Конспекті Павлодар Кіріспе «Ғылыми зерттеу негізі»

Тәжірибелік міндеттерді математикалық амалдармен шешудің екінші кезеңі – модельді зерттеудің әдіс-амалын іріктеу, таңдау. Көп жағдайларда әдіс-амал таңдауда зерттеулер ішкі және сыртқы үндестіктер сәйкестігі принциптеріне құрылады, ықтимал жақын аналогиялық мәндерге қатысты болады: есептеудің дәлдік деңгейі деректер нақтылығы нормасымен сай келуі шарт.

Зерттеу әдісін математикалық модельдер мен іріктеу көбіне-көп оның түріне қатысты. Статистикалық жүйелер алгебралық теңдеулер көмегімен ұсыныла отырып, анықтағыштар көмегімен интеграциялық әдіспен, Крамер, Гаусс әдістерімен нақтыланып зерттеленеді. Аналитикалық шешімдермен күрделі ахуал қалыптасқанда өзге де амалдар іске қосылады: графикалық әдіс, хорд әдісі, сәйкестендіру амалы.

Дифференциалды теңдеулерді шешу үшін кең түрде қолданылатын әдіс-амал сапалық талдау, кірістірілген – жүйелілік әдістері. Нақтылы шешімдерге ие болуда Рунге-Кутта әдісі тәрізді функционалды сипаттағы амалдар кіріктірудің сандық әдістері қолданылады.

Күрделі міндеттерді шешуде сандық амалдар жүйесіне сүйеленеді. Тәжірибелік міндеттерді шешуде кең қолданыс тауып отырған Лаплас, Фурьенің логарифмдік жүйе ыңғайындағы тәсілдері.
4.4 Мүмкіндік-статистикалык тәсілдер

Әншейінде технологиялық үрдістер үздіксіз алмасып отыратын жағдайларда орындалады, осыған байланысты кездейсоқ, стохастикалық байланыстарды талдау мүмкіндігі туады, әр аргументке функцияның көптеген мәні сәйкес келеді. Байқаулар көрсеткендей, байланыстың кездейсоқ түрлеріне қарамастан, бұл жүйенің де өзіндік заңдылықтары бар. Бұндай статистикалық заңдар ықтималдық тоериясында белгілі жағдай мәнін ғана емес, кездейсоқ жағдайлардың орташа мәнін, нәтижесін де нақтылайды. Кездейсоқ жағдайлар нәтижесі неғұрлым көбірек болған сайын, талданатын жағдайлар саны да ерекше болады.

Ықтималдық теориясы кездейсоқ шамаларды реттеудің теоретикалык реттеу мәні мен ерекшеліктері қарастырады. Математикалық статистика өңдеу амалдары мен эмпирикалық жағдайды талдау барысымен айналысады. Бұл келтірілген екі ғылым түрі біртекті математикалық теорияны кездейсоқ үрдістерде қамтып, ғылыми зерттеулерде кең қолданылады.

Ықтимал жүйелерді зерттеуде кең таралымға ие болған дисперсионды, регрессионды, корреляциялық, спектрлі талдаулар, сонымен қоса түрлі комбинациялық ерекшеліктері.

Оңтайландыру міндеттерін шешуде қолданылатын әдістер – сызықтық және динамикалық бағдарламалау.

Теоретикалық зерттеулердің аталмыш әдістерін қарастыруда арнаулы әдебиеттер қолданылып, зерттеу нысанына айналады. Модельдеу теориясы ғылыми зерттеулердің аясында кең қолданыс тапқан.

Модельдеуде нысанның өзі ғана зерттелмейді, кезеңаралық көмекші жүйе де араласады, белгілі бір қатынаста қарастырылатын нысанды айқындап, сонымен бірге нысан жайлы ақпарат ұсынады. Модельдеу үрдістерінде әрқашан араласатын қатынастарда шарт модельден зерттелетін нысанға дейінгі аралықты қамтиды. Мұндай қатынастар масштаб атауына ие. Модельдеу әдісі өлшемдер негізін желеу ете отырып, математикалық нақтылыққа сүйенеді, осы орайда модель заңды түрде көрініс беруші нүсқа болып саналады. Осындай жағдайлардың үш түрі болады, атап өтер болсақ:

– абсолютті ыңғай, жағдайдың уақыт пен кеңістікте толықтай сипат алуын талап етеді;

– толық көріністегі ыңғай – уақыт пен кеңістік ыңғайына қарай өрби отырып, қарастырылып отырған жағдайда толық сипатталады.

– толық емес түрі үрдістерді уақыт ыңғайына немесе тек кеңістікке қарай деңгейде қарастырады.

Осы аталып өткен әр жағдайдың модельдік көрінісі, сапалық, сандық жүйесі әр қилы. Модельдің физикалық табиғаттың адекваттылығы көзқарасы тұрғысынан және оригиналдық ыңғайда модельдеу физикалық ыңғайда болады, онда қарастырылатын жағдай біркелкі физикалық табиғатта көрініс табады; аналогты-салыстырмалы үрдістердің белгілі бір ыңғайдағы сәйкестік талабына байланысты. Мысалы, теңдеудің біркелкі формалары. Барлық аталған жоғарыдағы жайлар өздерінің жалпы заңдылықтармен орайлас, өзіндік теоремалары сипат алған.

Бірінші теорема. Физикалық, математикалық ыңғайлардағы жағдайларда белгілі бір параметрлер үндестігін аңғаруға болады, осы жүйе мәнге ие болады, сандық және функционалды көріністер сипат алады. Атап өтерлігі, екі жақты қыры бар: егер өлшемдер біртекті сипат алса, жүйенің өз ретін тапқандығы. 1-ші кестеде осы үрдістерге тән елшемдер жүйесі орын алған.

Екінші теорема. Физикалық үрдістің барлық толық теңдеуі белгілі бір бірліктер жүйесінде орнығып, теңдессіз қатынастар параметрлері ыңғайымен ұштасып, өлшем құрай алады.

Үшінші теорема. Екі теоремада атап өтілген жүйелерден өзгешелік – бұнда өзара жақын параметрлердің прапорционалдығы басты нысанға алынып, бір мәндік жағдайында көрініс табады.
1 Кесте – Механикалық және гидродинамикалық ұқсас критерийлер

Критерийлер	Теңдеулер
Ньютон
Фруд
Эйлер
Рейнольдс
Архимед

мұнда t – уақыт;

γ₀ – кинематикалық тұтқырлық коэффициенті;

Барлық үлгілердің қасиеттері ортақ. Бұл қасиеттер статикалық және динамикалы структуралық кейбіреулерінде болуы. Кез келген үлгі бұл нысанды, оқылатын нысанаға сәйкестелген.

Үлгілердің барлық түрі әртүрлі үрдістердің ғылыми зерттеулерін жүргізуге, қорытындыларды тексеруге және толық, көрнекілі ұсыныс алуға мүмкіндік береді, тен есептеу негізінде ғана емес. Тұжырымдамалы үлгілер ұлгілерді, әзірлеуді және пайдалануды қарастырады, оқу үрдісінде бақылаумен қалыптасқан және нысан жұмысы кезінде бақылау. Кибернетикалық үлгілер белгісіз қарады жәшіктің кіріс және шығыс қызметі қатысын алуға негізделеді, оқыту құбылысын ішкі структурасын ашпай. Квази ұқсас және электронды үлгілер бөлшектерді синтездеумен айналысады, әртүрлі нысананың үлгісі болатын, қазіргі кезде әсіресе зор маңызы бар есеп шығару кезінде техникалық қолданыстардың үлкен жүйелерін жобалау және пайдалану.

