«Кижи болгон бийик адыста»



Дата14.06.2016
өлшемі85.61 Kb.
#135739
Министерство образования, науки и молодежной политики Республики Алтай
МОУ «Нижне – Талдинская средняя общеобразовательная школа»

Алтай литература

Тема:«Кижи болгон бийик адыста»

(класста эмес иш)

Чучина Екатерина Бобыевна-

Алтай тил ле литературанын уредучизи

с.Нижняя Талда 2013ј.

Класста эмес иш , Jоргой Меденович Кыдыевтин 80 jажына учурлай

Алтай литература


7 класс
Тема: Кижи болгон бийик адыста.
Амадузы: Jоргой Меденович Кыдыевтин jÿрÿминде őткőн jолыла таныштырары, кижи ак - айаска тууларда, кижи болгон бийик адын тÿжÿрбей бийик апарып, jÿрегинин jылузын őскő улуска сыйлап jÿрерине темиктирери.
Керектÿ эдимдер: книгалар, ÿлгерлик jуунтылар, таблица, фотоjурук, магнитофон, микрофон, фонограмма.
Класста эмес иштин őдőр аайы:

  1. Белетеништу иш.

Класстагы балдарды бир чийÿге отургузып алар.
Уредÿчинин сőзи:

- Кару балдар, бÿгÿн бисте őскő школдордон алтай тил ле литературанын ÿредÿчизи болуп иштеп турган айылчыларыс айылдап келген, őрő туруп, кайра кőрÿп, jакшылажып ийектер?

-«Jакшы, jакшы ба?»

-«Jакшы, jакшы!»

Эмди балдар, колдорордон тудужып, бой - бойорго jÿрек jылузын берип, jÿрек кÿлÿмjизин сыйлап ийектер.


  1. Топшуурдын кÿÿзи угулат, ÿредÿчи ого ÿлгер кычырат.

«Алкап jеримди jÿрерим»

Короты ичи, Алтыгы – Хабарка,

Арчынду - Кобы, байлу jерлерим.

Энеден мен, мында чыккам,

Ак - jарыкты мында кőргőм.

Божулан ичи, Сары - Кобы

Бала őйим, őткőн jерим.

Кőзим оды őчкőнчő лő

Кőрÿп, алкап мен jÿрерим.

(J.М.Кыдыев).

- Слерге, балдар, бу ÿлгердин jолдыктарынан таныш не - не угулды ба?
Балдардын карулары:

-Бу ÿлгерде , бистин jерлердин аттары: Короты ичи, Алтыгы – Хабарка, Арчынду – Кобы, Божулан ичи, Сары - Кобы.



Ӳредÿчи слайдтан кöргÿзет (Слайд: 1 2 3 4 5 6)

Ϋредÿчи: бÿгÿн «Кижи болгон бийик адыста» деп, класста эмес ижисте бистин jерлежис, ÿредÿчи, бичиичи ле Алтайын, албатызын сÿÿген Jоргой Меденович Кыдыевке учрлалган. (доскодо таблицадан кőргÿзер)
-ÿредÿчи доскодо эпиграфты кычырып jартап jат.

Кижи болгон бийик адыста

Jÿрек jылузын кысканбай берели.

Чындап та, кижи болгон бийик адысты тÿжÿрбей, бийик апарып, jÿрегиннин jылузын бой - бойына, őскő улуска сыйлап jÿрер керек.



Слайд 7

Jоргой Кыдыев, бистин Короты Алтайыста, Алтыгы Хабарка деп őзőктő, кÿчÿрген айда, 1933 jылда, кара майман сőőктÿ Медей деп кижинин билезинде чыккан. 1аш тужы бу ла бистин jеристе Божулан -ичи , Сары - Кобы деп őзőктőрдő őткőн. Jаны ла слерге кычырылган ÿлгерден уктыгар. Ол jаш ла тужында эненин эрке колдорынан эрте айрылып, адазыла кожо арткан.

Jе, бускаланду 1936 - 1937 jылдарда адазын айдуга апарган. Кичинеек 4 jашту Jоргойды адазынын аказы Шалмар őрőкőн билезине алып алган. Ол коркышту jылдарды Jоргой Меденович «Карануй тÿнде» деп ÿлгеринде кőргÿзет. (Слайд 8)

(ÿзÿкти бир бала кычырып jат)

Карануй тÿнде.

«Карануй тÿнде уурчыдый,

Jаман улус умзанган.

Акту кижини бурулап,

Айдап тÿниле апарган.

Садучы болгон адамнын

Советке эткен jаманы jок.

Ол ло барган бойынын

Онон бери сурузы jок.

Кайда ла уксам тибиртти

Jÿрегим чочып, тындайдым.

Каргышту кара ол тÿнди

Каргап - шилтеп jÿредим.

J.М. Кыдыев «Сары бÿрлер» стр.23.



Уредÿчи:

Ол őйдőн бери кичинеек Jоргой Ток Шалмаровна эjези ле кожо аказынын айылында чыдаган. (Эjезинин фотоjуругын балдарга кőргÿзер)

Ток Шалмаровна эмди де эзен - амыр, беш балазын чыдадып, айылду - jуртту эдип, эш - нőкőри Шкак Николаевич ле кожо баркаларына сÿÿнижип отургылайт. Эjезине Jоргой Меденович бастыра jÿрÿмине быйанду артып, «Ол адамнын аказынын балазы» деп ÿлгерлик jолдыктар чÿмдейт.

(эки бала ÿлгерди кычырат)

«Ол адамнын аказынын балазы»
Ол адамнын аказынын балазы,

Ондый ла кижи кылык - jанду.

Кинчеги тутса улусла уружар,

Jажына оору мен деп jарбынар.

Jакшы кÿÿни тутса őрőкőннин

Jалакй болор, кокырлаар, каткыраар

«Ууртап сал, карындаш» - деп,

Та качаны ажын кодоргон турар.

Бу кире jашты jажаган őрőкőн

Jÿрÿмнин jÿгин jÿктеген ле эди.

Канча балдарын бутка тургускан,

Jÿрÿм jолына чыгарып салган.

Öгőőни онын сан башка кижи,

Эжи арбанза, каткыр отурар,

Jажына иште jышкыш болгон,

Jажы jеткен - эмди амыраар.

Канайдар база слерди, каргандар,

Адар тандараар астап ла барат,

Эзен - амырда бажырадым слерге,

Сőзигер угайын, jÿрÿмди билерге.


Ϋредÿчи: Jоргой Меденович бистин jуртта баштамы школго ÿренип тура, Ороктойдо őскÿстердин туразы ачыларда ого барган, онон ары ол Горно - Алтайск калада ÿредÿчилер белетеер училищеде ÿренип jат. Училищени jакшы темдктерле божодып, Шашикман jурттын школына огош болчомдорды бичикке ÿредип баштайт.

Айдарда, бис Jоргой Меденовичти элден ле озо ÿредÿчи деп кőрőдис.


(Ϋредÿчи доского «Ϋредÿчи» деп сőсти илет.)

Слайд 9,10 (Шашикманнын школынын öмöлигиле кожо)


  1. jылда Шашикманнын школында иштеп тура, Мултуева Е.Г. ла Челчушева А.В. ла кожо экинчи класстын «Алтай тил» деп бичигин чыгаргандар.

Сурак: слер, ончогор баштамы класста ÿренип тура J. Кыдыевтин кандый ÿлгерлериле, куучындарыла таныштыгар?


(балдар баштамы класстарда ÿренгенин эске алынып куучындагылайт)
Ϋредÿчи: Jоргой Меденович ÿлгерлик jолдыктарында слерди, балдар, jаркынду, jараш чечектерле тÿнейлейт. (ÿлгердин ÿзÿгин бир ÿренчик кычырат)

«Балдар - jÿрÿмнин чечеги»

Балдар - бистин jÿрÿмистин чечеги,

Келер őйдő чындык солынтыыс,

Ада – энелердин агару ырызы,

Кажы ла кÿн кőргőн сÿÿнчизи.

Мен балдарга кайда ла туштайдым,

Öткÿн каткызын сÿÿнип тындайдым,

Jаан табышту ойынын кőрőдим,

Jакшылажып олорло jÿредим.

J.Кыдыев «Jÿрÿмнин чанкыр чечектери»


Jоргой Меденович слерди, балдарды бастыра jÿрегиннен сÿÿп, олорды аайлап, олорго бÿдÿп, мынайда баштанат.


(ÿредÿчи «Jÿрÿмнин чанкыр чечектери» деп книганнан кычырат)
«Кару балдар! Эбире ар - бÿткенде, улустын jадын - jÿрÿминде кőп солундар, кайкалдар бар. Суу - тууларда, агаш - таштарда, тындулардын jÿрÿминде, jарталбаган jажыттар эмди де кőп. Олорды ончозын таап, jартаарга ла билерге кандый jилбилÿ ле тузалу! Андый улустар келер őйдő слердин ортогордон чыгарында аланзу jок.

Кőпти билерге, кőп кычырар, сананар, шÿÿнер, турумкай болор керек, jолынын jарыткыжы болгонын ундыбас керек. Ичекри баратан jолыгарды jаантайын кÿн jарытсын, кару нааjылар!».


Уредÿчинин ижиле коштой уйку jок тÿндерде бичиичинин ижин ол, коштой улалткан.

Айдарда, Jоргой Меденовичти экинчи jанынан jайалталу, терен кőрÿм - шÿÿлтелÿ бичиичи деп кőрőргő jараар. (Слер менле jőп пő, балдар?).


Ϋредÿчи доского «Бичиичи» деп сőсти илет

(Слайд 11 Ондой аймакта бичиичилерле кожо)
Ϋредÿчи ÿзÿк кычырат.

«Поэзия мени jÿрÿмимде таштабаган,

Боозом алтап, кирип ле келет.

Санаа - кÿÿнимле саргара ышталбаган

Сан башка сőстőриле табыла берет».

Jоргой Меденович бичиичи jолында мындый иштер артыргызып салган.


(книга выставканы кőргÿзип, jуунтыларды чыккан őйлőрин айдып, балдарга кőргÿзип, таныштырары)
«Алтын Кőл», «Jылдыс», « Чоокыр телекей» - jаны чыккан книгазында чőрчőктőр, ÿлгерлер, куучындар кепке базылган, «Энир jылдыс» деп книгада «Кижи болгон бийик адыста» деп кожонды кÿÿге В.Санашев салган .
Бичиичинин ÿлгерлери, бичимелдери - ол онын 2 - чи jÿрÿми. Ийде берген, канат берген. Олор онын салымы.
Ϋредÿчи ÿлгерди кычырат. (Чоокыр телекей. С.104) (СЛАЙД 18,19)

«Jÿрегимнин ийдези».


Jÿрегим шымыранган ÿлгерлер

Jÿрегим соккон тебÿзи.

Кайкашпагар, билигер -

Каным сообогон ийдези.



( Слайд 15-17)

  1. ÿренчик «Чыккан őскőн Алтайым» деп ÿлгерди эске кычырып jат.

Jеримди канай сÿÿбейин?

Онын чанкыр энирлерин.

Чарылып барган jолдорын,

Чактарга jарык сууларын.

Бу jерде мен туулгам,

Энмектеп мында баштагам.

«Энем» деп эрjине сőсти.

Эн баштап мында айткам.

Бар сÿÿнчини jеримде

Jÿрегимле мен сескем.

Онон jараш, jаан jÿрÿмде

Кőпти кőрÿп, мен билгем.


Jада тÿжÿп, тőрőл jеримнин

Jылузын тőжиле сескем.

Ол энемнин койнындый

Jеримди алкап jÿргем.

Jерим кожондый, элбек, jарык.

Чалын кÿйет Кÿн алдында.

Санаам менин ару, ачык,

Салымым мында, Алтайымда.


Ϋредÿчи «Салымым мында, Алтайымда» деп эрмекти доского илер.
Кайда да jÿрзем, jÿрÿмнин кандый да толкуларына соктыртса, Jоргой Меденович кабай болгон Алтайын бастыра jÿрегиле сÿÿп, чыккан - őскőн jерине катап ла катап бурулган.

«Эне болгон Алтайыс» деп ÿлгерди ÿренчиктер кычырып jат.

Эне Алтайыс, Короты - Бажы

Эм - томду аржан суулу.

Кобы - jиктери, агаш - тажы

Jебреннен бери jаан байлу.

Оору - jоболго бастырган улус

Болуш сурап аржанга jÿрет.

Байлу алтайдын алкыжы jедип,

Бараксан бойлоры ондоло берет.

Короты - Бажы, Jал - Монку,

Карагол - Бажы, Уч - Энмек.

Маймандардын байлу сÿмерлери,

Jалтырайт кÿнге тош мőнкÿлери.

Солтон уйазынан таркаган эдис,

Солоны чырайлу улустар бис.

Алкап байлап алтайыста jÿрÿс,

Ада - őбőкőлőристи ундыбай турус.

Канысла тудуш кайран алтайыс

Кайда ла jÿрзеес санаабыста.

Тургун jуртту албаты - jоныс

Бузулбас ÿлгер - кожоныста

Ϋлгерлейин, кожондойын,

Ϋч - Энмекке бажырайын.

Jанарлайын, ыйлайын,

Jал - Монкÿмди алкайын.
Ϋредÿчи карарткан jолдыктарды ойто кычырат.

Ϋлгерлейин, кожондойын,

Ϋч - Энмекке бажырайын.

Jанарлайын, ыйлайын,

Jал - Монкÿмди алкайын.
Jайалталу ÿредÿчи, jайалталу бичиичи,

Алтайын, албатызын сÿÿген Jоргой Меденович 70 jажына jетпей салымы болгон Алтайынан сала берди.


Кижи болгон бийик адын jылыйтпай, jÿрек jылузын кысканбай берип, бу jÿрÿмде jаркынду изин артыргызып салды.

«Кижи болгон бийик адыста» деп ÿлгерин бир ÿренчик кожондоп jат.

Уча берген кÿски jалбрактый

Jылдарды кычырба олор бурулбас.

Jÿрÿмис ондый да: берер - алар,

Jе jÿрегисте кару неде артар.

Jаркындалып келген - ол бир jараш.

Jыду кара болгон - ол бир jаман…

Öткőнин билбей канай jÿретен,

Ичкери канай онон баратан?

Кижи болгон бийик адыста

Jаман - jакшыны ылгабас кайтканыс?

Эмди őйдин некелтези алдыста –

Тőгÿнди - чынды билип аларыс.

Ак - чегис неден де баалу.

Уйадыс jылыйтпай чебер jÿрели.

Jабысты, jобошты jаба баспай,

Jÿрек jылузын кысканбай берели.

Ϋредÿчи: Кижи болгон бийик адысты jабыс тÿжÿрбей, őскÿсти - jобошты jаба баспай, бийикке чыгала, кőőрőбőй кижи болуп jÿректер.
-Класста эмес ижистин тÿп – шÿÿлтезин айдып берзеер?

-Бÿгÿн кандый кижиле таныштыбыс?

-Jÿрÿминде, ол кем болгон?

-Бистерди, jÿрÿмисте Кижи кандый болзын, канайда jÿрзин деп айдып салган?


Эмди балдар, ижисти тÿгезерден озо, база катап колдорыстан тудужып, бой - бойыска кÿлÿмjибисти ле jылубысты сыйлап ийектер.
Темдектер:
Айылга иш: «Алтайыс байлу jерис» деп ÿлгер чÿмдеп алгар.
Урок тÿгенди, быйан болзын слерге, баладр! Jакшы болзын!.

Достарыңызбен бөлісу:




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет