КӘсібилілік қАҒидасының МӘні жайлы

әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Халықаралық құқық кафедрасының оқытушысы, з.ғ.к., доцент

Қазір қоғамда кәсібилілікке көзқарас өзгеріп, «қандай болса да икемді кадр бәрінен артық» қағидасы мықтап орын алды. Ендігі жерде өз саласының біліктілі маманы емес, таныс, тамыр, туыс пен көңілдестің күні тууда. Осы турасында жалпы кәсібилілік жайлы кейбір ойларды ортаға салғым келеді. Жалпы, кәсіби біліктілік деген маманның өз саласының қыр сырын тек теориялық тұрғыда емес тәжірибе жүзінде меңгеріп, өзі қызмет ететін саланың кемшін тұстарын байқай білуі және оны өзгертуге қауқарының болуы. Яғни, сол адамға мүмкіндік немесе өкілеттілік берілген жағдайда оның өзі еңбек ететін саладағы кемшін тұстарды көрсетіп, оларды дұрыстау жолдарын көрсетуге, өз саласының даму бағыттарын айқындап, сол мақсатта жұмыс жүргізуге қауқарының болуы.

Кәсібилілік әр қоғамның негізгі арқа тірер қорғаны, себебі, кез келген мемлекет, мемлекеттік орган, барлық нысандағы заңды тұлғалар өз қызмет ету тетігін ұйымдастыруда басты ұстаным ретінде кәсібилілік қағидасын таңдайды. Яғни, өзінің қызметін ұйымдастыруда нақты сала бойынша кәсіби білікті мамандарды қызметке тартуды, сол кәсіби білікті мамандар ұсынған тұжырымдамалар негізінде қызмет етуді көздейді. Мемлекет тетігінің басты қағидасы кәсібилілік қағидасы болып табылады, соған сәйкес, мемлекеттік органдарда тек кәсіби білікті мамандардың қызмет ету қажеттіліктері басты мәселе ретінде қарастырылады. Мемлекеттік органдарда білікті мамандардың қызмет атқаруы ондағы бюрократия мен қағазбастылықты, міндетіне немқұрайлы қарау мен толып жатқан кемшіліктерді болдырмас еді. Бірақ, өкінішке орай қазіргі қазақстандық мемлекетте де, қоғамда да кәсібилілік қағидасы декларативтік сипаттан ары аса алмауда.

Оған басты себеп мемлекеттік қызмет саласындағы сыбайлас жемқорлықтың әртүрлі нысандарының кең етек алуы, кадр саясатында адамның кәсіби біліктілігі емес өзге қасиеттерінің немесе ерекшеліктерінің негізге алынуы, жерлесшілдік, рушылдық, туысшылдық, достық, шынайы берілгендік және т.б. факторлардың басшылыққа алынуы. Нәтижесінде осындай жолдармен нақты лауазымды иеленген тұлғалардың өз саласындағы жағдайлармен таныс болмауы, тиісті іске асырылуы қажет шараларды уақытында іске асыруға қауқарының жоқтығы, мемлекет қызметіның нақты салаларындағы олқылықтардың орын алуына алып келуде. Тіпті, қоғамда орын алып жатқан жағдайлар жастардың арасында да кәсібилікке немқұрайлы қарауға, мамандықтың қыр-сырын меңгеруді емес диплом алуды мақсат етушілікке алып келуде.

