Кіріспе. Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмысының өзектілігі

Сөйтіп, В. Закруткин, Е. Лизуновалар сөз болып отырған романның алғашқы бөлімін қабылдай қоймаса, енді бір сьшшылар керісінше, Қайроштың , жастык, шағын өте-мөте ұнатқан. Мысалы, белглі француз ақыны Пьер Филибер мен кезінде атақты Жолио Кюри редактор болған «Пансэ» журналы «Қазақ солдаты» романының бірінші білімі тамаша суреттерімен, шығысқа тән әдемі юморымен оқушыға ерекше әсер етеді» деп жазған./16. 18-19./

Жауынгерлік тақырыбы қазақ әдебиетіне бұрыннан да жат емес еді. Қаһармандық эпос пен әрқилы жаулаушылық кезінде туған халықтық лириканың үлгілері де болған.Бірақ мынандай төтен соғысты қазақ халқы басынан кешірмегенді. Сондықтан жаңа дүние жүзілік соғыс жағдайында әдебиетті дамыту оған жаңа мазмұн, жаңа сапа беру бағытында жүруі керек болды. /6. 67-68/

Ұлы Отан Соғысы тақырыбына яғни әскери тақырыпқа арналып көптеген көркем шығармалар жазыла бастады. Соғыстан кейін де бұл тақырыпта көркем туындылар көп жазылды.

Бұл тақырыпта ақындар тарихи адамдар ерлігін нақты суреттеп, оларды характер-тип есебінде даралауға тырысты. Бұған мысал ретінде А.Тоқмағанбетовтің «Алтайдың ақиығы», «Мерген қыз», Ғ.Ормановтың «Полковник», «Мәлік», Ә.Тәжібаевтың «Сырласу», «Баласы», «Анасы», Қ.Аманжоловтың «Мартбек», Д.Әбілевтің «Қазақ қызы», Қ.Әбдіқадыровтың «Қазақ батыры Нүркен Әбдіров» деген сияқты өлеңдерін атап көрсетуімізге болады.

Сонымен қатар Отан соғысының ерлік оқиғалары эпикалық поэзияда да айқын көрініс тапты. Мысалы, Қ.Аманжоловтың «Ақын өлімі туралы аңыз», Қ.Бекхожиннің «Жиырма сегіз», Д.Әбілевтің «Майданбек», М.Хәкімжанованың «Мәншүк», Қ.Сатыбалдиннің «Әлия», І.Есемберлиннің «Сұлтан» поэмалары және т.б.

Соғыс жылдарында поэзиямен қатар прозаның үлкен үлгілерінде де соғыс тақырыбына арнап, одақ жауынгелерінің әскери майдандағы ерлігі, қазақ халқының тылдағы жанқиярлық еңбегі , өмірі кеңінен суреттелді. Мысалы, Ғ. Мүсіреповтің «Қазақ батыры» повесі, Ғ.Мұстафиннің «Шығанақ», Ә.Әбішевтің «Жас түлектер», Ғ.Сылановтың «Жанартау» атты романдары...

Ұлы Отан соғысы тақрыбына арналған күрделі шығармаладың бірі – Ғ. Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» романы.Бұл роман қазақ совет әдебиетінде совет халқының неміс–фашист басқыншыларына қарсы қаһармандық күресін көрсетуді мақсат еткен тұңғыш көлемді шығарма болып табылады. /3. 54/

Соғыс тақырыбына арналып жазылған көркем шығармалардың ішінде ұлы суреткер Ғ. Мүсіреповтің 1945 жылы, соғыстың соңғы жылы «Қазақтың біріккен мемлекет баспасынан» шыққан «Қазақ батыры» деп аталған повесінің орны ерекше.

Бұл повесть өзінің көркемдік сапасы жағынан болса да әскери шындықты мол қамти, оны жинақтай баяндауы жағынан болса да, Отан соғысының майданында ерлік көрсетіп жүрген жауынгерлердің іс-әрекет, мінез-құлықтарын көркем бейнелеуі жағынан да қазақ прозасына қосылған соны құбылыс еді. Кейіннен романға айналған бұл шығарма оқырман назарын осындай жаңашылдығымен аударған болатын. /3. 54/

1985 жылы (өзбек аудармашысы Носир Фозиловтың еркін аудармасы) «Қазақ солдаты»ның өзбекше нұсқасы Ташкентте баспадан шықты. Бұл кітаптың соңындағы Ғ. Мүсірепов туралы пікірдің авторы профессор О.Шарафиддинов: «Уруш йилларида хам Ғабит Мусрепов аввалгидай ёрқин, кучли шахслар характерини татқиқ этишда давом қилади. Бунинг оқибатида у Совет Иттифоқи қахрамони Қайирғали Смағуловнинг хает йулини ва жангавор фаолиятини урганади ва уни прототип қилиб олиб «Қозоқ ботири» деган қисса яратади. Кейинчалик бу қиссани тубдан қайта ишлайди ва «Қозоқ солдати» романи майдонга келади » деп жазды.

