сықпа, эмульсия түрінде қолданылады. Организмге алиментарлы, ауа арқылы инголяциялық және тері арқылы түседі. Улану негізінен препараттарды дайындағанда, қорапқа салғанда өсімдіктерді қолмен өндегенде мүмкін. Әсер ету сипаты-нейротропты және паринхиматозды. Ол қанға өтіп, организмде ұзақ уақыт айқалып жүреді және май шелінде, бауырда, бүйректе жинақталады. Бүйрек және ішек арқылы ақырын бөлінеді, ал лактация кезеңінде сүтпен бірге бөлінеді. Гексохлоранмен удан қайтыс болған адамда паринхиматозды мүшелердің цитоплазмасында түйіршікті және гомогенизациясы табылған.

Фосфорорганикалық қосылыстар (ФОС) кенді флотациялағанда, еріткіштерді, жанбайтын пластмассаларды өндіргенді қолданылады. ФОС ауыл шаруашылағында зиян кестермен күресте инсектофуигицидтер ретінде кеңінен қолданалады. Бірақ бұл препараттардың жоғары улылығы оларда өндіргенде және қолданғанда техника қауіпсіздігін сақтауға қажет етеді. Гигиеналық көзқараспен бұл топтағы заттар хлорорганикалық қосылыстардан өрт жақсы, себебі ФОС сыртқы ортада тұрақсыз болып келеді, бұл қасиетті инсектофунгицидтерге маңызды. Бұл қосылыстардан тез ыдырауы адамның улану қауіптілігін төмендейді. Сонда да әр-түрлі ФОС-пен улану белгілерін бірден, бірақ және қосылыстардың токсикалық дәрежесінде айырмашылықтар табылады. Олардың барлығы жалпы резорбтивті әсерге ие және организмге тыныс алу, асқорту трактісі арқылы және дерт арқылы да ене береді. Сонымен бірге олар жергілікті тітіркендіруші әсер бермейді, соның солдарынан улану уақытында байқалмауы мүмкін.

Тиофос НИУИФ 100 препараты диэтилпаранитрофенилтиофосфат болып табылады, жоғарғы инсектоцидтік қасиетке Я.В. Самойлов атындағы тыңайтқыштар және инсектофунгицидтер институтында синтезделген. Қара-қоңыр түсті, жағымсыз иісті, майлы сустақтық 1% дуст немесе 30% сұйық концентрат түрінде ауыл шаруашылық культурамен жасыл желектерді шашу және бүргеу реттінде қолданады. Жоғарғы улылығыма байланысты препаратты үй —ішін тиым салынады, және де тиофосты контеті, жеміс-жидіктерді және басқа культураларды халықтан басқасын ашуға және бүрлуге қолдануға келмеді. Шет елде ауыл шаруашылығанда қолданғанда және оң өнеркәсіптерде процестің синтездезін кең аумақты уланулар болған. Өндірістік кеңістіктердегі ауадаға тиофостық ШРЕК-сы —0,05 мғ/м³.

Меркаптофос (синтокс, диметон, диэтилмеркаптоэтилтиофосфат) екі изомелді қоспасы. Ақшыл немесе қара-қоңыр түсті, жағымсыз иісті сұйықтық. 30% концентрат түрінде бүрнуге қолданылады, тиофосқа қарағанда әлдеқайда улы және токсикалық дәрежесі жоғары. ШРЕК - 0,02 мғ/м.

Патогенезі. Ауа құрамындағы сынап қосылыстары тыныс алу жолдары арқылы қанға түсіп, организмде айналыста жүреді. Содан кейін тиандермен тез адсорбцияланып, сонда ұзақ уақыт ұсталады. Сынаптың көп мөлшері бауырда, бүйректе, бас миында, ол аз мөлшерде қан бауырда, өкпеде, жүректе жинақталады. Организмнен қосылыстардың негізгі бөліну жолдары — бүйрек және ішек трактісі. Асқазаны, бауыр және сіленей бездерінің элиминацияда маңызы аз. Сынапты қосылыстардың ферменттерді уларға жататыны белгілі, олар тканьде аз ғана мөлшерде болса да белсенділігі өте жоғары келеді. Улылығы клеткалық протеиндердің тиол топтарының әсеріше байланысты. Сонында қалыпты қызмет етуге қажетті негізгі ферменттердің инавациясы болады және де бос сульфитті топтар пайда болады. Көмірсудан, белоктың және майдың алмасуларынаң бұзылуы болады. Сонымен сынап қосылыстары өнірлік маңызды, мүшелердің тканьдік алмасуына араласуы мүмкін (соның тиінде ОЖЖ-иі), соның солдарынан функциональды жағдайы күрт бұзылады және интоксикациянан әр-қилы клиникалық көрінісі пайда болады — капилляротоксикалық әсер т.б. (өткізгіштіктің жоғарлауы, стаз). Мәйітті зерттегенде ОЖЖ-иі, ганглиозды клеткасының өзгерісі, бауырдаң майлы экстрофиясы және нефросклерозға дейін әкелетін ауыр дәрежедегі дистрофиялық өзгерістер табылған. Асқазан — ішек транс-сіндегіндегі өзгерте катаральды — фиброзды және жаралы энтероколитпен сипатталады.