Бұл турасында қазақстандық өмірде мысалдар жеткілікті, мен мемлекеттік қызметтің төменгі эшелонындағы нақты жағдайларға тоқталмасам да ондағы жағдайдың көңіл көншітпейтіні айдан анық. Нақты мысал ретінде соңғы жылдары білім беру саласын құрылысшы мамандығын иеленген маманның, ал денсаулық сақтау саласын экономистің, қорғаныс саласын азаматтық тұлғаның басқарғандығын мысал ретінде келтіруге болады. Менің ойымша, мемлекет қызметінің нақты бір бөлігінің кілтін тек саналы ғұмырын сол салаға арнаған, өз мамандығының қыр сырын меңгерген, өзі еңбек ететін сала бойынша қордаланған мәселелерді білетін және оларды шешу жолдарын көрсетуге қабылетті адамға беру ғана сол саланың алға басуына алып келе алады. Бұл мәселе мемлекеттің заң шығару саласына да қатысты, бізде заң шығарушы органды кәсібилендіру мәселесі әлі шешімін таппауда. Әрине, депутаттардың барлығы заңгер болуы мүмкін де емес шығар, дегенмен, қазіргі мемлекеттің заң шығару органының да құрамының басым бөлігін кәсіби заңгерлердің иеленуі заң шығару қызметінің сапасын жақсартып, сауатты заңдардың қабылдануына алып келері сөзсіз. Қазақта «шайнап берген ас болмас» деген сөз бар, яғни, заң тілін мүлдем түсінбейтін, тіпті, сол шешілуі тиіс мәселенің мәніне жете бермейтін депутаттар саны көп болған сайын онда лобби мәселесі де өрши түседі, сонымен бірге, ол депутаттардың нақты мәселеге қатысты өзіндік ұстанымының болмауы сол заңдарды ұсынушы топтардың пайдасына шешіліп жатады. Тағы бір ескере кететін жайт біздің еліміздегі қағаздың басты орынға шығуы, менің айтпағым, дипломның сөйлейтіндігі. Қазіргі кездегі парламенттің сапалық жағдайына қатысты есептерде оның құрамындағы депутаттардың біршамасының заңгер екендігі тілге тиек етіледі. Бірақ, олардың қандай заңгер екендігі жөнінде мәлімет жоқ. Сондықтан, заң шығару органына депутат болып тек қайсыбір жоғарғы оқу орнының сырттай бөлімін бітірді деген дипломы бар адам емес, заң саласында қызмет еткен, құқықтық санасы кәсіби немесе доктриналдық деңгейге жеткен адамдардың сайланғаны жалпы мемлекеттік заңнаманың сапасының артуына оң әсер ете алар еді.

Мамандардың кәсіби біліктілігінің жоғарылығы мәселенің бір бөлігінің шешімін табуына әсер алуы мүмкін. Жалпылама алғанда мемлекет те, қоғам да нақты бір адамдардың беріле қызмет етуіне байланысты жетістікке жете алады, сол себепті, ең басты орынға адамның ішкі жан дүниесін қойған дұрыс. Яғни, адамдардың санасы нақты бір мәселеде ортақ арнаға тоғысса, ол мәселе ең алдымен мемлекет пен қоғамның игілігіне қатысты болса онда ондай мемлекет міндетті түрде алға дамиды. Сондықтан, қоғамдық сананы жақсы бағытқа бұру керек, мемлекетке қызмет етушілердің өзі қоғам мүшелері болғандықтан сол арқылы мемлекеттегі де кері кетушіліктерді жоюға болады. Қазіргі кездегі біздегі барлық мәселе адамдардың санасына байланысты болып тұр. Сондықтан кәсіби маманның мемлекет пен қоғам пайдасына қызмет етуі үшін оған тағы екі фактор өз септігін тигізе алады. Ең алдымен ол ұлтшылдық, екіншісі иман. Егер кәсіби маманның бойынша ұлтшылдық пен иман бірге көрініс тапса, ол адам қоғам үшін көп нәрсені жүзеге асыра алады.