«Қазақ батыры» повестының кезінде жұртшылық көрсеткен бірсыпыра кемшіліктері «Қазақ солдаты» романында тузетілгені белгілі. Повесть пен романның арасында бірсыпыра сапалық айырмашылықтар ұшырасады. Соларды жинақтап, түйіндеп айтқанда, төмендегілерді көрген болар едік. Мұндай салыстыру жазушының шығармасының соңғы вариантының алғашқыдан қаншалық өзгергенін, творчествалық ізденісін түсіну үшін қажет.

«Қазақ батырының» бойындағы бір олқылық – қаһармандардың іс-әрекетіне жеткілікті дәлелдеме жасалмағандығында, қайсыбір жағдайда суреттеулердің нанымсыздық тудыратында еді. Бұл көркем шығарма үшін анау-мынау кемшілік емес. Шығарманың оқушыны сендіруі үшін кейіпкерлердің әрбір әрекеті табиғи, шыншыл баяндалуға тиіс. Көркем шығарма объективтік өмірдің анық суретін түсіргенде ғана танытқыштық тәрбиешілік мәнге ие болмақ.

Ғ. Мүсіреповтің «Қазақ батыры» повесінде жасанды жағдаятқа құрылған іс -әрекеттер аз кездеспейтін. Солардың бәрі қосылып келгенде, шығарманың шыншылдық қуатын кемітетін еді. Мәселен, совет жауынгерлері майдан шебінде мына сияқтанған нанымсыз әрекеттер үстінде көрінеді:

«Біз беске бөлініп, бес күзетшінің аяғының астынан жорғалап өтіп, қалаға кіріп кеткенде, өріп жүрген көп күзетшінің бір де бірі сезген жоқ» /8. 35/.

«Гүрің –гүрің сөйлеген дыбыс жақындап еді, серейген үш неміс екен. Бас салып үндерін шығармай байлап алдық» /8. 39/.

«Біз неміс солдатынша киініп алып еркінше араладық..

Неміс солдаттары тамақ ішуге кіріскенде, біз де қарнымыз ашқанын білдік. Ушаковты неміс лейтенанты етіп, өзім жабайы солдаты болып, тамақ алып жатқан кезекке мен де тұра қалдым. Неміс солдаттары сүйекке таласатын иттей, біріне-бірі ар-ұр,баж-бұж сөйлесіп , арсылдасып тұр. Біреуімен ұрсысып қалам ба деп,менде зәре жоқ, Бірақ өзара келісіміміз бойынша тісім ауырған болып тұра бердім. Менің кезегім келгенде мен бір қате жасадым –ау деймін, аспазшы маған қарап бірдеме деп қалды...

Уәде бойынша сап ете түскен «офицер» Ушаков – швейген, шветцер!»- деді.Ол – оттамай жөнелт! – деген сөз еді... Тамақтанып алып штабқа қайттық» /8. 45/

«Төбеге қарай жер баспалдақпен үш неміс офицері шығып барады. Алдымда екі миномет атып тұр. Тырмысып тоқтай қалып , ақ шапанды сыпырып тастап, иығын жарқыраған неміс офицері болып, үш офицердің артынан аяғымды саспай басып мен көтеріле бердім.

Мен төбеге шыққанда менің ізімнен төбеден ойға қарай құлай берген қуғыншымды да көрдім. Ақ шапанды қайта кие салып, оның көтерілген ізімен мен де кейін қарай сызып бердім» /8. 65/

Бұл суреттемелерде жеңілдік, жадағайлық жасандылық бар екендігі әр кімгеде аян болса керек.