Электронды үлгілеу құрастырылған операциялық блоктардан үлгілер жасайтын және үлгі синтезін өткізетін құбылыспен нысаналардың есебін шығаруға мүмкіншілік береді. Әмбебаптың қиыстыру операциялық блоктар жиынтығы әмбебаптың және арнаулы аналогтың машиналар (ААМ) әмбебаптың сандық есептеу машиналармен (ӘЕМ) жасауға мүмкіншілік береді.

Арнаулы бағдарлама бойынша жүргізілген эксперимент кез келген зерттеудің шүбәсіздігін, сынын ішінде үлгілеуді пайдалануды береді. Эксперимент өткізудің өлшемді бағдарламасы (ойлау математикалық немесе физикалық) құбылыстарға таратылатын нәтижеге баға береді. Қорытылған өлшемдік байланыс түрінде, кездейсоқ, керексіз факторлар әсері алынып тасталады.

Кез келген эксперимент (физиалық немесе есептеу) дұрыс жасағанда және өнделгенде айқын өтеді.

Зерттеулер нәтижесін өлшемдік өңдеу мүмкіншілік береді факторлардын санын кеміту арқылы қажетті эксперимент санын азайтуға, ұқсас үрдістердің сансыз үлкен тобына өсіп эксперименттердің әрқайсысының нәтижесін таратуға.

Экспериментті өлшемді жоспарлау (Э.Ө.Ж.) үшін қажетті:

1) π₁ мөлшерсіз кешен түрін анықтау, салыстырмалы бірлікпен

π_рp_l+1, ..., p_l+n, көрсетілген, өлшемдік мақсатты қызметі (егер үрдістің дифференциалды теңеуі белгілі болса) бұл теңдеулерді бастапқы (шекті) шартқа өзгерту және жоғарыда жазылған әдіспен өлшемді түрге әкелу.

2) Мөлшерсіз кешен қозғалыс диапазонын анықтау өлшемсіз параметр қозғалысы берілген интервалы бойынша p₁, ..., p_l;

3) π₁, ..., мөлшерсіз үстемділік кешенін анықтау, π_m, елеу экспериментті өлшемді жоспарлау негізіне сәйкес тәжірибе (есептеу) жасау жолымен.

4) Полином коэффициентін анықтау мақсатымен белсеңді және еңжарлы экспериментті өлшемді жоспарлау негізіне сәйкес тәжірибе (есептеу) өткізу:

Аз тәжірибе (есептеу) өткізу нәтижесінде алынған полином мөлшерсіз кешенді байланыстыратын нақты байланысты білу ғана емес және осы тәжірибе нәтижесін үрдістің кең түріне тарату.

Қойылған мақсат жүзеге асады:

1) табиғи үлгілеуде (М), нысанаға зерттелетін, өзгеріс енгізбей және арнаулы қондырма жасамай (өндірістік эксперимент); табиғи өтетін жеке үрдістер немесе құбылыстар туралы мағлұматтар қорытылу арқылы жасалған үлгілеуде, т.б.;

2) арнаулы үлгілер және стенттерде.

Физикалық үлгісі (мысалы, қуат жүйесінің) физикалық нақты жүйесінің кішкентай көшірмесін көрсетеді. Әрбір үлгінің нақты мақсаты көрсетіледі, ол оның көмегімен шешіледі.

Мұндай зерттеуді өткізу үшін үлгі жасау кажет, оның параметрі ұқсас түпнұсқа өлшемдеріне.

Белгілі өлшемдер арқылы таңдауға мүмкіндік береді, онда міндет қою және жабдықтау мүмкіншілігі есептеледі.
5.5 Ұқсастық және үлгілеу

Егер ені салыстырмалы жүйедегі кұбылыстардың табиғаты әр түрлі болса, бірақ кейбір ең қызық үрдістер осы зерттеулерде, екі жүйеде.

Жүретін, біркелкі дифференциалды теңдеулермен жазылған онда айтуға болады, бір жүйе тура ұқсау үлгісі екіншісінің (құрылымдық үлгілеу ұқсастың үлгілеудің бір түрі, ондағы дифференциалды теңдеу, физикалық үрдісті көрсететін, жеке бөлшектермен белгіленген).
5.6 Математикалық ұқсастық және үлгілеу

Сандық ЭВМ, әртүрлі үрдістерді үлгілейтін, екі негізгі бағытта қолданылады. Бірінші-табиғи уақытта жүретін үрдістерді үлгілеу, онда есептеу мәліметтері ЭВМ-ға оқыту жүйесінен түседі немесе басқаруды қажет ететіннін.

Екінші бағытта (мысалы, болжау, жоспарлау, жобалау есептерін шығару), осы үрдісті үлгілеудің қажеттілігі жоқ, бүл үрдістерді үлгілеуде тездетуге болады.

ЭВМ үлгілеу құрылғы емес, ЭВМ қандай да болмасын қызметті есептейді, өңдейді, сақтайды және ақпарат береді, формальды үлгі жасайды-есептеу қызметінің алгоритмы.

Ақпарат өңдейтін алгоритмдердің жалпы сипаты болды қажет, бүл және есептің шығару жолы емес, қорытынды ұқсас есептердің біртұтас тобын шығару, біртұтастығы ұқсас теория әдістерімен анықталды.

Құбылыстардың әртүрлі сипаттамасын үлгілеу негізінде алғанда, түпнұсқалар мен үлгілердің нәтижелерінің айырмашылығындағы факторларды ескеру керек. Бұл факторларға дәлсіздіктер жатады, түпнұсқа параметрлерінің тәжірибе немесе анықтамасымен шартталған, үлгі өлшеміне енген және үлгі параметрінде қайталанған (бұл дәлсіздіктерді кейбір қосынды дәлсіздіктерге ұксас өлшемдердің кайталануынан); тәжірибе жүргізгендегі өлшеулердің қателері (бұл қателер азаяды өлшеулерді көп ретқайталаса, дәл құралдарды тандаса). Басты үрдіске әсер ететін үлгідегі факторлардың толық есепке алынбауы (дәл үлгілеудің орнына жақындатып жасау).

Нақты жүйенің эксперимент зерттеулердің нәтижесінің дәлдігі, физикалық үлгілердің тәжірибелері, ұқсас есептеу машиналарда (¥ЕМ) үлгілеу жұмыстары және өңдеу жүйесінің сандық есебін шығару, зерттелген үрдістің сүреттелуі, әртүрлі бағалануы қажет.

Әдетте тәжірбиелік қосымшаларда үлгілеу нәтижесінің дәлдігін бағалау, тәжірбие қателерін есепке ала отырып және ұқсайтын өлшем қайталануы екі міндетке тіреледі: ұқсас өлшемнің стохастикалық түрінің әсерін бағалау және дәлдік орнына жақындаған үлгілердің іске асыру қателігін бағалау.