Осы тұста алдымен, ұлтшылдыққа түсініктеме бере кеткен жөн болар, себебі, біздің қоғамда ұлтшылдыққа қатысты теріс пікір қалыптасқан. Менің пікірімше, ұлтшылдық ол өз ұлтыңды жан-тәніңмен сүю, егер жеке мүддең мен ұлттық мүдде қатар келсе ұлттық мүддені жоғары қою және өзге ұлт өкілдерінің өз ұлттарына деген сезімдеріне түсіністікпен қарай білу қабылеті. Кеңестік кезеңде ұлтшылдық тек Лениндік трактовка бойынша қабылданды, ұлтшылдық теріске шығарылып, орнын интернационалдық сезім басты. Қазіргі мемлекет те, қоғам да осы ұстаным шеңберінен аса алмауда. Бірақ, бұл өз кезегінде адамдардың «ұлтқа қызмет ету» қағидасынан алшақтауына алып келді. Бұл өз кезегінде әркімнің мүмкіндігінше өз мүддесіне қызмет етіп, өз жақындары мен туыстарын, руластарын жарылқауды өмірінің мәніне айналдыруына жол ашты. Нақты бір қызмет деңгейіне көтерілген адамдардың рушылдық, жүзшілдік дертіне шалдығып, өз руластарын жанына жинауды әдетке айналдыруына алып келді. Ұлт алдындағы, нақты қоғам алдындағы адамның жауаптылығы мүлдем қаперге алынбады. Сондықтан, қазіргі қоғамда ұлтшылдықты дұрыс бағытта насихаттап, адамдар санасына оның мәнін сіңіру қажеттілігі туып отыр.

Ал, кәсібилікке діннің тікелей қатысы бар деп айтар едім. Бұл мәселеде тағы да сол социалистік идеологияға қайта тоқталу қажет. Себебі, жетпіс жылдық тарихында социалистік идея құдайды жоққа шығарды, адамдарды тек мемлекет жасаған заңдармен өмір сүруге үндеді, бақи дүниенің жоқтығына сендірді. Нәтижесінде, адамдар санасында тек социалистік идеалдар мен болашақ ұрпақ үшін өмір сүру қажет деген ұстаным қалыптасты. Ал, қоғам үшін күтпеген жерден социалистік Отанның күйреуі мен социализм идеалдарының жоққа шығарылуы ауыр соққы болып тиді. Адамдар тек өмір сүру идеалдарынан ғана емес нақты Отанынан айрылды. Жаңа қалыптасқан мемлекет, ұсынылған жаңа идеялар кейбіреулер үшін құндылық болып таныла алмады. Ендігі жерде көптеген адамдар үшін басты мәселе тек ұрпақ қамы мен материалдық құндылықтар болып қалды. Нәтижесінде, мемлекеттік қызметте нақты бір лауазымды иеленген адамдар мүмкіндігінще өз отбасы мен жақындарына жақсылық жасауды басты мақсатқа айналдырды. Адамдардың өлген соң жапырақ сияқты шіріп жоқ болатындығына сенуі, бақи дүние мен құдай сотын жоққа шығаруы олардың өз істеріне есеп бермеуіне, мемлекет пен қоғамға деген жанашырлықтың болмауына алып келді. Ал, дін болса жеке адамдардың құдайын тануына, сол арқылы өз істері үшін құдай алдында жауап беретіндігіне сенуіне себепкер болары сөзсіз. Ал, адам құдайдың бар екендігіне сенсе және оның кәрінен қорықса сыбайлас жемқорлық мәселесіне теріс пікірде болары анық. Әрине, мен бұл жерде тек құдайға сену емес, сол құдай алдында жауап беретіндігін толықтай сезіну мәселесін тілге тиек етіп отырмын. Өкінішке орай, кеңес идеологиясымен қалыптасқан сана үшін құдай алдындағы жауаптылық әлі де болса шешуші роль атқара алмауда. Біздің мемлекеттік қызметте көптеген білікті, талантты, білімді азаматтар жеткілікті, дегенмен, олардың бойындағы ұлтшылдық пен иман мәселесінің деңгейі көп жағдайда олар қабылдаған шешімдерге байланысты күмән тудырып жатады. Бірақ, мен болашақта мемлекеттік қызметте белгілі бір мөлшерде кәсіби біліктілігіне ұлшылдығы мен иманы серік болған мамандардың келеріне сенемін.