«Қазақ батыры» повесіндегі кемшіліктердің бір саласы жазушының сөз қолдануындағы кейбір дәлсіздіктерге де байланысты болатын. Әдетте көркем сөздің бүгесі мен шігесін жақсы білетін жазушы кейде дыбыс қуалап, сөздердің дәл мағыналы болу жағына көңілді азырақ бөліп кетеді. Мәселен, «әр пулемет өзінше күйсейді», «шәуілдеп кетті», «жас балаша шаптырып тұр», «байлаудағы төбеттей...», «бір арс етті», «бөшкедей қаңғырлай бастады», «құтырған бурадай күркілдей бастады» деп келетін оралымдар сонша сәтті деуге келмейді. Немесе «біз де тепедік», «құйын соққандай етті», «астан-кестенін шығарды», «өршелене бастады» деген тіркестерді де нағыз суреткерлік шеберлік деп айту қиын. Ғ. Мүсірепов тамаша публицист жазушы екені белгілі.Көбінесе оның сөйлемдері де ойлы, үйлесімді келеді. Сөз ұйқастары да шешен төгіліп отырады. Бірақ кей-кейде сол шешендік көркемдік дәлдікке апара бермейді.

Повестің композициялық бітіміне, идеялық анықтығына нұқсан келтірген кемшіліктің бірі – негізгі сюжеттік, тартыстық желіге қатысы шамалы, бас идеяны күшейтпейтін қосалқы, жанама оқиғалардың кездеспейтіндігінде еді. Мәселен, Жиренше шешеннің айтқан әңгімесі дейтін бір алуан әңгімелердің повеске қатысы шамалы болатын.Яки болмаса балалар үйіне Шегендерді ұстап апармақ болған милиционердің әуре–сарсаңын ұзақ уақыт тәптіштей суреттей беру де онша қажет емес еді. Майдан өмірінің көріністерін бейнелегенде де қажеттігі шамалы эпизодттар кездесетін. /3. 55-56/

1945 жылы жарияланған «Қазақ батыры» повесі 95 беттен 28 қысқа-қысқа бөлімдерден тұратын көркем шығарма.Повестің бас қаһарманы – Қайырғали Смағұлов. Сонымен қатар повесте анасы, ағасы Досқали, Шеген, Бораш, ауылда сүйген – сары қызы, капитан Мирошник, Самед Абдуллаев, Ушаков, Ильев, Вася, Толстов, Мельник, майор Ковешников т.б. кийіпкерлер бар.

Ал бұл «Қазақ батыры» повесінің 1950 жылы «Қазақ солдаты» деген атпен роман болып басылып шыққан нұсқасы шамамен 300 беттен тұрады. Роман үлкен-үлкен үш бөлімнен, ал бұл бөлімдердің өзі бірнеше тараулардан тұрады. Романның бірінші бөлімі он тараудан, екінші бөлімі он үш тараудан, үшінші бөлімі он бір тараудан тұрады. Романда повестен өзгешерек бас кейіпкер – Қайырғали (Қайрош, Костя, Константин) Сарталиев.Повесте Қайроштың балалық кезінен сүйген қызы – сары қыз деп аты аталмаса, романда – Ақбота (шын есімі Тана) болып келеді. Повесте ағасы – Досқали болса, романда – Айдынғали, повесте – колхоз бастығы десе, романда – «басқарма» немесе «қарамұрт» (шын есімі Ашығали)...

Мұндай ерекшеліктермен қатар романда оқиға желісінің кеңдігіне қарай, ауқымына қарай көптеген кейіпкерлер қосылған. Мысалы, бірінші атап өткен Ақбота бейнесі балалар үйінің бастығы - Құдайберді Қозыбағаров, бухгалтері – Лазарь Монсеевич, бас хозяйкесі Мария Викторовна, облыстық оқу бөлімінің бастығы – Рахим Теміралиевич, шаштараздағы кассирша – Катюша, шаш алушы – Саша Мухин, милиционер – Жәнібек ағай, шекарашы – Николай Шуруп, комсомол жұмысын басқарушы – Ералин, лейтенант Березин, комиссар Сомов, командир Баранов, лейтенант Алексей Горькин, полковник Орехов, майор Русаков, радиошы Женко, Сергей Астахов, Семен Зониннің сүйген қызы – Нина, маршал Семен Михаилович Буденный, оңтүстік жігіті - Әбен, обком мүшесі – Күләй Даниялова (Гуля) деген сияқты көптеген кейіпкерлерді атап өтуге болады. Бұл кейіпкерлердің барлығы оқиға желісінде бастан-аяқ қатыспайды, оқиғалардың дамуы барысында қатысып жатқан кейіпкерлердің көбі шығып, жаңа кейіпкерлер еніп отырады.

Романның тағы бір ерекшелігі мұнда Қайрош пен Ақбота қайта табысады. Повеске қарағанда романда оқиғалар қайта суреттеліп ұзақ әңгімеленеді. Романның негізгі оқиғасы повестегідей. Бірақ жазушы повестегі кейбір артық жерлерін шығарып тастап романда жаңалықтарды көп қосып повесті толықтыра түскен.