Ғылыми зерттеулердің аса маңызды бөлігі эксперимент, оның негізі ғылыми қойылған тәжірибе, дәл ескерілген және басқарылған шарттармен. Эксперимент сөзі латын experimentum – сынама, тәжірибе. Эксперимент түсінігіне тәжірибенің ғылыми қойылымы және зерттейтін құбылыстың дәл ескерілген шартта бақыланды, құбылыстың жүруін бақылауға мүмкіншілік береді және осы жағдайларды қайталаған сайын оны қайта жасау.

Экспериментінің негізі мақсаты зерттелетін нысаналардың қасиеттерін айқындау, болжамдар әділдігін тексеру және осы негізде ғылыми зерттеудің тақырыбын кеңінен және терең зерделеу.

Шарттар қалыптастыру әдістері бойынша эксперименттер бөлінеді: (табиғи және жасанды); зерттеу мақсаты бойынша (өзгертуші, анықтаушы, бақылаушы, ізденуші, есептеуші); өткізуін ұйымдастыруы бойынша (зертханалық, табиғи, далалық, өндірістің т.б.); зерделенген нысана мен құбылыстың құрылымы бойынша (дара,күрделі); зерттеу нысанасына сырт әсердің сипаты бойынша (заттың, қуаттық энергетикалық, ақпараттық); эксперименттік зерттеудің құралы мен зерттеу нысанасының қарым-қатынасының сипаты бойынша (қарапайым, үлгілі); экспериментте зерттелетін үлгілердің түрі бойынша (материалдық, ойлы); бақыланатын шамал бойынша (белсенді, енжарлы); факторлар саны бойынша (бірфакторлы, копфакторлы); зерделенген нысана немесе құбылыстардың сипаты бойынша (технологиялық, социометриялық) т.б.

Кез келген түрлі эксперимент жүргізу үшін: бақылауға жататын болжам дайындау; эксперименттік жұмыстардың бағдарламасын жасау; зерттеу нысанасына кірісу жолдарын және әдістерін анықтау; эксперименттін жұмыстардың іске асыру жағдайын жүзеге асыру: эксперимент жүрісі мен нәтижесін байқау жолдары мен әдістерін жасау; эксперимент құралдарын дайындау (құрал, қойылып, үлгі т.б.); экспериментке қажетті қызмет көрсететін персоналмен қамтамасыз ету.

Эксперимент әдістелелерін дұрыс дайындаудың ерекше маңызы бар. Әдістеме-бұл ойлау және физикалық операциялардың жиынтығы, белгілі тізбекте зерттеу мақсатына жетуге сәйкестеп.

Орналасқан эксперимент жүргізу. Әдістемелерін жасағанда ескеретін жағдайлар: бастапқы мәліметтерді анықтау мақсатымен зерттелетін нысанаға алдын ала бақылау жүргізу (болжамдар, факторлар таңдау); эксперименттеуге мүмкіндігі бар жағдай туғызу (эксперименттің әсерге нысана таңдау, кездейсоқ факторлардың әсерін жою); өлшем шектерін анықтау; зерделеу құбылысының дамуын жүйелі түрде бақылау және фактілердің дәл жазылуы; әртүрлі әдіс, құралдармен фактілерді бағалау және өлшеу тіркеуін жүргізу, қайталау жағдайлар туғызу, шарттар сипатын өзгерту және қиылыс әсер жасау, бұрын алынған мәліметтерді растау немесе жоққа шығару мақсатымен күрделенген жағдайлар туғызу; эмпирикалық зерделеуден ойлау қорытындаларға көшу, алынған нақты материалды теориялық өңдеу және талдау.

Әрбір экспериментің алдында жоспар құрылады, ол қамтамасыз етеді: экспериментің мақсаты мен міндеттерін; факторларды таңдауды; эксперимент көлемін негіздеуді, тәжірибе саны; тәжірибелерді өткізу тәртібі, факторлар өзгерісінің тізбегін анықтауды; факторлар өзгерісінің қадамын таңдауды, келешек эксперименталды нүктелер арасындағы тапсырмалар интервалы, өлшеу құралдарын негіздеуді, эксперимент жүруінің барысы; экспериментің өңдеу әдістерін және нәтижесін талдау.

Әдістеменің маңызды бөлімі – бұл эксперимент мәліметтерін талдау және өңдеу тәсілдерін таңдау. Мәліметтерді өндеуге барлық сандарды жүйелеу, топтастыру, талдау жатады. Эксперимент нәтижелері жазудың оқуға ыңғайлы түріне жинақталу керек еместер, графиктер, формалалар, номограммалар.

Барлық шамалар біртұтас физикалық шама бірлігінің жүйесінде бағалануы тиіс.

Әдістемені жасап және бекіткеннен кейін эксперименттің зерттеулердің көлемі және еңбек сыйымдылығы белгіленеді, олар теориялық жұмыстың тереңдігіне, өлшеу құралдарының дәлдік дәрежесіне байланысты болады. Эксперименті жұмыстардың көлемі анықталғаннан кейін, өлшеу құралының қажетті тізімі, материалдар көлемі,орындаушылар тізімі, күнтізбелік жоспар және шығын схемасы жасалады.
6.2 Эксперименттік зерттеуді метрологиялық қамтамасыз ету

Эксперименнтік зерттеуде өлшеу маңызды орын алады. Өлшеу мәнісі өлшенетін шаманы белгілі шамамен әтолонмен салыстыру. Өлшеу теориясы мен іс-тәжірибемен метрология өлшеу, әдістері бірлік, қамтамасыз ететін құралдары және дәлділікті қажет ететін әдістері туралы ғылым.

Өлшеу әдістері тура және жанама деп бөлінеді, тура өлшеуде шаманы іс-тәжірибеден, ол жанамада – тура өлшеумен анықталған басқа шамалардан алады.

Соңымен қатар абсалютті және салыстырмалы өлшеулер болады. Абсалютті өлшенетін шама берілгендегі тура өлшеулер. Салыстырмалы – өлшенетін шамалар талмыш шамаға қатысы, бірлік рөлін ойнайтын немесе бұл шаманы аталмыш шама қатысына қарай өлшеу.

Өлшеудің бірнеше әдістері бар: бағалау әдісі, салыстыру, қарама-қарсы қою әдісі дифференциалді, орын әдісі, бастыру әдісі, тура келу әдісі.

Эксперименнтік алып тастамайтын бөлігі өлшеу құралдары, техникалық құралдардың жиынтығы, нормальді қателері бар, эксперимент жүргізуге қажетті ақпаратты беретін.

Өлшеу аспабы эксперимент жүргізуге ыңғайлы түрде зерделенген шама туралы анықталған ақпарат алуға арналған өлшеу құралын айтады.

Өлшеу аспаптары дәлдік және қателік шамасын сипаттайды. Өлшеу тұрақтығымен және сезімталдығымен. Аспап қателері абсалютті және салыстырмалы болады:

x_д – өлшенген шаманың нақты саны.

Салыстырмалы қателік мынадай формуламен анықталады:
.
Дұрыс жағдайда көрсетілген қосынды кателігі t_в=20⁰С, aya ылғалдығы 80%; p=1,01325·10⁵ Н/м² бұл аспаптың негізгі қателіктері деп аталады.

Аспаптың негізгі сипаттамасы, оның дәлділігі, қосыныды кателіктермен сипатталатың. Барлық елшеу құралдары дәлдікке мерзімді тексеруден өтеді. Ең кенінен тараған тексеру әдісі салыстыру әдісі. Оның мәнісі бір шаманы өлшеу тексерілетін үлгі аспаптарын және салыстыру.