Нейротропты және паренхиматозды улар организмге әсер етеді. Олардың көбісі тітіркендіруші қабілетке ие және асқазан - ішек трактісі, тыныс алу жолдары және тері қабыты жағынан реакция береді. Кумуляцияға қабілеттілігі болғандықтан, аз ғана мөлшерде түссе де созылмалы улануға соқтыруы мүмкін. Адам организміне тыныс алу мүшелері, асқазан-ішек трактісі және тері арқылы түседі. Бүйректермен және ішек арқылы бөлінеді.

Сүт бездерімен бұл заттардың бөлінуі, емшектегі балаларға үлкен қауіптілік тудырады. Хлорорганикалық қосылыстардың әсер ету механизмі толық зерттелген. Олар қанға, содан соң клеткаға етіп, клетканың тыныс алу ферменттерің жұмысын тоқтатады, оттегінің қажеттілігін күшейтеді және тотығу және фосфарилдену процесстердің бұзады ткандердің цитохромоксидазалық белсенділігін тежейді.

ФОС көптеген жүйелердің ферментативті белсенділігін күшейтеді. Бірақ, ол холинэстераза ферментінің белсенділігің төмендету қабілетіне ие. Олар шынайы және жалған холинэстеразаға бөлінеді. Шынайы холинэстераза негізінен нерв жүйесінде және эритроциттерде орналасады. Ал псевдохолинэстераза қан сарысудан, асқазан асты безінде және т.б. тканьдарде болады. ФОС-таң әсеріне көбінесе псевдохолинэстераза сезімтал келеді. Токсикалық көріністер орталық және шеткері жүйке жүйесінің синапстарында осы ферменттің айқын күшейуі болған кезде пайда болады, және ацетилхолген жиналып, синапс аппаратынан өткізгіштігін күрт бұзылуына әкеледі және ОЖЖ ілектек тыс қозады. Сонымен қатар ФОС-тың біреуінің әсері орталық холинэргиялық эффект берсе, ол кейбіреуі-перифериялық жалпы олар мускарино-никотин тәрізді әсер етеді. Холинэргиялық барьердің жүрек жазық бұлшық еттер, бездер пост - англионарлық аяцинарын инервация жасайтын тканьдердің холиреактивті жүйлері М-холинреактивті "мускарин сезімтал" болып белгіленеді, ал ганглионарлы синапстар аймағында және соматикалық нерв бұлшық етті аймақты орналасқандар и-холииреактивті "никотии сезімтал". Ацетилхолиннің м-холинореактивті жүйеге әсерін, мускариннің әсертін тоқтататын атропинді қолдануға болады, н-холинореактивті жүйеге ганглиопарлы сипатотардың әсерін ганглиоблокаторлармен тоқтытады, ал н-холинореактивті жүйеге көлденін - жазық бұлшық еттің өсерті — кураре (диплацин, парамион). Препараттарымен тоқтатады. Ацетилхолинге айналуымен қатар ФОС-пен улану бір қатар басқа да энзиматикалың зақымдалуға әкеледі. Бауырдың трипсині, экстеразасы, липаза белсенділікті төмендейді. Радиоактивті фосфордың көмегімен жүргізілген зерттеулердің аңықтауы бірнеше ФОС организмде тез бұзылады және оларды гидролизинің өнімдері түрімде шағарылады. Күрделі химиялық қосылыстардың ыдырау процесстері су элементтерінің қосылуымен жүреді.

С.Н. Голмков, В.И. Розенгарт көрсеткендей организм белоктары мен ФОС-тың өзара ФОС-тың молекулаларының бұзылуымен және оның улылығын жоғалтуы болады.

Клиникасы: сынапорганикалық қосылыстарымен улану жедел және созылмалы түрде жүреді жедел уланғанда аурудын клиникалық белгілері жұмыс басталғаннан кейін бірнеше сағаттан кейін дами бастайды. Сырқаттың бастапқы кезеңінде астено-вегетативті синдромға тән шағымдар анықталады, сонымен бірге жалпы әлсіздік, тез шаршағыштың, бас ауру, ұйқының бұзылуы, әлсіздік байқалады. Бір уақытта вегетативті бұзылыстар пайда болады: тұрақты қызыл дермографизм, жалпы және жергілік гипергидроз, көз-жүректік және орто-клиникалық рефлекстерді зерттеу барысымда жүрек-тамырлық реакциялардың тұрақсыздығы. Науқастардың бір бөлігінде алдына созған қолдарының саусақтарында жеңіл ұсақ-амплитудалық тремор байқалады. (неинтенционды). Сіңір рефлекстерінің жандануы байқалады.