Ғ. Мүсіреповтің жазушылық жолында «Қазақ батыры»жаңа бір белес болып табылса, осы шығарманың «Қазақ солдаты» деген атпен толыға өзгерген күйі тағы бір белес жасады. Бұл екі нұсқа жазушының шеберлік сатысындағы бірінен кейін бірі келген қатар екі басқышты аңғартады. /5. 355/

Сөз зергері Ғ. Мүсірепов «Қазақ солдаты» романында біз жоғарыда атап өткен «Қазақ батыр» повесіндегі кемшіліктер мен олқылықтарды болдырмауға тырысты.

Романда повеспен салыстырғанда көркемдік жетістіктер бар. Бұрынғы кейбір басы артық эпизодтар мүлде алынып тасталған, оның есесіне характерлерді толықтыруға септігі тиетін суреттемелерді енгізген. Жаңадан қосылған оқиғалардың бірі–Севастополь маңында болған бір соғыстың жайы. Осы соғыста совет әскерлері де, жау жағы да бірін-бірі жеңе алмай көп арпалысады. Соғыстың бір толас тұсында Қайрош Сарталиевтың қарауындағы жауынгерлер өзара қызғылықты әңгімелер айтады. Осы тұста олардың мінез- құлқы, арман мақсаты ашыла түседі.

«Қазақ солдаты» романында кейіпкерлерді психологиялық мінездеу толыға тереңдей түскен. Әр қаһарманның өткен-кеткенінен хабардар болып қана қоймаймыз, олардың нақтылы жанды бейнесі әрдайым көз алдымызда тұрады. Мәселен, Володия Толстовтың көңіл – күйі мынандай бір оқиға тұсында айқын көрінеді. Новороссийскіні жаудан азат еткенде, Володя Толстов қаланың шет жағындағы өзінің үйін көрммекке барып, тас-талқан болып қираған тас үйінің орнын ғана көреді. Ол өзінің ет жақындарының өлі тірісін де білмейді. Сағынып көрген үйінің мына түрін көргенде, Володя қатты мұңға батады. Қаһарманның осы тұстағы көңіл күйі өте сәтті суреттелген.

Ғ. Мүсірепов романында оқиғаларды екшеп, іріктей түскен. Олардың ішінен характерлердің ішінен мінез ерекшелігін танытатын түйін, ситуацияларды таңдай білген.Қайырғалидың да, Вася Гришиннің де, Самед Абдуллаевтың да, Петр тұлғаларын танытарлық психологиялық сәттер мол. Кейіпкерлердің іс-әрекетін сырттай суреттеп қоймай, олардың ой-толғанысын, ішкі жан– дүниесін бере білуі де – суреткерлік табыс. Қайырғалидың қалтасына анасының хатын салып жүріп, сағынышпен қайта-қайта оқитындығы да өз орнында қажетті деталь болып табылады. Ол майданда жүргенде бір сәт те өзінің елін, туған шешесін есінен шығармайды. Қаһарманның даралық бейнесі адамдық келбеті осы сияқты әр қырынан, әр жағдайда көрінуі арқасында толысып шығады.

Шығарма кейіпкерлерінің басына тән ерекшеліктер белгілі оқиғалар үстінде анықталады. Романда тек қана Қайырғали мен Ақботаның, Шеген мен Қайырғалидың арасындағы қатынастар ғана емес, бұдан басқа да көптеген сюжеттік желілер тартылып отырады.Бір мезгіл Семен Зонин мен Нинаның арасындағы жайлар сөз болады.Сондай-ақ Василий Гришин, Володя Толстов, Мирошник, Самед Абдуллаев сияқты кейіпкерлердің бастарында да түрлі-түрлі қызғылықты жайттар кездесіп отырады.Сонымен «Қазақ солдаты» романының оқиғалық жағы да характерлерін мінездеу жағы да саралана , нақтылана түскен.

«Қазақ солдаты» романының композициялық құрылысы өзгеше шебер сомдалған.Мұнда негізгі мәселе –кеңес заманында туып-өскен адамның өсу, жетілу жолы басты әңгіме болып баяндалады.Майдандағы ерліктері үстінде ол жас адамның мінездік, азаматтық қалыптасуы арта береді.Романда көлденең бұрып әкететін, негізгі идеядан жырақтататын қосалқы желілі әңгіме жоқтың қасы. Барлық оқиға, сурет бояулары белгілі нысанға тиіп жатыр.Өмірдің объективтік ағысы да, геройлардың өсу жолы да табиғи үйлесімді өрбиді.