Жұмыс орны деп кеңістігінің бөлімі эксперимент жүргізуші зерттеулер жүргізетін зертхана.

Зертхана деп арнаулы жабдықталған эксперименттер жүргізетін орынды айдады. Негізгі зертханалардың 3 түрі болады: қозғалмалы, станцонарлы, жүрісті.

Станционары зертхананың жұмыс орны арнаулы жұмыс үстелімен жабдықталады. Зерттеуші зертханада жауапты жұмысты орындайды, оған зерттеу міндетінің дұрыс шешілуін байқайды. Сондықтан эксперимент жүргізгенде мұқият ұқыпты болу керек. Барлық жолдаулар, анықтаулар, бақылаулар арнаулы журналға жазылады. Онда эксперимент жүрісінің барлық факторлары жазылады.Экспериментті жүргізгенде орындаушы өлшеу құралдарын аппарат және қондырғы орнатылған, олардың көрсеткіші дұрыстығы қоршаған ортаның сипатын үздіксіз бақылап отыруы керек, бөтен адамдарды жұмыс орнына кіргізбейді. Орындаушы жүйелі түрде өлшеу құралдарын тексеру міндетті.

Орындаушы өлеулер жасауымен бірге нәтижелерді алдын ала өндейді және талдайды. Эксперимент жұмыстар кезінде қауіпсіздік техникасы нұсқау талабын, өрттің алдын алуды сақтау қажет. Өлшеулер нәтижесі әртүрлі зерделеу сұрақтары үшін сипаттама бойынша кестеге түсіріледі, сенімсіз сандар мұқият зерттеледі. Тәжірибе мәліметтерін өндеу жасайтын дәлдік анықтары салыстырылады.

Келесі кезең – эксперимент талдау мұнда фактрлер, үрдіс жұмысының себептері , эксперимент және болжалдық барлығы жасалады. Эксперимент нәтижелері хататмаға толтырылады.

Өлшеу қабілеттеріне, аспап дәлдігінен басқа өлшеу құралы және әдістердің жетілділігіндегі эсер етеді. Тәжірибе жүргізудің мұқияттылығы, жетіспеушілігі тәжірибе кезіндегі әртүрлі есептелмеген факторлардың әсері, Өлшеу қателері жүйелі және кездейсоқ болады. Жүйелі қателер эксперимент қайталанғандаға тұрақты қателер. Кездейсоқ қателер эксперимент жүргізушінің қателеріне байланысты. Талдау кезінде оларды алып тастайды және ескермейді.

Жүйелі қателерді аспаптық және субьективті деп бөлінеді.Жүйелі қателерді міндетті түрде өлшеу құралын жөндеу, қойылымды мұқият тексеру, сыртқы ортаның керекгісіз әсерін жою арқылы қателердің арасында ерекше орын алатын субьективті, психологиялық себептер. Мысалы, жүргізуші эксперименттің күтпеген нәтижесін бұрынғы көріністер бойынша түсініп, немесе эксперименттің мәліметтердің ойдан алуы, бұрыңғы болжамды бекіту үшін.

Сонымен, қорыта келе эксперименттің барлық нәтижесі сынаулы қабылдануы және көп рет тексерілуі керек.

Есептегіш эксперимент деп методология және технология зерттеулері, қолданбалы математика және ЭВМ қолдануына негізделген, математикалық үлгілеуді пайдаланғанда техникалық база ретінде. Есептегіш эксперимент зерделеу нысанасының математикалық үлгілеуін жасауға негізделген, олар кейбір ерекше математикалық құрылым көмегімен қалыптасқан, әртүрлі экспериментің жағдайда нысана қасиеттерін көрсетуге қабылетті. Есептегіш экспериментің технологиялық циклі келесі кезеңдерге бөлінген:

1) Зерттейтін нысанаға үлгі құрылады, әдетте алдымен физикалық: әділ қайда алынған нәтижелері бір уақытта үлгінің қолдану шарттары және жіберілімдер шекаралар, қалыптасады.

2) Қалыптасқан математикалық үлгілеудің есептеу әдісі жасалады, әдетте алгебралық формулалар жиынтығы түрінде, оларді есептегіш алгоритм дейді.

3) ЭВМ есептер шығару бағдарламасы және алгоритм жасалады.

4) ЭВМ есептеу жүргізіледі.

5) Есептеу нәтижесін өңдеу, талдау және қорытындылау.
7 Экспериментті зерггеулердің нәтижелерін өңдеу
7.1 Кездейсоқ қателер теориясының негізі және өлшеудегі кездейсоқ қателерді бағалау әдістері

Кездейсоқ қателерді талдау кездейсоқ қателер теориясына негізделеді. Кездейсоқ қателер теориясының негізінде мына ұсыныстар жатыр өлшеу саны көп болса кездейсоқ қателер біркелкі шамада, әр түрлі белгілі біркелкі жиі кездеседі; үлкен қателер кішілерден сирек кездеседі; өлшеудің шексіз көп санында өлшенетін шаманың нақты мәні өлшеудің барлық нәтижесінің орта арифметикалық мәніне тән, ал өлшеудің басқадай нәтижесін кездейсоқ сияқты заңмен қарастырылады.

Өлшеу жиынтығын бас және таңдамалы деп бөледі. Бас жиынтық деп x_i, өлшеудің барлық мүмкін мәнін немесе өлшеудің мүмкін мәндерін Δx_i.

Таңдамалы жиынтыққа өлшеу саны n шектелген және әрбір жағдайда анықталады. Әдетте саналады, егер n>30 болса берілген өлшеу жиынтығының орта мәні нақты мәніне жақындай түседі.

Кездейсоқ қателер теориясы берілген мөлшердегі өлшеудің өлшеу нақтылығы және сенімділігі бағаланады немесе өлшеудің аз мөлшерің анықтау, өлшеудің нақтылығы мен сенімділігіне талап ететін кепілдік беру.

7.1.1 Сенімді ықтималдық көмегімен интервалды бағалауды нақтылау. Реттеудің қалыпты заңы мен көлемін қарастыруда бағалау ерекшелігі өлшемдерде D дисперсиясы және вариация к_в коэффициенты болып табылады:

Сенімді деп есептелетін x_i, мәнінің интервалы, x_д мәні ыктимал шамалардың өлшеміне тең.

Сенімді ықтималдықта өлшенетін шаманың нақты мәні аталмыш сенімді интервалға өтеді. Бұл шама бірліктер үлесінде немесе пайыздық көрсеткіштерде нақтыланады:
,
мұнда φ(t) – Лапластың интегралды функциясы.

Егер сенімді ықтималдық p_д қалыптасып, орын алса, (оны көбінесе 0,90 0,95 0,9973-ке тең деп қабылдайды), онда өлшем нақтылығы белең алады (сенімді интервал 2μ) , негізінде үрдіс сипаты танылады. Сенімді интервалдың жартысы мынаған тең:

Сенімді интервал кез келген жүйенің өлшем дәлдігін ерекшелендіріп, ал сенімді ықтимал өлшем дәлдігін реттейді.