Орташа ауырлықта зақымдалғанда науқастардың астенизациясы айқын болады. Вегетативті бұзылыстардың қарқымдылығы өседі және аяқ-қолдан дистальды бөлімінде парастезияның вегетативті полиневритикалық синдром пайда болады (ағаштану сезімі, аяқ-қолда шаншу "құмырсқаның форғалауы", сыңған тәрізді ауырсынулар көбінесе тыныштықты күшейеді). Бұл жиі перифериялық тип бірнеше ауырсыну сезімі төмендеумен жүреді. Бұл кезекде гиперсаливация, ауызда темір тату, шөлдеу, бас айналу, лоқсу, құсу қосылады. Миокардтың өтгізгіш жүйесінің токсикалық зақымдалуы жүрек жиырылуының ырғағаның бұзылуымен жүреді, жүрекше және қарынша кешенінің аяқ жағының формасымен вольтажы өзгереді. Бұл тондардың тұйықталуымен, кейде ұштарында систолалық брадикардия болуымен жүреді. Науқастардың көпшілігі де бауырдың өлшемінің ұлғаюы байқалады, бұл жел оның интоксикалық қызметінің төмендеуімен, уробилиурия, қанда билирубиннің қалыпты болуымен жүретін, тікелей Ваи ден Берг реакциясының пайда болды. Бүйректің зақымдалуы протейнурия, гематоуриямен білінеді. Гингивит және стоматит дамитын бейорганикалық сынап қосылыстарымен улануға қарағанда, сынапорганикалық препараттарымен уланғанда бұл патологиялық өзгерістер сирек және аз айқындалған түрде кездеседі. Жеңіл және орташа ауырлықта уланғанда аурудың біліністері қайтымды. Денсаулықтың қатты қалпына келуі 1,5-2 айда.

Ауыр түрде уланғанда көрсетілген көртітетерге аяқ-қолдың солдануы, естудің төмендеуі, соқырлық қосылады. Бұл кезеңде біліністер аз қайттынды болып келеді.

Созылмалы улану біршама ұзақ жасырын кезеңнен (орташа 2 ай) кейін дами бастайды. Сырқаттың алғашқы белгілері лоқсу, құсу түрінде, ауыз қуысының трофикалық зақымдалуымен байқалады (қызыл иегі қансыраған, сілекей бөлінуі күрт күшейген, гиннивит, стоматит дамида). Сырқаттың жиі симптомы болып полидипсия және полиурия болып табылады. Науқастар тәулігіне 2-6 литр сұйықтық тиеді және осындай мөлшерде зәрмен шығарылады. Зимницкий бірнеше сыиама бұл науқастарда изостеиурия және гипостенурия (зәрдің жеке салмағы 1000-1004) тапқан. Кейбір науқастар поллакиурияға және зәр бөлгенде ауырсымуға шағымданады. Науқастардың жартсында зәр шағару жолдарының тітіркененуі бар: микроальбуминурия, лейкоцитурия, микрогематурия.

Ауыр түрінде кайтанды біліністер болуы мүмкін — олигурия, азотемия. Уремиядан өлім жағдайы тууы мүмкін. Қан жағынан өзгерістер байқалады. Бұл жағдайда гемограммада гемоглобиннің және эритроциттердің мөлшерінің төмендеуімен, шамалы нейрофильді лсйкоцитозбен ЭТЖ-ц жылдамдауымепн сипатталады. Қан мен кілегейдің қоспасымен бірге профузды іш өтумен жүретін токсикалық колит дамиды. Науқастардың біршама арықтауы жиі байқалады. Бұған параллельді жүйке жүйесінің зақымдалуы болады, ол астения, тез шаршағыштық, еске сақтаудың элстреуімен, бас аурумен білінеді. Науқастарға эмоциональді лабильділік, тітіркеиушілік, ұйқынан бұзылуы, оның беткейм мазасыз болуы тон. Айқын түрінде полиневретикалық сипдромның дамуы мүмкін аяқ-қолдың парездері көбінесе төменгі жағымда, сезімтелдықтың бұзылуы. Гранозанмен ауыр түрде уланғанда ОЖЖ сәйкес зақымдалуы байқалады: скандирленген, түсініксіз сөйлеу, баяу параличтер (гипотония,

гипотрофия, гипорефлексия), бет және тіл асты жүйкенің парезі, нистагм, мишықтың және аралық мидың патологиясы (атаксия, жүргісінің бұзылуы), санасының шатысуы, арықтауы қорқындейді. Торморегуляцияның бұзылу салдарынан тұрақты субфебрилитот болуып мүмкін. Сынапорганикалық қосылыстармен уланудағы патологиялық көртітелер тұрақтылығымен ерекшеленеді. Көбінесе, бауыр және ОЖЖ зақымдалу симптомдары біраз жыл бойы сақталуы мүмкін. Бірақ жеңіл және орташа ауырлықты уланғанда қарқындылығы біртінден төмендейді.