Ғ .Мүсірепов өзінің повесінде Қайырғалиды көбінше барлаушы ретінде көрсеткені мәлім. Оның көптеген іс-әрекеттері бірін-бірі қайталағандай сезілетіні де осыған байланысты еді. Шығарманың жаңа нұсқасында ондай қайталаулар кездеспейді.Тіпті бұл екі шығарманың аяқталу тұсы да бір-біріне ұқсамайды.Шығарманың алғашқы нұсқасында Қайырғали басқарған бір топ жауынгерлердің Керчь бұғазында адам таңқалғандай ерлік көрсетіп, Совет Одағының Батыры атағын алғаннан кейінгі істері де айтыла беретін. Ал романның аяқталуы басқаш.

Ғ. Мүсірепов романының жоғары көркемдік сапаға ие болуына шығарманың алғашқы нұсқасына айтылған сындардың да ықпалы тигені анық.1946 жығы бір мақаласымен белгілі сыншы – ғалым Е. Исмайылов повестің көптеген жетістігі мен кемшілігін алдымен атап көрсетушілердің қатарында болды.

Негізінен қайтадан жазылған «Қазақ солдаты»романы жарыққа шыққанға дейін біздің ұлттық әдебиетімізде бұл тұрғылас ірі туынды туған жоқ еді. Майдан өмірін кең қамтып суреттейтін көлемді романдар мен повестер (Ә.Нұрпейісовтің «Курляндия», Т.Ахтановтың «Қаһарлы күндер», Қ.Исабаевтың романдары, Ә.Әбишевтің «Саржан», С.Бақбергеновтің «Талғат»повестері, Б.Момышұлының офицерлік жазбалары т.б.) соғыстан кейінгі , бертінгі жылдарда туған туындылар. /3. 57-58/

Сонымен Ғ. Мүсіреповтің «Қазақ солдаты » романы қазақ халқы әдебиетінің ғана емес, бүкіл кеңес әдебиетінің табысы болып саналды және қалың оқырмандарды қуантқан құнды көркем еңбек болды. Бұл тұралы О.Шарафиддинов былай дейді: «Қозоқ солдати»-қозоқ адабиетида Улуғ Ватан уруши мавзусида езилган биринчи йирик эпик асардир. Юксак ғоявий-бадиий фазилатларга эга болган бу роман уша йилларда бутун совет адабиетида сезиларли ходиса болди ва қисқа муддатта купгина қардош халқлар тилларига таржима қилинди, чет элларда босилди».

Шынымен де, «Қазақ солдаты» романы аз уақыттың ішінде шет елдерде өз оқырмандарын тапты яғни бұл кітап ұлттық әдебиеттің шет елге тұңғыш ұшқан «Қарлығашы» қатарына жатады. Романның туңғыш рет 1950 жылы Алматыда Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан жеке кітап болып шыққаны бәрімізге белгілі. Бұдан кейін роман бір неше рет басылды.

«Қазақ солдаты» орыс тіліне аударылып, сан рет басылып шықты. Роман алғаш рет 1949 жылы орысша жарық көрген еді.

«Қазақ солдаты»романы КСРО халықтары тілдеріне аударылды. Роман 1956 жылы ұйғыр тіліне, 1960 жылы қырғыз тіліне, 1962 жылы өзбек тіліне аударылып, кітап болып басылып шықты.

«Қазақ солдаты» романы шетел тілдеріне де аударылды. Роман 1951 жылы болгар, поляк тілдеріне, 1952 жылы румын, словяк, чех халықтарының тілдерінде жеке кітап болып шықты.

Шет елдің сыншы, жазушылары романды әдебиет жетістігі деп жоғары бағалады. Мысалы, Париждегі «Эроп» журналы Бельгияда шығатын газет (роман Франция мен Бельгияда 1958 жылы жарияланған) қазақ даласында осындай тамаша шығарманың жазылу себебі еліндегі мәдени-қоғамдық өзгерістің жемісі деп көрсетті.

Ұлы суреткер Ғ. Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» романы ұлттық әдебиетте бұрын бейнеленбеген күрделі құбылыс–соғысты кең көлемде суреттеген шығарма.

Демек, Тәкен Әлімқұловтың «Ғ. Мүсірепов өзін де, өзгені де қайталамайды» деген пікірі өте әділ айтылған.

Сұрапыл соғыс бітпей жатып соғыс тақырыбында қалам тарту жазушының азаматтық борышын орындауы еді .Бұл романда суреттелген тарихи шындық, бас кейіпкердің басынан кешкеноқиға мен соғыс суреті (Керчьтегі т.б.) кейбір кейіпкердің негізі болғаны шығарманың шыншыл сипатын айқындай түседі.