7.1.2 Өлшемнің минималды көлемін анықтау. Бағалаудың статистикалық әдістерінің бірінші кезектегі міндеттерінің бірі- аталмыш жағдайдың лайықты, нақтылы сандық көрсеткіштерін жүзеге асыруға бағытталған. Міндеттер ауқымы өлшем санының минимальды көлемін лайықтандыру жүйесін көздейді, N_min сенімді интервалдың берілген 2μ мәнінде және сенімді ықтималдық көрінісінде белең алады. Өлшемнің орындалуында міндетті түрде олардың дәлдігін білген жөн, ол өлшем Δ қателігінің сенімді интервалын ерекшел ендіреді:

,
мұнда σ₀ – орташа арифметикалық мән, σ орташа квадратты ауытқуына ықпал ете отырып тең болмақ.

Зерттеулерде үнемі берілген Δ дәлдікпен және сенімді ықтималдықпен өлшемдердің қажетті көлемін анықтайды, осы орайда талап етілетін мәні Δ және р_д. N_min=n болғанда, біз мына мәнге ие боламыз:

1) n өлшем көлемімен қосымша эксперимент өткізіледі,еңбек сыйымдылығы тәжірибесінде 20-дан 50-ге дейінгі қүрамды қамтиды. Орташа квадратты ауытқу о есептелінеді;

2) эксперименттің қойылған міндеттеріне сай σ өлшемінің талап етілетін дәлдігі нақтыланады, бүл да қүрал дәлдігін өз өлшемінен асырмайды;

3) мөлшерленген t, ауытқуы лайықтандырылады, бұл да әдіс дәлдігіне қатысты;

4) N_min анықталады және әрі қарай эксперимент үрдісінде өлшем көлемі N_min – тең төмен болмауы керек.
7.2 Өлшем нәтижелерін графикалық өңдеу әдістері

Графикалық көрініс эксперимент нәтижесі барысында көрнекті үғым-түсінік береді, қарастырылатын ауысымды шаралардың функционалды тәуелділігінің жалпы ерекшелігін анықтайды.

2 – Сурет

Алынған графиктегі нүктелерді міндетті түрде икемді сызықпен жалғап, оның мүмкіндігіне қарай эксперименті нүктелерге жақын болуы қарастырылады.

Кей кезде графикті құруда бір-екі нүкте шүғыл түрде қисықтықтан ауытқиды. Бүндай жағдайларда ең алдымен жағдай мәні талданылады, егер функция өз ретінде қалып байқатпаса, онда бүндай шүғым ауытқуда үлкен қателік деп есептеуге болады. Бұндай жағдайларда міндетті түрде диапазондағы өлшемнің шұғыл ауытқуларын қайталаған дұрыс. Егер нәтижесінде жаңа деректерге қол жеткізілсе, графикке қондырылады, егер бұрынғы нәтижелер алынса, онда міндетті түрде жағдайдың физикалық мәнін талдау керек.

Эксперимент нәтижелерінің көріністерінің графикалық түрінде үш түрлі ауысымды b=f(x, y, z) мәнінде бөлу әдістері қолданылады, яғни өлшем интервалдары шамасының бірі бірнеше қалыпты мәндерді ұсынып, қалған екеуіне график құрады. Кейбір жағдайларда номограммалар күрады, олар кұрделі теоретикалық және эмпитрикалық формулаларды жүйелі есептеулерде қолдануды жеңілдетіп шамалардың белгілі шектік ыңғайын қарастырады.

Экспериментті зерттеулер үрдісінде екі шама өлшемінің статистикалық қатары алынады әр мәнге у (х) аргументінің белгілі мәні сай келеді. Экспериментті деректер негізінде алгебралық функция , мәнін таңдауға болады, бұлар эмпирикалық формулалар деп аталады. Мұндай формулалар аргумент мәні шегіне қатысты іріктелінеді. Эмпирикалық формулаларды іріктеу қажеттілігі, мысалы, күрделі аналитикалық қағидалар барысында орын алады. Эмпирикалық формулалар өз мүмкіндіктеріне қарай анағүрлым қарапайым және экспериментті деректерге сай келуі керек. Осылайша, эмпирикалық формулалар аналитикалық ыңғайда белең алып, өзгеше көрініс болады. Нақты аналитикалық мәндер қарапайым түрде көрініс тапса, аппроксимация, ал функцияларды - аппроксимациялану үрдісі деп аталынады. Эмпирикалық формулалалрды іріктеу үрдісі екі кезеңнен тұрады:

1) аталмыш өлшемдерді тік бұрышты координаттар сеткасына орналастырады, экспериментті нүктелерді қисықтармен біріктіріп, формула түрін бағдарлай іріктейді;

2) формулалар параметрлерін есептейді, үздік үлгіде қабылданған формулаға сәйкес келеді. Эмпирикалық формулаларды іріктеуді міндетті түрде қарапайым мәннен бастаған дұрыс.

Регрессионды талдау деп заңдылықтарды зерттеп, қарастырудың үрдіс аралық байланыстарын айтамыз. Үнемі ауысымды x және y аралығында байланыс белең алады, бірақ нақты анықталым байқалмайды, бір x мәніне бірнеше y жиынтығы тән. Мұндай жағдайларда байланыс регрессионды деп аталады. Регрессионды тәуелділіктер ықтималдығымен және стохастикалық байланыстармен ерекшеленеді. Сол үшін y және x шамалары арасындағы регрессионды тәуелділіктердің орнығуы статистикалық өлшемдерге қатысты.

Статистикалық тәуелділік үрдістің математикалық моделдерімен сипат алады, яғни регрессионды мәндермен, x тәуелсіз мәні мен ауысымды y мәндерін байланыстырады. Модель мүмкіндігіне қарай қарапайым болып табылады.

Регрессионды талдау мәні регрессиялар теңдеуіне ұласады, яғни кездейсоқ шамалар аралығындағы қисықтық түрін бағалауда өлшем нәтижелерінің нақты дәлдігімен ерекшеленеді. x пен y аралығындағы байланысты қосымша анықтау үшін графикке нүктелер еңгізеді және корреляциялық өріс қүрады (сурет 3). Топтау тығыздығына орай нүктелер түзу мен қисық сызықтарда белең алып, сызық көлбеу бойымен корреляциялық байланысты аңғартады.

Зерттеу гипотезасының жарамдылығын бағалау, сонымен бірге теоретикалық деректер шынайылығын нақтылауды теоретикалық қисықтықтың экспериментті деректерге сәйкестігін анықтауда, міндетті түрде көп жағдайларда теоретикалық- эксперимента зерттеулер талдауына сүйенеді. Адекваттылықты бағалау әдістері сенімді интервалдарды қолдауға да қатысты, берілген сенімді ықтималдықпен бағаланатын параментрлер мәнін айқындауға болады.

Мұндай тексеру мәні теоретикалық y=f(x) функциясын өлшем нәтижесімен салыстыруда қолайлы. Тәжірибеде түрлі статистикалық өлшемдер қолданылады.



Адекваттылықты калыптастыру – аппроксимация қателіктерін

аңғару. Адекваттылықты бағалауда Фишер, Пирсон, Романов, Колмагоров өлшемдері қолданылады.