Жедел уланудың көрінісі, клиникалық синдромдардың ұқсастығына қарамай нақты азық-түлікне байланысты әр-түрлі болуы мүмкін. Жеке сезімталдық байланысты ерекше белгілері болуы мүмкін. Жедел уланудың симптом кешені түсу жолдарына және дозасы мен концентрациясына байланысты. Асқорту жолына түскенде алғашқыда асқазан-ішек бұзылыстары байқалады, содан соң ОЖЖ қызметі бұзылады. Ауа арқылы уланғанда жөтел, кейде жағамсыз бөлінулермен, мұрыннан қан кету болады. Кейбір энтидердің тері арқылы түсуі, оның қызаруымен, бөртпелермен, дерматитпен жүреді.

Созылмалы улануда ОЖЖ-де өзгерістер пайда болады, ары қарай энцефало-миелополиневрит және вегетативті дистония көртістерінің дамуымен жүреді. Созылмалы улану бауырдан, бүйректің, жүрек — тамыр жүйесінің зақымдалуымен жиі жүреді (токсикалық миокардиодистрофия).

ДДТ (дихлор-дифенил-трихлорэтан) - сырпайы өзіне тән иісі бар криссталл ұнтақ. ШРЕК - 0,1 мг. Негізінен тыныс алу мүшелері арқылы, асқазан-ішек тракттісі арқылы түседі, тері арқылы да сіңуі мүмкін (органикалық еріткіштерде). Кумулятивті әсерге ие, бауыр да, бүйректе жинақталады. Ақырын шығарылады. Бала жолдасы арқылы ене алады және де емізеттің ананың сүтінен бөлінеді (емізетін және жүкті ойелдерді бұл қосылыстармен контактіге жіберілмейді) ДДТ бірқатар клеткалық ферменді жүйені, сонымен қатар эстераза, холинэстеразаны. Құрт-құмырсқалар бұл препаратқа үйренуі-мүмкін, өнім себебі ұзақ контактыда олардың организмнің де ДДТ-ы оның аналогтарың ыдыраттын арнайы ферменттер (дегидрохлориназа) өндейді.

Жедел интоксикация - сырқаттың алғашқы белгілері уланғаннан кейін бірнеше сағаттан кейін пайда болады және біртіндеп дамиды. Бірінші табылатын симптомдар ауыз қуысы және жоғарғы тыныс жолдарының шырышты қабатының тітіркену, сілекей бөлінуінің жоғарлауы, түшкіру, тамағында бір нәрсе турғандай сезіну, жөтел, конъюктивит. Содан соң бас ауру, бас айналу, лоқсу, құсу, жалпы әлсіздік, {-38-40°, тахикардия, эпигастрольды аймақты және оң жақ қабырға астында ауырсынудың болуы. Бірнеше күн ішінде жоғарғы тыныс жолдары жағынан көрністер байқала бастайды - трахеит, бронхит, субъективті және объективті симгмоматикасы бар бронхогшевмония болуы мүмкін. Жүйке жүйесінің зақымдалу белгілері өрлетіп түседі. Жедел түрінде астено-вегетативті синдром типті бұзылыстар – жоғары шаршағыштық, тітіркенгіш, эмоцияның тұрақсыз болуы, сіңір рефлекстірінің жоғарлауы, сезімталдықтың төмендеуі, бұлшықеттік әлсіздік. Аса ауыр түрінде қолдың треморы, қалтырау, парездер және паралич салдану қосылады.

Ауыр уланғанда токсикалық энцефалит көрністері дами бастайды - бас аурудың күшеюі, гиперкинездер (хореоәрізді қимылдар), қол треморының шашыраққы түрде дене мен басқа өтуімен. Генерализацияға тенденция болады, қалтырау мен селдану, көру қабілетінің бұзылыстары тыныс алудың салдануынан өлім жағдайынын болуы. Бұларға параллельді бауыр бүйрек зақымдалуының өршуі. Бауыры ұлғайады, пальпацияда ауарсынады. Зәрінде альбуминурия, микрогеноурия, цилиедрлер. Жеңіл түрінде терде эритема және ісікпен бірге жүретін шамалы қышумен ашу болады, асқынған жағдайда – жедел дерматит көртіністері болады.