Көрнекті жазушы Ғ.Мүсіреповтың «Қазақ солдаты» романы қазақ әдебиетіндегі әскери тақырыпқа жазылған алғашқы шығармалардың бірі екендігі белгілі.

Шығарманың бас кейіпкері өмірде болған Адам .Ол – Керчь, майданындағы көзге түскен барлаушы, Қайрош Сарталиевтің прототипі Кеңес Одағының Батыры Қайырғали Смағұлов.

Жазушы Қайырғалиды батыр деп айтады. Бірақ соның өзінде тарихи шындықтан аспаған.Ол ел басына қатерлі шақта жанын аямай батыр атанған,халықтың өз ішінен шыққан азамат./12.64./

Қазақ әдебиетіндегі озық туындылардың бірі «Қазақ солдаты» романының жазылуына себеп болған оқиғалар қандай, жазушы мен батыр қалай кездесті, жазушы ізденісі қалай, қай салада жүрді, Ұлы Отан соғысы тақырыбына көлемді шығарма жазар алдында қаламгер өзіне қандай шығармашылық мақсат қойды деген және Ғ. Мүсірепов болашақ шығармасына қатысты жинақтаған шекізаты, суреткерлік тәжірибесі, жазушы шеберханасының құпия сырлары туралы көкейімізде жүрген сұрауларға біз филология ғылымының кандидаты Амантай Ақайұлы мен филология ғылымының докторы, профессор Қадыр Жүсіптің мақалаларынан жауап ала аламыз.

Жазушының өз шығармасының шынайы шыншылдығына ерекше мән бергеніне бас қаһарман Қайырғали Смағұловтың уәдесі күә.(«-Әуелі келісіп алайық; сіз ешнәрсені жасырмайсыз, мен ешнәрсе қоспаймын. –Жоқ, сіз ешнәрсе қоспаңыз, мен ешнәрсені жасырмаймын... Уәдеміз осы болды...»)

«Қазақ солдаты» романы жазушы Ғабит Мүсіреповтің ой-жоспарымен де, жазылу тарихымен де қызғылықты жайларға толы көркем туынды. Осы романды жазу барысында қаламгер түрлі шығармашылық көңіл-күйді бастан өткізген. Автор бұл шығарманы жазуда көп ізденген, ұзақ уақыт екшелген, сұрыпталған очерк, повестің жемісі «Қазақ солдатының» ойға оралуынан көңілде пісіп-жетіліп, жазылып бітуіне дейін өзіндік ерекшелігі, өзгеше тосын сыры бар Бұл шығарма суреткердің соғыс шындығын, Қ. Смағұлов өмірін жан-жақты зерттеп, терең білгенін мейлінше айқын көрсетеді/12.65./.

Қайырғали Смағұловтың қалайша кітап кейіпкері болғанын білу үшін филология ғылымының докторы, профессор Қадыр Жүсіптің «Егемен Қазақстан» газетінде жариялаған «Қ. Смағұлов: «Мен қалай кітап кейіпкері болдым» атты мақаласынан үзінді беруді жөн көрдім: «Кеңес Одағының Батыры Қайырғали(Константин) Смағұлов – жерлесім.Атырау облысының Қайыршақты ауылында туған. Батыр ағамен талай кездестім. Қайрекең сондай қарапайым адам еді. Үлкен – кіші демей, бала демей ашылып, шүйіркелісе кететін. Жауға сонша қатал болған адам, досқа жаны нәзік болатын.Бүгінде сол ардақты аға арамызда жоқ. О дүниелік болғалы да біршама уақыт өтті. Мен батыр ағамен пікірлескен сәтімді әрқашан еске алып, ұмытпай, шәкірттеріме әңгімелеп беретін едім. Сөз зергері Ғабиттің ғасырлық тойында сол сәтті қағазға түсіруді жөн көрдім. Болған сөзді болған күйінде баяндайын.

-Аға сіз Ғабит Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» романының бас кейіпкері Қайроштың прототипі қалай болдыңыз? Ғабит аға дәл сізді неге қалады? Прототип жасау үшін қазақтың басқа да батырлары немесе солдаттары жетпейтін бе еді? Ұлы жазушының көзі неге сізге түсті?-дедім бірде мен оған.

-1943 жылдың күз айларында Новороссийск қаласын алғанбыз. Содан кейінгі Элтиген биіктігіндегі шайқас, Керчь түбіндегі майдан мені Совет Одағының Батыры деген атаққа ие етті .Әсіресе, Керчь түбіндегі жау орталығын алуда ерлік істері үшін ротаның барлық адамдары орден – медальдарға ие болд . Рота ішіндегі он адамға батыр атағы берілгенеді, олар мыналар болатын: капитар Андрей Мирошник, лейтенант Анатолий Кокорин, лейтенант Николай Топольников, старшина Иван Тулев, старшина Павел Поправка, сержант Қайырғали (Константин) Смағұлов, кіші сержант Василий Толстов, старшина Василий Фурсов, старшина Самед Абдуллаев, қатардағы солдат Владимир Эсебуа.

Майдандағы аяқ-қолымнан алған жарақаттарымды емдетіп, госпитальдан аман-есен шыққаннан кейін бұйрық бойынша Батыр атағын алған адамдар майданға жіберілмей, бір ай демалыс беріліп, елдеріне аттандырылуы тиіс болғандықтан,мен де Алматыға жол тарттым. Бір айлық демалыстың мақсаты - туған жерлеріне барған Батыр елде кездесулер өткізіп, жастарды патриоттық рухта тәрбиелеуге ат салысады...»

Сонымен қатар ол Алматыға келіп түскенде кім күтіп алғанын және ертесіне жас жігіт республика Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы Жұмабай Шаяхметовке жолықтырғанын, үлкен залда жазушы, журналист және қарапайым халықпен ашық кездесуде болғанын, қойылған сұрақтарға қалай жауап бергенін , қандай күйде болғанын айтады. Кездесу біткеннен кейін Ж. Шаяхметов оны Ғабит Мүсіреповпен таныстырады. Сосын Ғ. Мүсірепов Қ. Смағұловты қонаққа шақырады .Ол туралы Қ. Смағұлов:

«Ғабит аға мәшине есігін өзі ашып, мені алдыңғы жағына отырғызды да , өзі артқы орындыққа жайғасты. «Қайырғали, сен менің нахоткамсың, менің бүгінгі зор табысым, тақырыбымның басысың, мұндай табысты күнім сирек»-, деді ол. Мәшине ішінде айтқан осы сөзі құлағымда мәңгі ызыңдап тұр...

Тамақтанып болған соң, Ғабең жеңгейге шайды соңынан ішетінімізді ескертті де , жұмыс бөлмесіне келіп, әңгіме-дүкен құрдық . Ой, жайсаң адам-ау өзі де!....

Асықпай қағаз-қаламын алды да маған сұраулар бере бастады. Шабыт құшағында отырған маған да сол керек еді. Туған ағаммен сырласып отырғандай шешіле сөйледім .

Тіпті шешен болып кеттім. Көңіл түкпірінде, ой - қалтарысында тығылып қалғандарды шығардым. Ғабең, менің жаңа қырларымды ашқанда терең сырлы ой көзімен үңіле қарады. Менің балалық, жастық, шәкірттік, солдаттық, майдан сырларын көз алдына елестетіп, менімен бірге жүргендей болды ма дедім. Сәл қашықтау отыр еді, жаныма жақындай түсті. /14.2./

Ғ.Мүсіреповтің шығармашылық тәжірибесіне зер салсак, болашақ шығармасына қажетті өмір материалдарын іздестіру мен жинау жолы түрліше екенін байқар едік. Жазушы «Қазақ батыры» повесін, «Қазақ солдаты» романын жазу барысында өз кейіпкерін Атырауға (Гурьевке) іздеп барып, Қайырғалимен кездесіп, кейін Алматыға шақырып алып әңгімелескен. Өзін толғандырған, көңілін мазалаған сұрақтарына жауап алған. Қайырғалидың айтқан әрбір әңгімесін зердесіне тоқып кейіпкерінің ойлау, сөйлеу мәнерін, азаматтық болмысын, мінез-ерекшелігін жан-жақты зерттеп, естіген әңгімесін ойда, көңілде, шығармашылық жұысында қорытып, әбден жетілдіріп барып, шығарма желісін содан кейін анықтаған. Сөйтіп, романды жазу барысында кейіпкерлерін қайтадан сомдады, шығарма оқиғасын нақты өмірлік шындыққа құрып, кейбір нанымсыз тұстарын көркемдік шындық шеңберінде ойша жалғады. Өмірде көп сөйлемейтін бір тоға Қайырғалидың мінез-қасиетін байқағаннан кейін оның мейлінше еркін сөйлеуіне жағдай туғызып, көлденең сұрақ қойып та отырған. Осы айтылған жайларға қарағанда, Ғ. Мүсірепов өзіне қажетгі өмірлік материалдарды осылайша жинастырып кәдесіне жаратқан.