Түйіндер мен жинақтау, тұжырым қалыптасқаннан кейін, дәлелдемелер ойлдастырылады, алынған нәтижелерді әдеби өңдеу, көркемдеу диссертация, есеп, баяндама, мақала, материалдар түрінде көрініс табады. Ғылыми қолжазбалар мазмұнына келесі талаптар қойылады: анықтық, жүйелілік материал берудегі қалыптылық. Қолжазба мәтінін абзацтарға, яғни ой түйіндеріне ажыратып, өзіндік ойластырылады оқтауландырады. Қолжазбаларда қайталаулар болмағаны дұрыс, бірінші ой тұжырымдалмай келесі жаңа ойға ойысу да өз нәтижесін бермейді. Созыңқы, ұғымға ауыр тіркестерді қолдану тиімсіз. Жұмыс сыни көзқарасқа лайық болғаны дұрыс. Артық сан, цитат, иллюстрациялармен жүктеу қажетсіз. Барлық көмекші материалдарды есепте қосымша ретінде енгізу керек. Шартты белгілер бірлігі сақталып, сөз, дыбыс қысқартылымында стандартқа сүйенген жөн.

Ғылыми есеп, баяндама, мақала жазуда келесі жоспар жүйесі сақталынады:

– атауы (жұмыстың аты);

– мазмұны;

– кіріспе (ғылыми жұмыс алғышарты орын алады);

– кіріспеде мәселенің тақырыбы, өзектілігі, зерттеу әдістері мен мақсат-міндеттері қарастырылады;

– қарастырылып отырған сауал төңірегінде әдебиеттерге шолу;

– негізгі бөлім (келтірілетін материалдарда әдістер, эксперименттік: деректер, жинақтау және зерттеуге қатысты түйіндер);

– тұжырымдар (қорытынды материал жеке тезистер ретінде, жекеше түрден жалпыға маңызды ойларға ұласады;

– қорытынды (ғылыми зерттеуге жинақтау, қорыту, сауалдарды ұсыну, ой білдіру);

– қолданылған әдебиет көздерінің тізімі;

– қосымша (көмекші таблица, графиктер, қосымша мәтіндер, басқа да материалдар).

Үнемі жұмыс мәтіні бойынша реферат немесе аннотация.

Әзірлеуге болады. Аңдатпа – есептің қысқаша түрі немесе мазмұн, форма және басқа да ерекшелік негіздерінің қысқартылған нұсқасы.

Реферат – бастапқы кұжаттың негізгі дерек, түйіндермен қысқаша берілу ыңғайлы. Реферат тақырып пен мәтінді қамтиды. Реферат мәтінің тақырыпты, пән нысанын, жұмыс ерекшелігі мен мақсатын, жұмыстың орындалу әдістерін, нақты нәтижелерді қамтиды. Аңдатпа ерекшелігін туындыға сипаттама беруден тұрады, негізгі тақырып, мақсат – нәтижені құрайды. Орташа көлемі 600 баспа белгісі. ҒЗЖ есебі аңдатпа мен реферат ішіндегіні қамтиды, зерттеу міндеттері мен алынған нәтиже, отандық және шетел ғылымында осы мәселеде қол жеткізген жетістіктер орын алады. Мәтін міндеті айқын техникалық тапсырмалар, белгілі әдістерге талдау, міндеттерді шешу жолдары, міндет әдістері бойынша қабылданған шешімдер есептеулер мен эксперимент нәтижелері, алынған нәтижелерге талдау, нәтиже бойынша қорытынды, пайдаланылу жолдарын көрсету. Жариялануға лайықты деп қабылданған жұмыстар қосымша рецензияланады. Рецензияланған мақала, баспа еңбекке жан-жақты талдау мен сыни баға беріледі. Әр рецензия рецензияланатын көздің тақырыбын құрайды, негізгі сауалдар қысқаша орын алып, рецензияланып отырған жұмыстың жетістіктері мен кемшіліктері орын алады. Рецензия соңында резюме келтіріледі, онда туындының өзектілігі бағаланып, теориялық, тәжірибелік мәні айқындалады, дәлелдемелер мен түйіндерге жалпы бағалау беріледі.

Ғылыми зерттеу жұмыстары мазмұны көбіне көп жаңа құрылым, материал, технологиялық үрдістерге ие. Осыған орай өтініш әзірлеу керек. Жаңашылдық нысаны: құрылым, әдісамал, зат, бұрынға белгілі құрылымдарды әдіс-амалдарды пайдалану әрекеттерін қамтиды. Өнеркәсіптік меншік ашылымға, жаңашылдыққа, пайдалы модель, өнеркәсіптік үлгі, тауар белгілері, формалық атауларға бөлінеді. Пайдалы модель-техникалық міндеттердің жаңа түрлері шешімін табуы. Өнеркәсіптік үлгілер ішкі өнеркәсіптік өнім белгілеріне қатысты, өнеркәсіптік жолмен орындалып, жаңашылдық мәнге ие болады. Тауар белгісі - тауардағы немесе жарнамадағы белгі, атылмыш тауарды басқа өндіріс тауарларынан ерекшелендіріп тұрады. Авторлық құқықты қорғаудың бірнеше формасы бар: авторлық куәлік және патенттер.

Авторлық куәлікті беруге немесе патентке өтініш ҚР-ның юстиция Министрлігінің интеллектуалды меншік Комитетіне ұсынылады. Авторлық құжат пен патентке өтініш беруде ұсыныс жазылады, жаңашыл дүние сипаттамасы, сызбалар, зерттеу актісі, әр автордың шығармашылық сайыстарға қатысқандығы туралы құжаттар қосылады. Аңдатпа енеді, онда жаңашыл үрдістің қысқа сипаты, қолданыс аясы мен мүмкіндігі ашылады, техникалық шешімнің жаңашылдығы барысында қорытынды, онда өткерілген патентті зерттеулер жайлы мәліметтер орын алып, күтіліп отырған технико-экономикалық тиімділік айқын байқалады. Жаңашыл дүниені сипаттауда оның тақырыбы және халықаралық жаңашыл дүниелердің қай класына енетіндігі де орын алады, прототип ерекшелігі, прототип сыны, зерттеу мақсаты, мәні, ерекше белгілері, графикалық көрініс фигураларының тізімі, нақты атқарылым үлгілері, техника-экономикалық тиімділік формула орын алады. Әр тарау сипаттамада жаңа жағдай беріледі. Жаңашылдық формуласы - белгілі ережелерге сай құрастырылған қысқаша ерекше белгі, оларда жаңашыл дүниенің нысандық белгілері, техникалық мәні орын алады. Жаңа дүниенің белгілері қатарында түсіндірлетіні түйін, құрылым бөлшектері, операциялар, режим параметрлері. Жаңашыл дүние параметрі ереже бойынша кіріспе бөлімнен түрады, онда жұмыстың өн бойына қатысты ақпарат беріледі.
8.3 Ақпаратты ауызша беру

Ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижелері баяндамалар тұрғысында, семинар, симпозиум, конференцияларда баяндама, мәлімдемелер тұрғысында беріледі. Конференцияға қатысушылар баяндамаларын әзірлейді. Баяндама ғылыми зерттеу жұмысының апробациядан өтілу мүмкіндіктерін қамтиды. Баяндама алдында тезистер әзірленеді – онда қысқаша сөйленетін ой-тұжырым. Қажет болған жағдайда көрне кілік материалдар мен түрлі техниқаларды қолдануға болады.

Ғылыми зерттеу жұмыстарының ақтық формасы оларды енгізу. Енгізу үрдісі екі кезеңнен тұрады: тәжірибелік-өндірістік және сериялы. Бірінші кезеңде сынақты зеотханалық және өндірістік жағдайларда жүргізеді тәжірибелі үлгі әзірленеді. Сынық нәтижесі бойынша әзір болған үлгі толықтырылуы шарт. Тәжірибелік-құрастырмалау жұмыстарының соңы – өндіріске жаңа технология енгізу, жаңа үлгідегі жабдықтар әзірлеу.

Өз кезінде академик А.Ф.Иофоре тарапынан ғылыми басшылық жүмыстары дәл, қарапайым жеткізілген болатын. Ол бірнеше талаптар үсынған болатын: қарапайым, ашық, принципшіл бол. Оларға қуан, қолда, олардікі дүрыс болса, сендір, егер олардікі қате болса, ғылыми негізде дәлелде. Егер оқушы белгілі бір жаңа бағыт пен айналысқанын қаласаң, оны білдірмей атқар, ол бұл идеяға өзі келуі керек, өзіндік жүмыс деп тануы шарт. Егер ол жұмысқа ғалым ретінде тікелей араласпасан, окушылар мақалаларына өз фамилияңды ешқашан тіркеме. Егер жетекші ретінде өзіңнен көмек сүралынса, түсіндір, сол үшін бұл тақырып қызықты. Өз күшің мен жағдайыңды пайдаланып жұмыс атқартуға тырыспа. Оқушылардың өздеріне мүмкіндік беріп, қиындықтармен өздері күресулеріне жағдай туғыз. Осы кезде ғана лаборант емес, нағыз ғалым даярын шығарасын. Келтірілген талаптар басқару принциптеріне негізделген. Ұжымды тиісді басқару жұмыс орындарының да толық баланста болуын аңғартады. Міндеттер мен құқықтар тепе-тең тұрғыда сипат алып, әр міндеттеме лайықты құқыққа сай орындалады. Жауапкершілік көлемі мен билік көлемі өзара байланысты, яғни жауапкершілік лайықты билікке сай келуі тиіс. Ұжымды басқаруда әдіс пен амалдарды таңдауда ерекше мәнге ие болатыны – сандық көрсеткіш. Егер басқаратын адамы жеті-сегіз адамнан асса, асшы қиындық сезінеді.

Ғылыми ұжым жұмысындағы нәтижеге жету үшін келесі принциптер назарға алынады:

1) Мәселенің мәні жайлы ақпараттық принциптер. Кез келген пайдалы жаңа ліс ұжымға айқын, қандай өндірістік, әлеуметтік міндет шешетіндері белгілі болуы тиіс.

2) Жұмысты бағалаудың превентивті принциптері. Уақытша қиындықтардан шығу, кері нәтиже беретін үрдістерден аулақ болу ескертіледі..

3) Қолдау принципттеру. Алда тұрған міндеттер ақпараты орындаушылар санасына пайдалы керекті деп қабылдануы шарт, жұмыскерлерге ғана емес, қоғамға да пайдасы ескеріледі.

4) Тотальдық принциптері. Барлық топ жұмыскерлері жаңа тапсырмаларға жете мән беріп, алдын-ала алған ақпараттары бойынша іс-әрекеттің шешімін табуына күш салады.

5) Перманентті ақпарат принциптері. Ұжым басшысы бүкіл ұжымды жүйелі түрде міндеттердің шешілуі, қол жеткізген нәтижелері, қиындықтары барысында ой қозғайды.

6) Әрекеттің үздіксіз принциптері. Бір әзірлеменің аяқталуы басқа бір тапсырмаға ұласыпғ жұмыс ырғағын жетілдіріп отырады.

7) Жеке компенсациялық принциптері. Адамдардың құндылық бағыт бағдарына есеп, олардың тұтынуы мен қызығушылығын ескеру.

8) Түрлі адамдардың инновацияны қабылдаудың типтік

ерекшеліктерінің санақ принципі.

Психологтар нақтылағандай, адамдар жаңа тапсырмалар мен жаңа енгізулер ашуына қатысты былайша бөлінеді: новаторлар энтузиастар, рационализаторлар, нейтралдар, консерваторлар, ретроградтар. Мінез-құлықтың жекешелеген ерекшеліктерін ескере отырып, мақсатты түрде еңбек атқарушыларға әсер етуге болады, олардың мінез-құлық ерекшеліктерін қалыптастыра отырып, тиімді іс-әрекетке бағыттау.
9.2 Іскерлік жазылым қарым - қатынасты ұйымдастыру

Осы орайда басқару үрдісін жандандыруға қатысты тағы бір маңызды міндет – құжаттармен сапалы жұмыс. Құжаттар қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Қарапайымдары бір сауал төңірегіне топтастырылады, күрделілері-бірнеше сауалдар төңірегіне құрылады. Кез келген құжат мәтіні екі ие одан көп негізгі бөлімдерден түрады. Біріншісінде құжатты құрастыру, екіншісінде – шешім, ұсыныс, тағайындалым, тұйіндер мен үсыныстар. Көп жағдайларда қүжаттар кіріспе, дәлелдеме мен қорытындылардан түрады. Сирек жағдайларда қүжат мәтіні бір қорывтынды бөлімді қүрайды. Кіріспеге қызметтік қүжатты қүрастырудың қажетті себептері орнығады. Дәлелдемелерде сауалдар мәні, дерек, фактілер, сандық дерек негіздемелері енеді. Дәлелдемелер өтініш пен талапты қанағаттандыру мәнімен орайласады. Қорытынды- негізгі логикалық қүрамды бөлім, онда қүжаттың негізгі мақсаты сипат алады (өтініш, үсыныс, келісім, қарсылық). Қорытынды қызметтік құжатта міндетті түрде.

Құжат мазмүнына қатысты логикалық элементтер орналасымының түра және кері тәртібі реті орын алады. Кері тәртіпте – ең алдымен түйін-тұжырым, ұсыныс, әрі қарай - дәлелдеме. Кіріспе бұнда кіріктірілмейді. Кері тәртіпте күрделі емес құжаттар құрастырылады. Құжаттың әр түріне өзінің сойлеу, тілдік құрылымы ның. Реттеу актілері үшін (бұйрық, тағайындалым) әр түрлі формадағы үрдістер тән. Қызметтік хаттарды қүрастыруда логикалық дәлелдемелер формасын пайдаланып, мақсатты түрде қалыпты шешім қабылдау назарға алынады. Құжат мәтінін құрастыруда нақтылық пен объективтілік, максимальды көлем қажет.
9.3 Іскерлік жиналыстарды ұйымдастыру

Шартты түрде барлық іскерлік жиындарда қарастырылатын сауалдар ерекшеліктеріне қарай жүйелеуге болады: (әкімшілік, техникалық, кадрлық, қаржылық, технологиялық, шүғыл), жиілік, кезеңдік, қатысушылар құрамы мен санына қарай, сауалдар көлемі мен түріне қарай, құрылымы мен ұйымдастырулығына, өткізілу әдістеріне қарай бөлінеді. Жиындарды мынадай міндеттерге қарай жіктеген ұтымды:

1) Мәселелік жиындарда шаруашылық мәселерін талқылаудың оңтайлы басқарылым жолдары қарастырылады. Мұндай жиындар сызбасы: баяндама-баяндамашыға сүрақтар талқылау – шешім қабылдау.