Созылмалы интоксикация ДДТ қойма, улы химикатты өндіретін өнеркәсіптердің жұмыскелерінің арасында жиі кездеседі. Оларға тән белгілерге арықтау, тәбеттің жоғалуы, бас ауру, ұйқысыздық, бұлшық еттің әлсіздігі, жалпы әлсіздік, жоғарға жүйкелік қозу, жүретік аурулары, ауада қалку сезімінің болуы, мұрыннан қан кету, жоғары тыныс алу жолдарының жиі жедел, катарлары, созылмалы гастриттер. ДДТ-нің аллерген ретінде әсер ететін туралы нұсқаулар бар.

Созылмалы иптоксикацияның клиникалық көріністерін бірқатар синдромдар бөлуге болады:

1. 
   Астено-вегетативті - жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуі, тітіркенгіштік, жалпы әлсіздік, тұрақты бас аурулар, айқын гипергидроз.
   
2. 
   Полиневритикалық - аяқ - қолдың парастезиясы, бұлшық ет тонусының төмендеуі, сезімталдықтың төмендеуі және рефлекстердің күшеюі.
   
3. 
   Жүрек-тамырлы - токсикалық миокардиодиодистрофия гипотония, жүрек аймағында ауырсыну, ентігу.
   
4. 
   Бауырлық синдром-бауыр шекарасының ұлғаюы, оң жақ қабырға астындагы ауырсыну, френикус-симптом, дисперсиялық кортитер, пигментті алмасудың бұзылуы, баурдың антитоксикалық қызметінің, бұзылуы. Қан жағынан өзгерістер болуы мүмкін - гипохромды анемия, нейтрофильді лейкоцитоз, тромбоцитопения, ЭТЖ-нің жылдамдауы.
   

Ауыр улануды – тез қозу, жүректің ауытқуы, бұлшықеттің дірілі, денсаулық, токсикалық қалтырау және кома. Амегивті-делириозды синдроммен бірге бірілетін гексохлоранды психоздар туралы мәлімет белгілі (жедел галлюцинаторлы шатасу аментасы). Терісінде және шарышты қабытына қол тигізгенде тез тітіркену, қышу және қызару пайда болады. Байқамай ішіп қойған жағдайда – тез арадағы бас айналу, бас ауру, ойлардың шатасуы немесе ауысуы болады, 3 сағаттан кейін есінен айырылады, қалтырау, "қатап қалғандай" сөзін пайда болады, мойында және кеудесінде тері астылық қан құюлар, цианоз. Ұстама 15 минутқа барады. 5-6 сағататтан кейін аса ауыр ұстама болады — ентігу, есінен айырылу, күшті клиникалық қалтыраулар. Тұрақты бас ауруларымен, айналумен, бастың ауырлап кеткен тәрізді сезімнің пайда болуы, лоқсу, тәбеттің жоғалуы, жоғары шаршағыштық, ұйқыссыздық. Вегетативті дистонияның және полиневриттің көріністері өршиді - жалпы гипергидроз, қолдың саусақтарының жансыздануы, терінің ашуы, қолдың треморы, қол-аяқтың дистальді бөлігінің иперстезиясы, перефериялық жүйке бағанасының бойындағы ауырсынулар. Аздаған қаназдық, лейкоцитоз, ЭТЖ-ң жылдамдауы байқалады.

Айқын түрінде - ЭКГ өзгерістері мен клиникалық көріністеріне сәйкес токсикалық миокардиодистрофия белгілері пайда болады. Ауыр уланғанда -токсикалық энцефалопатия, бас және аяқ қолдың хорео тәрізді қимылдауы, атаксия (еритмен жасайтың цималдардың бұзылуы), нистагм.

Әр-түрлі ФОС-пен жедел улану көртінісі жалпы ұқсас. Айырмашылығы тек пайда болуы мен интоксикациясының дамуында. Симптомдардың вариабельдігі және пайда болу уақыты улану ауырлығына және удан түсу жолдарына байланысты. Жедел уланудың көрінісі өте күшті байқалады. Мұнда тиофосқа қарағанда меркатофос ақырын әсер етеді, бірақ улану симптомдары аса ауыр болып келеді. Жеңіл, орташа ауыр ағымдағы және ауыр жедел уланулар байқалады. Жеңіл түрінде науқастанған адам әлсіздікке, бас айналуға, ұйқышылдыққа, лоқсу, құсуға, сілекейдің бөлінуіне жоғары тершендікке шағымданады. Зерттегенде қарашықтың күрт таралуы, АҚ төмендеуі, жүрек тондарының тұйықталуы табылады. Өкпеде ылғалды сырылдар естіледі. Жүйке жүйесі жағынан — сіңір рефлекстерінің төмендеуі. Қанда аздаған лейкоцитоз. Бұл жағдайда сырқаттылық 3-4 күнге созылады және негізінен жазылумен аяқталады.

Орташа улануда жоғарыда көрсететілген симптомдарға дірте, температураның 40° дейін көтерілуі қосылады. Депрессия жалпы тежегіштік байқалады. Бұл жүрек шекараларының кеңейуімен, брадикардиямен, тондардың сұйықталуымен жүреді жастық, және сілекей бөлінуінің күшеюімен байқалады. Бронхиальды секреция, жөтел көбейеді. Ауыр астмоидты түншығу ұстамалары, пневмониялық фокустар анықталуы мүмкін. Бауырдың ұлғаюы байқалады. Зәрде белок және эритроциттер бар. Жүйке жүйесі жағынан дипломия бұлшықеттерінің тартылуы, горизонтальды нистагм бар. Қанда Нв-160 г/л дейін көтерілген, эритроциттер 6,0* 10¹² л^-1, лейкоциттер 15-20*10⁹/л ^-1. Галлюцинациялы шизофрения тәрізді психоз дамуы мүмкін, оның негізінде ФОС холинэстеразасының бұзалуы жатыр.

Ауыр жағдайында (коматозды түрі) мұнда сырқатталық ауқымды сілекей және тердің бөлінуімен, бронхорея, тоқтаусыз құсумен, ырықсыз зәр мен нәжіс болуымен жүреді. Жүйке жүйесініц зақымдалуы қалтырау, ес-түссіз жағдайға әкелетің күрт тежегіштік болады. Қарашақтары түйреуіштің басындай көлемге дейін кішірейді (миоз), жарыңқа реакция бермейді. Әдетте қимылдау қызметі бұзылады. Бастапқыда тонустарының жоғарылаумен жүретің қымылдатқыш және мимикалық бұлшықеттердің қалтырауы болады. Содан кейін барлық көлденен-жазық бұлшықеттің, сіңір рефлекстерінің бұзылумен жүретін селдану пайда болады. Ауыр түрдегі уланулар терең ес-санасыз жағдаймен сипатталады. Тыныс алудың бұзылуы ауқымды бронхореямен және бронхоспазммен түсіндіріледі. ФОС-пен уланудан науқастың қайтыс болуы цианозбен жүретің асфиксиядаң болады. Біртіндеп таныс алу бұлшықеттерінің салдануы және жүректің тоқтауы дамиды.

Созылмалы уланулар жедел улануға қарағанда сирек кездеседі. Оларға орталық және вегетативті жүйке жүйесінің зақымдалу белгілері тән. Бас ауруға, бастың ауырлауына шекесінің қысылған тәрізді сезімге еске сақтаудың әлсіреуі, ұйқысының бұзылуы, белсендік, шаршағаштық, тәбеттің нашарлауына, жүрек айнуға, арықтауна шағымданады.

Объективті: қарашықтың аздаған тарылуы, вазовегетативті бұзылыстар (қызыл дермографизм, артериялык гипотония, шамалы брадикардия). Аса айқындалған интоксикацияда психиканың өзгерістері, интелектің шамалы деградациясы еске сақтаудың әлсірсуі, сананың қысқа мерзімді бұтылуы. ОЖЖ зақымдалуының микросимптомдары болуы мүмкін: корнеальды рефлекстердің төмендеуі, нистагм, мұрын-ерін қатпарларының жазылып кетуі, тілдің ауытқуы. Актаметил және меркаттофоспен контактіде болса, дерматит дамуы мүмкін. Қан сарысуының холестеразасының белгенділінің төмендеуі ФОС-тың токсикалық әсерінің ең ерте көрсеткіші болып саналады. Ерте диагностиканың көзқарасына байланысты перефериялық қанның құрамы өзгеріске ұшырайды: Нв қалыпты көрсеткіші бірішама шамалы эритроцитоз, шамалы лейкопения, нейтрофилдердің протоплазмасының токсикалық түйіршіктенуі, ЭТЖ баяулайды.

Емі: жедел улануда зардап шеккен адамды шашырап жатқан препарат аймағынан дереу шығарып, тыныс алуға кедергі жасайтын шешу қажет.

Емдеудің негізгі міндеті сынап қосылыстарың деподан шығарып, оны залалсыздандарып, тез арада организмнен шағару болып табылады. Бұл міндетті ойдағадай шешуге унитиол көмектеседі, ол мышьяк және ауыр металлдердің антидоты болып саналады. Науқасқа препаратты 5% ерттінді түрінде уланғанда кейінгі алғашқы 3 күнде әрбір 8-12 сағат сайын 5,0 мл бұлшықетке енгіземіз, ары қарай 2 апта бойы күніне бір рет береміз. Унитиолдың ингаляциясы – 1%-5,0. Унитиолды қолдану сынапты деподан айқын түрде шағарылып, организмде айналуын күшейтеді. Бұл сынаптың концентрациясынын, қанда жоғарлауына және зәр мен нәжіс арқылы шығуның күшейуіне әкеледі. Бұл жағдай унитиолмен терапия жүргізгенде болады.

Науқастарда интоксикация көріністері күшеймейді және де сонымен бірге біршама түзеледі. Унитиолдың мұндай әсер ету эффектісі препараттың санаппен қосылысқа түскенде ұлы емес кешенге айналап организмнен шығарылуымен түсіндіріледі.

Сукцимердің 6,0-5% натрий гидрокарбонат ертіндісін көктамырға беру, ал Д-пеницилламинді — 0,15*3 рет ішке беру ұсынылады. Сынаптың организмнен шығуына күшейтуге натрий тиосульфаты 30% ерітіндісін 10,0 көктамырға салу көмектеседі. Бірақ оның эффектісі унитиолға қарағанда әлсіз. Унитол мен натрий тиосульфаттын емдеудің тиімділігі организмді қалыпты жағдайға келтіруге арналған басқа да емдеу шараларын кешенді түрде жүргізсе жоғарлатады: бром мен кофеинді аз дозада қолдану, 10,0-10%, глюконат кальцийді көктамырға, глюкоза 40-20% ертідісі, бір курсқа 15-20 инъекция. С және В тобының витаминотерапиясы көрсетілген. Сынапты организмнен тез арада шығару үшін бауыр диатермия және гидрофизиотерапия жүргізген дұрыс. Стоматитте - 0,25 % КМП немесе 3% бор қышқылының ертідісімен шаю керек. Созылмалы меркуриализмге шалдыққан науқастарға санаторлы-курорттық ем ұсынылады (күнірт сутекті көз). Препаратты байқамай ішке қабылдап қойса, марганецті- калий қышқыл ерітіндісімен асқазанда шаю керек, адсорбент ретінде белсендірілген көмір немесе ақуыз суын (2 жұмыртқаның ақуызан бір стақан суға).

ДДТ мен жедел уланғанда зардап шеккен адамды препаратпен ластанған аймақтан шығарып, киімін ауыстыру және оттегі беру керек. Егер жұтып қойса, асқазанның 2% екі көмірқышқыл содасының ерттіндісімен немесе жылы сумен шаю керек, адсорбент ретінде тұзды әлсіреткіш қолданылады. Аскорбин қышқылымен (300 мг) бірге глюкозаның 40% ертіндісін көктамарға, СаСІ 10% ертіндіден көктамырға – бұл гипокальциемия дамуына байланысты. Витамин В1 - 30 - 50 мг.

Бауырдың зақымдалуын алдын-алу үшін - глюкозаның 5%-ін, клизма және көктамыр арқылы үлкен мөлшерде (2л) енгіземіз. Тері астына инсулин-5-10 бірлік. Тыныс алу мен қан айналудың бұзылыстарында — 1% - 1,0 тері астына лобелин, 2,5% -2,0 тері астына кордиамин, комфора береміз. Теріге түскен жағдайда сабындап жуу. Қозуды седативті заттармен – бром камфорасымен, люминалмен тоқтатуға болады. Қалтырауда – клизма арқылы хлоргидрат. Созылмалы улануда үлкен роль тамақтынуға беріледі – майдың мөлшері шектеу, витаминдер және көмірсуларға бай диета. Алкоголь қолдануға тиым салу. Жүйке жүйесі мен бауырдың жағдайына үлкен көңіл бөледі, аскорбин қышқылымен бірге глюкозаны көктамырға енгізу, инсулин тері астына. Кальций глюконатын бұлшықетке береміз. К, Р, В1 витаминдерін, липокаин, ірімшік. Сұрыптылған орналастыру үлкен орын алады.

Ауыз арқылы уланғанда қанды қайта ағызу ары қарай глюкоза мен бірге физертінді құямыз (800,0 физертінді +200,0*20% глюкоза). Май, алкоголь, құрамында хлоры бар наркотиктер (морфин) қолдануға болмайды.

Емі: патогенетикалық терапия әр-түрлі холинолитикалық заттарда қолдануға негізделген, олар ацетилхолин және холинреактивті жүйемен өзара әсерін тоқтатады немесе әлсіретеді. Уланудың алғашқы белгілерінде - 0,15 пентафен ішке 0,015 прозерин, 0,01 тропацин, тері астына 0,1% 1-2 мл атропин ертіндісін береміз. Орташа және ауыр дәрежеде уланғанда 4-5 мл енгіземіз. Егер интоксинация белгілері азаймаса, қосымша миоз және атропинизация (ауызда құрғақтық, көздің өткірлігі бұзылуы) көрінісінің басталуы 1,5-2 сағат сайын 1 мл атропин енгізу қажет. Жедел уланғандағы алғашқы көмек келесідей — зардап шеккен адамды сыртқа таза ауаға шығарып оттегін беру. Теріге суйық зат түссе - 10-15% аммиак немесе 2% сода ерітіндісімен өндеу керек. Көзді таза сумен жуып, 30% альбуцид ерітіндісін тамызу қажет. Егер асқазанға түссе-дереу 2% екі көмірқышқыл содасымен шаю керек, содан соң белсенді көмір мен тузді әлсіреткіш берледі.

Цианозбен жүретін тыныс алудың қиындауы және бронхоспазмды эфедрин тағайындалады. Атропин әсеріне көнбейтін қалтырауларды хлоралгидрат және аминазинмеп тоқтатуға болады.

Ары қарай - глюкозамен; В тобындағы витаминдермен, аскорбин қышқылымен, холиэстеразаның реактиваторларымен емдейді. Панкреатин төмен улылығын ескере отырып, ұзақ қолданғанда кері әсерінің жоқ болғандақғын, оны ФОС-пен кәсіби уланудың алдын-алу үшін қолдануға болады. Препаратты ФОС-пеп жұмыс істейтіндерге күніне 1 таблеткадан 2-3 рет береміз, 1 таблеткадағы 0,2-0,5 г панкреатин.

Алдын-алу шаралары немесе профилактикасы. Пестецидтермен уланудың профилактикасы санитарлы-гигиеналық негізде жұмыс істейді, ол дегеніміз өндірісте, қондырғыларды герметизациялау, коллективті және жеке қорғаныс құралдарын қолдану. Санитарлы-гигиеналык міндеттерге: улы химикаттармен контактыда болу уақытын анықтау, жүкті әйелдерді, жасөспірімдерді жібермеу. Арнайы киімдерді жуу жүргізілу қажет, тамақтанатын орындар бөліну керек, душ қондарғылары орналатуды қарастыру керек. Пестециіт сақтау жағдайы мен тасмалдау арнайы міндеттемелерге жауап берудің бақылау (арнайы бөлме, температуралық режим сақталуы керек, ылғалдылық, тараларға және адастарға жеке бөлмен болуы, таңбылауы, тараның залалсыздануы).

Медициналық профилактика – 24.05.99 № 278 ҚР ДМ бұйрығына "Міндетті алғашқы және кезенді медициналық тексеруді жағамсыз өндірістік факторлардың әсеріне ұшараған жұмыскелердіде жүргізу және кәсіптік, жарамдылығын анықтау" сәйкес жүзеге асады. Жалпы мед. тексерулермен қатар пестицидтермен жұмыс істегенде арнайы кері көрсетіштер кездеседі: перифериялық жүйке жүйесінің созылмалы аурулары, бауырдың және от жағатың жолдардың созылмалы аурулары, аллергиялық (оның ішінде терінің) аурулар, жоғарғы тыныс жолдарының барлық бөлімдерінің таралған субатрофиялық өзгерістері, есту нервтерінің невриті, көздің алдынғы жағының созылмалы аурулары (қабық, конъюктивитивалар, мүстізді қабат, жас шағатын жолдар).

Кезенді тексерістер жылына 1 рет өткізіледі. Тексеруге қатысатын мамандар: терапевт, невропатолог, дермато-венеролог (міндетті түрде алғашқы кезенді және тағалтындалуы біршама), стоматолог (сынап органикалық пестицидтермен жұмыс істегенде), офтальмолог, отоларинголог, акушер-гинеколог. Тексеруде жүргізілетін зерттеу жұмыстары: қан сары суының холестеразасының белсендігі (фосфор-органикалық қосылыстармен, метил-карбоиды қышқылының өнімдерінің жұмысқа дейінгі холестеразаның белсендігімен саластарғанда жұмыс істегенде), билирубин (міндетті түрде алғашқы, кезекді және тағайындалуы біршама), ИЛТ, зәрдің жалпы анализі. Дәрігерлік – еңбек сараптамасы Еңбекті қорғау заңына сәйкес өткізіледі. Алғашқы дәрежелердегілер ВКК, қортындысы біршама жұмысқа орналасады. Айқын түрлерінде - тұрақғы еңбекке қабілеттілігін % жоғалтуын анықталады.
№12 Дәріс.