Ғабит Мүсірепов Қайырғали айтқан естелік әңгімелердің бәрін бірдей шығармада пайдаланбаған. Жазушы естіп-білгендерін сол күйінде қағазға түсіре салмай, көркемдік талап тұрғысынан өткізіп, содан кейін таңдап алған. Материалдарды терең де мұқият зерттеген ол өзінің суреткерлік шеберлігінде олардың логикалық жағынан керекті деп тапқан мәліметтерді ғана пайдаланғаны байқалады. Романдағы оқиғалардың басым көпшілігі Қайырғалидың өз өмірінен алынып, суреттелген. Жаңа шығармасын жазу тұсындағы іздену жұмысының бір қырын автор былайша көрсетеді: «Менің жазудан гөрі ізденуге, әлденелердің себебін ашуға, оқиға түйіншектерінің табиғи құбылыстарының шешімін жорамалдауға уақытым көбірек кетеді. Мысалы: «Қазақ солдатын» жазудан бұрын Шолоховтық «Олар Отан үшін алысты» деген романын аудара бастадым.. Эренбургтың, Полевойдың, Ванда Василевскаяның, Б. Бұлқышевтің , тағы басқа авторлардың соңғы соғыс кезінде жазғандарын аудардым. Бауыржан Момышұлының он күндік лекциясын тыңдадым. Мәлікпен бір жеті кездестім. «Қазақ солдатының» бас геройы — Қайрош Сарталиевпен екі жеті отырдым. (Ғ.Мүсірепов. Әдебиет кәсіп емес— өнер, 1987,35-бет.).

Осының бәрі жазушы Мүсіреповтің жазу дағдысы мен шығармашылық шеберханасы туралы сыр айтады.

«Қазақ солдаты» романын жазамын деген ой-жоспар жазушыда бұрын болмаған. Ал мұның өзі тақырып табиғатынан, арнайы нұсқау тапсырма, кездесу әсерінен туындаған. Арнайы нұсқау тапсырма әсері дегенде айтарымыз мынау: «Батыр атағын алғаннан кейін Қайырғали туған жерге демалысқа келеді. Оны Алматы қаласында бір топ үкімет басшылары қарсы алады. Олардың ішінде сол кездегі үкімет басшыларының бірі Ж.. Шаяхметов, Т. Тәжібаев, Ғ. Мүсірепов болады. Кездесу барысында Ж.. Шаяхметов Ғабит Мүсіреповке Қайырғали Смағүұлов туралы шығарма жазуды тапсырады.

Сонымен бірге қаламгерге бұл идеяның тууына әсер еткен жағдайлардың ең бастыларының бірі сол тұстағы газет материалдары еді.

Атап айтқанда, 1944 жылғы 1 сәуірде Атырау (Гурьев) облыстық «Социалды қүрылыс» газетінде «Ер есімін ел сақтар, ел сенімін ер ақтар» деген айдармен Кеқес Одағының Батыры Қайырғали Смағұлов туралы көлемді материал жарияланған. Бұл материалдарда жергілікті авторлар Б. Қорқытовтың «Үстем болсын мерейің» және Ж.. Оспановтың «Батырға» деген өлеңдерімен бірге газеттің меншікті тілшісі О. Әжіғалиевтің «Батырдың туған жерінде» деген очеркі басылған. Айтылған материалдарда Қайырғалидың ерлік, адамгершілік қасиеттері баяндалады. Осыдан былайғы «Социалды құрылыс» газетінің 5—7—8 сәуірдегі сандарында Кеңес Одағының Батыры Қайырғали Смағұловтың қаласында жерлестерімен болған ресми кездесулері жайлы материалдар үзбей жарияланып тұрған.

Ал осы «Социалды құрылыс» газетінің 9-сәуірдегі санында Қайырғалидың суретімен бірге КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1943 жылғы 17 қарашадағы Указы жарияланған.

1944 жылғы 9 сәуірдегі санында «Казахстанская правда» газеті де топтама материал берген екен.

Газет беттершіндегі осынау бір батыр адам туралы жазылған сан алуан материалдар жазушы Ғабит Мүсіреповті қатты қызықтырады. Жазушы шығармашылығындағы соғыс тақырыбы, Қ. Смағүлов ерлігі туралы деректер осылай бастау алған. Ал шын бетбұрыс Қайырғалидың елге демалысқа келген кездесуімен басталады. Жазушы Гурьевке іздеп барып Қайырғалимен үш күн әңгімелеседі. Кейін соғыс аяқталғаннан кейін де бінеше рет кездесіп дидарласады