2) Нұсқаулы жиындар басқару сызбасының мәлімет –деректеріне сүйеніліп, жылдам атқарылуы көзделінеді.

3) Шұғыл жиындарда басшылық басқару сызбасы бойынша жоғарыдан тапсырмалар, ағымдағы мәселер барысында ақпарат алады.

Жиындарды әзірлеу ұйымдастыру және техникалық іс- шаралар кешенін құрайды:

1) Жиынды өткізу уақытын анықтау. Оны тұрақты етуге тырысу. Шұғыл жиындарды таңертең, қалғандары жұмыс аяғында.

2) Жиын қатысушыларын іріктеу. Мысалы, мәселелік жиындарда білікті тұлғалардың шағын тобы қатысады.

3) Жиынның күн тәртібін құру. Жиындарға екі-үш басты сұрақ

және қосымша сауалдар да ұсынылады. Жиындарда мынадай ережелер тәртібін сақтаған дұрыс: әр сөйлеушілердің ойлары оппоненттерге қарсы болмау керек, терең талдап барып жеткізгені жөн, ұжымды нақты, дұрыс шешім қабылдауға бағдарлау, шешімнің орындалуының нақты мерзімдерін белгілеу. Шұғыл жиындардың рационалды ұзақтығы 20-30 минут, проблемалық жиындар 1,5-2 сағат.

Басшы ұжымның ынтымағын қалыптастырып, шиеленістің балмауына жауап береді, қол астындағылар жұмыстарын жұмыс күні аясында шешуі тиіс. Бұл үшін оның сапалық қасиеттері, кәсіби іс-керлігі, біліктілігі, қызметтік этикасы болуы шарт.

1. 
   Баптизманский В.И. Основы научных исследований в
   

2. 
   Исагулов А.З. Творческая изобретательская деятельность в
   

3. 
   Исагулов А.З. Расчеты элементов литейной формы и
   

4. 
   Кане М.Л. Основы научных исследований в технологии
   

5. 
   Крутов В.И. Основы научных исследований. – М. : Высшая
   

6. 
   Налимов В.В. Логические основания планирования
   

7. 
   Никитин Г.М. Методические указания к выполнению
   

8. 
   Новик Ф.С. Оптимизация процессов технологии металлов
   

9. 
   Палев П.П. Методы обработки и оценки погрешности
   

10. 
    Спирин Н.А. Оптимизация, идентификация и оценивание
    

Н.А. Спирин, В.В. Лавров, В.С. Шаврин. – Екатеринбург: УГТУ, 1996. – 188 с.

11. 
    Чистяков В.В. Методы подобия и размерностей в литейной
    

1 Ғылыми танымның методологиялық негіздері....................................4

2 Ғылыми зерттеу бағыттарын іріктеу және ғылыми

зерттеу жұмысының кезеңдері...............................................................7

3 Зерттеудің тақырыбы бойынша жинау және сұрыптау.....................10

4 Теоретикалық зерттеу...........................................................................13

5 Ғылыми зерттеулерде модельдеу және модельдеу........................... 18

7 Экспериментін зерттеулердің нәтижелерін өңдеу.............................27

8 Ғылыми зерттеулер нәтижелерiн безендiру.......................................32

9 Ғылыми ұжымда жұмысты ұйымдастыру..........................................35

Әдебиет..................................................................................................39

Пікірсарап
«Ғылыми зерттеу әдістемесі» пәні бойынша дәріс сабақтарының сүйеніш конспектіне берілді. Бұл сүйеніш конспект «Металлургия» және «Технологиялық машиналар және жабдықтар» мамандықтарының студенттеріне арналған. Әзірлегендер магистр, аға оқытушы С.Ж. Кеңпейілова, магистр, аға оқытушы Быков П.О.

Дәріс сабақтарының сүйеніш конспекті 050709 «Металлургия» мамандығының ҚР МЖМБС 3.08.335 – 2006, 0507024 «Технологиялық машиналар және жабдықтар» мамандығының ҚР МЖМБС 3.08.350 – 2006 жалпыға міндетті мемлекеттік білім беру стандарттарына сәйкес құрастырылған.

Тәжірибелік жұмыстарда зерттеу тақырыптарын анықтау, ақпараттарды талдау, жаңашылдық жіктелімі мен патенттік ізденіс жұмыстар, жаңашылдық прототипін талдау сияқты мәселелердің басы ашылып, оларды меңгеруге дәріс сабақтарының сүйеніш конспекті берілген.

Университет студенттерін ғылымға жетелеуге, ғылыми тұрғыдан білім алуға жағдай жасайтын пән бойынша дәріс сабақтарының сүйеніш конспектілері қазақ тілінде оқып жүрген жастарға бірден-бір көмекші дүние болып саналады деп баспаға ұсынуға әбден болады.

Оқу жұмысының

проректоры

___________Н.Э.Пфейфер

« ___ » __________200 __ж.
Құрастырушылар: магистр, аға оқытушы Кеңпейлова С.Ж.,

магистр, аға оқытушы Быков П.О.

Металлургия кафедрасы
Кафедра отырысында ұсынылды, № __ хаттама, « __» _______2006 ж.

Кафедра меңгерушісі __________________М.М.Сүйіндіков

Металлургия, машина жасау және көлік факультетінің әдістемелік кеңесі қолдады « __» _______2006 ж., № __ хаттама
ОӘК төрағасы __________________ Ж.Е.Ахметов

КЕЛІСІЛГЕН

ММЖжКФ деканы ____________Т.Т.Токтаганов « __» ______2006 ж.

МжС бөлімінің

нормабақылаушысы_____________Г.С.Баяхметова « __» _____2006 ж.

ОӘБ бастығы ___________Л.Т.Головерина « __» _______2006 ж.

УДС 001.891. (07)

ББК 72 я 7

О 75
С. Торайғыров атындағы ПМУ ғылыми кеңесі ұсынған

т. ғ. к., профессор Сүйіндіков М.М.

О 75 Ғылыми зерттеу негіздері. «Металлургия» және «Технологиялық машиналар және жабдықтар» мамандықтарына арналған дәріс сабақтарының сүйеніш конспекті / Құрастыр. :

Кеңпейілова С.Ж., Быков П.О. – Павлодар : С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2006. – 40 б.

Дәріс сабақтарының сүйеніш конспекті 050709 «Металлургия» мамандығының ҚР МЖМБС 3.08.335. – 2006, 050724 «Технологиялық машиналар және жабдықтар» мамандығының ҚР МЖМБС 3.08.350. – 2006, жұмыстық оқу жоспарына және оқу бағдарламасына сәйкес құрастырылды.

Дәрістің сүйеніш конспектісінде ғылыми зерттеуді жүргізудің реті келтірілген және берілген зерттеу тақырыбы бойынша әдеби шолу жүргізу әдісі жан-жақсы жазылған, ғылыми зерттеуді жүргізу тәсілі және эксперименттердің нәтижесін өңдеу әдісі көрсетілген.
УДС 001.891. (07)

ББК 72 я 7

©Кеңпейлова С.Ж., Быков П.О., 2006

©С.Торайғыров атындығы Павлодар мемлекеттік университеті, 2006

жүктеу/скачать 309.5 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: