Кудабаева перизат асанбаевна

37 
қатынастарды жҥзеге асыра алатын қҧзыретті тҧлға етіп тәрбиелеу педагогтың 
бірінші кезектегі міндеті болып табылады. Бҧл ретте, олардың тҧлға ретінде 
қажетті сапалары мен қасиеттерін бойына сіңірудің маңызы зор. Аталған 
мәселені негіздеуге отандық ғалымдардың да іргелі зерттеу жҧмыстары негіз 
болды. Атап айтқанда, Ж.Аймауытовтың оқыту ҥдерісіндегі белсенділік 
мәселесі мен тҧлға теориясына қатысты еңбектерінің ҥлесі зор [137]. Ол тҧлға 
дамуындағы биологиялық және әлеуметтенудің сәйкестігіне қатысты 
сҧрақтарды биологиялық тҧрғыдан шешуді дҧрыс деп санады. Зерттеушінің 
айтуы бойынша, адам тума берілетін қасиеттер мен нышандар жиынтығынан 
тҧратын индивид болып дҥниеге келеді.
Жҧмысымыздың алдыңғы тармақшасында мәдениетаралық қҧзыреттілікті 
қалыптастыру екі мәдениеттің бірнеше жолмен ӛзара әрекеттесуі, яғни шет 
елдің мәдениетімен шет тілінің кӛмегімен және сол тілде сӛйлеушінің мінез 
қҧлық моделін тҥсіну арқылы танысу; шетел тілі мен мәдениетінің ана тілі мен 
ӛз мәдениетіміздегі мінез қҧлық моделінің дамуына әсері; екі мәдениеттің 
әсерінен адам тҧлғасының дамуы арқылы меңзейтіні туралы айтылған болатын 
[138]. Адам тҧлғасының дамытылуы, әрине, оқыту барысында да, тәрбие 
жҧмысын жҥргізу барысында да жҥргізілудің мәні зор екені белгілі. 
Аталған нышандар оқыту барысында дамытылуы қажет десе, М.Жҧмабаев 
адамның психикасын тҧтастық амал тҧрғысынан шешеді [139]. Мҧнда психика 
бір-бірімен тығыз байланысты ақыл-ой, жҥрек және ерік-жігер ҥш бірлік 
арқылы тҥсіндіріледі. М. Жҧмабаев этнопсихологиялық ерекшеліктерді ескере 
отырып қана тҧлғаны тҧтас зерттеуге мҥмкін болатынын айтты. Т. Тәжібаев 
тҧлғаның психологиясы мәселесін темперамент, мінез және қабілеттер атты 
психологиялық қасиеттерімен айқындайды [140]. Ғалым жеке адамды 
әлеуметтік қатынастармен саналы іс-әрекетті жҥзеге асырушы, нақты қоғамның 
мҥшесі, ӛзін басқалардан ажырата білетін, ӛзінің кім екенін тҥсінетін кісі дейді. 
Сондықтан адамның психологиясын дҧрыс ҧғыну ҥшін, ең алдымен , оның 
әлеуметтік жағдайын, кӛзқарасын, наным-сенімін, іс-тәжірибесін, кәсібін білу 
қажет деген тҧжырым жасайды. Сонымен қатар, зерттеу барысында aдамның 
тҧлға және маман ретінде дамуын зерттеп, жетілдіруге ҥлес қосқан М.М. 
Мҧқановтың педагогикалық психология бойынша жазған теңдессіз еңбектері 
тыңғылықты зерделенді [141]. 
Мәдениетаралық қҧзыреттілік мәселесі Ресей және отандық ғалым 
психологтардың тҧлғалық тҧғыр тҧрғысынан қарастырылады. Ресейлік 
психолог-ғалым А.А. Леонтьев қарым-қатынастың маңызды сипаты ретінде 
оның әлеуметтік мәнін қарастырады [19]. Мҧнда қарым-қатынас адамдардың 
қоғамдық-коммуникативтік іс-әрекетін жҥзеге асыру ҥрдісінде олардың ӛзара 
әрекеттесу формасы ретінде қарастырылады. Ғалым әлеуметтік психология мен 
жалпы психология аймағында қарым-қатынас мәселесі мен зейін мәселесін 
жан-жақты қараған. Ол «қарым-қатынас» ҧғымын әмбебап коммуникативтік 
әрекетке теңейді.
Сонымен қатар, автор адам толыққанды қарым-қатынас жасау ҥшін ол 
бірқатар іскерліктерді меңгеруі тиіс екенін айтады. Біріншіден, қарым-қатынас 
жағдайында ол жылдам және дҧрыс бағдарлануы тиіс. Екіншіден, ӛзінің 

38 
сӛйлейтін сӛздерін алдын-ала дҧрыс жоспарлап, қарым-қатынастың дҧрыс әрі 
нақты мазмҧнын таңдап алуы керек. Ҥшіншіден, хабарламаларды жеткізу ҥшін 
тиімді әрі адекватты қҧралдарды табуы қажет. Егер де осы қарым-қатынас 
актілерінің бір тармағы қате орындалатын болса, сӛйлеушіге қарым-қатынастан 
жоғары нәтижелер кҥтудің қажеті шамалы, яғни қарым-қатынас нәтижесі, 
әрине, тиімді болмайды [19]. 
Бҧдан мынандай қорытынды жасауға болады: мәдениетаралық қарым-
қатынас тек коммуникативтік міндеттің шешімі болып қана емес, сонымен 
қатар, мәдениетаралық қҧзыреттілікті қалыптастыру міндеттерінің шешімі 
болып табылады. 
Педагогика ғылымында адамдар арасындағы қарым-қатынас жасаудың, 
олардың ӛзара тілдесе білуінің қҧпия-сыры мен кілті неде деген мәселенің 
шешімін табу - қазіргі ӛмір талабы болып отыр. Бҧл ретте, студенттердің 
мәдениетаралық коммуникативтік қҧзыреттілігін қалыптастыруда олардың 
мәдениетаралық қарым-қатынасқа, жалпы адамдармен қарым-қатынас жасау 
барысында олардың ӛзге мәдениетті дҧрыс қабылдауын қадағалай отырып, 
дҧрыс жолмен тәрбиелеуді ескеру қажет. 
Болашақ мҧғалімдердің коммуникативтік қабілеттілігінде жетекші 
орынды коммуникативтік қасиеттер алады. Коммуникативтік қасиет – жағдайға 
«байланған» неғҧрлым нақты сипаттама, ал қабілеттер – жағдайға азырақ 
тәуелді, коммуникативтік қасиеттерді интеграциялайтын жалпыланған 
психологиялық ерекшеліктер. Мысалы, «сендіру іскерлігі» – коммуникативтік 
қасиет, адамдарға ықпал ету қабілеті – қарым-қатынасқа қабілет. 
Болашақ мҧғалімдердің коммуникативтік қабілеттілігі қҧрамындағы 
коммуникативтік қасиеттің бірінші компоненті перцептивтік (оның ішінде ең 
маңыздысы байқампаздық). Бҧл болашақ мҧғалімге педагогикалық ҥдерістегі 
қарым-қатынасқа қатысушылардың психологиясын, оның нақты жағдайдағы 
психологиялық жай-кҥйін ҧғынуға, қарым-қатынасқа қатысушы топтың жалпы 
жағдайын дҧрыс тҥсінуге жағдай жасайды. Болашақ мҧғалімдердің 
коммуникативтік қасиеттерінің келесі қҧраушысын эмпатияға даярлық ретінде 
анықтаймыз. Болашақ мҧғалімнің студент тҧлғасын тану ҥдерісіндегі маңызды 
коммуникативтік сапаларының бірі эмпатия. Эмпатия қарым-қатынасты іске 
асыру мен жалғастыру, іс-әрекетті бағыт-бағдарлауға әсер етуімен оқытушы 
тҧлғасы қҧрылымында маңызды рӛлге ие. Оқытушы мен студенттердің қарым-
қатынасын зерттеуші В. Айнштейн «адамға эмпатиясыз мҧғалім сапасында 
қызмет атқаруға болмайды» деп тҧжырымдайды [142]. 
Ал болашақ мҧғалімдердің коммуникативтік қасиеттерінің ҥшінші 
компоненті білімді тасымалдауда кӛрініс алатын студенттермен қарым-
қатынас жасауда, қарым-қатынасты саналы ҧйымдастырудағы әлеуметтік ӛзара 
әрекеттестіктегі жоғары дамыған қажеттілік. 
Қарым-қатынас - адамдардың бір-бірімен байланыс жасайтын ҥрдісі. 
Психолог Қ.Б. Жарықбаев қарым-қатынасты біріккен іс-әрекет қажеттілігін 
туғызатын, адамдар арасындағы байланыстың дамуын орнататын кҥрделі кӛп 
жоспарлы ҥдеріс деп пайымдайды. Психологиялық тҧрғыдан қарастырғанда 
мәдениетаралық қарым-қатынаста адамдардың танымдық хабарлар алмасуы, 

39 
ӛзара тҥсінісуі, бір-бірін қабылдауы тҥсіндірмені қажет етпейтін ҥрдіс. 
Адамдар арасындағы қарым-қатынас жасау да аса қажетті шарттардың бірі - 
сӛйлеушілердің ӛз ой пікірлерін ӛзгелерге, тыңдаушыларға қалайда жеткізіп, 
оларға әсер етуді кӛздесе, ал тыңдаушылардың қарым-қатынас орнатудағы 
сӛйлеуші жақтың ой пікірін дҧрыс ҧғынып, оны іс жҥзіне асыра білу 
мәдениеттілігіне байланысты [143]. Бҧдан шығатын қорытынды қарым-қатынас 
жасау арқылы адамдардың ӛмір тәжірибесі, іс-әрекеті, теориялық ой 
пайымдары дамиды. Бҧл ӛз кезегінде қарым-қатынастың ҥнемі екі жақты ҥдеріс 
екенін кӛрсетеді. Қарым-қатынас жасауда адамдар ӛзара тілдесу арқылы бір-
біріне білдірмек болған ойын жеткізіп пікір алмасатынын кӛз жеткізуге болады.
Адамдар арасындағы қарым-қатынастың басты мақсаты – ӛзара 
тҥсіністікке қол жеткізу. Қарым-қатынас жасауда қатынасқа тҥскен адамды 
тыңдап, тҥсіне білудің маңызы зор. Бҧл басқа адамның ішкі жан дҥниесін 
тҥсініп, оған ӛз ойын дҧрыс жеткізуге мҥмкіндік береді. Адамдар басқаларға ӛз 
ойлары мен кӛзқарастарын тҥсіндіре отырып, тҥсініспеушілік, ҧрыс-керіс пен 
дау-жанжал секілді жағымсыз қҧбылыстарды болдырмауға әрекет жасайды. 
Адамдармен жақсы қарым-қатынас орнатуға мынадай ережелердің орындалуы 
кӛмектеседі: барлық адамдармен тең дәрежеде, дӛрекілік пен жағымпаздықсыз 
қарым-қатынас жасау; сҧхбаттасушының жеке пікірін сыйлау; бҧйрық емес, 
ӛтініш деңгейінде қарым-қатынас жасау; басқа адамның пікірін сыйлау және 
тәжірибесін қабылдай білу. Қарым-қатынас мәдениетін меңгерген тҧлға ӛзімен 
қатынас жасайтын адамға қҧрметпен қарап, сыйластық білдіреді. Адамға 
сыйластықпен қарау жақсы қарым-қатынас жасаудың негізгі ӛлшемі болып 
табылады. 
Қарым-қатынасты адамның ӛмірлік іс-әрекетінің негізгі факторы десек 
қателеспейміз. Интеллект және ерік, эрудиция және эмоционалды мәдениет 
тәрбиелілік – осылардың барлығы; және басқа адамдарды тҥсіну, яғни 
психикалық дҧрыс бағалау. Екіншіден олардың мінез-кҧлық және жағдайына 
адекватты эмоционалды жауап бере алу, ҥшіншіден әр адамның ӛзінің жеке 
даралық ерекшеліктеріне байланысты стилін, әдіс-тәсілін, формасын таба білу. 
Қарым-қатынас мәдениетін кӛтеру ҥшін, ерте жастан бастап адамның басқа 
адамға жанашырлық, тілектестік, ортақтастық, мейірімділік қасиеттерін 
қалыптастыра білу керек [19].
Қарым-қатынас ең алдымен, бір адамның екінші адамды ӛзара 
тҥсінушілігінен 
басталады. 
Немқҧрайлық, 
қатыгездік, 
тҧрпайылық, 
сыйламсыздық қарым-қатынасты бҧзады. Ал, егер тілек, ӛзара сҧрақтар, ӛзара 
келіспеушілік басым болса, онда достық қатынас, яғни ол жанҧяға қажетті 
психологиялық атмосфера болып табылады. Біз білетіндей адамның ӛзара 
тҥсінушілігіне бӛгет болатын жағдайлар; оның қайталанбастығы, жеке 
даралығы, бір-біріне ҧксамайтындығы. Ӛзара тҥсінушіліктің тағы бір кедергісі 
қабылдаудың стереотиптілігі.
Адамға басқа адамдардың бағалауы мен бірге ӛзіндік ойы, әлеуметтік 
статусы ҧжымда алатын орны сияқты қасиеттер әсер етеді. Қарым-қатынас 
басқа да іс-әрекет сияқты белгілі бір нәтижемен аяқталады Қарым-қатынас 
нәтижесін оның ӛнімі ретінде қарастыруға болады. Ӛнімі әр тҥрлі болады. 

40 
Оның ішінде басты орын алатындары ӛзара қатынас және ӛзінің бейнесі. Ӛзара 
қарым-қатынас қатынас ҥрдісіне ӛзінің әсерін тигізеді. Адамдар арасындағы 
ӛзара қатынас таңдау сипатына ие болады. Бҧл таңдау адам қажеттілігіне 
байланыста анықталады [140]. Баланың ӛз бейнесі ӛмірлік іс-тәжірибенің әр 
тҥрлі тҥрінде пайда болады: жеке даралық әрекет тәжірибесі және қарым-
қатынас тәжірибесі бала дамуындағы шешуші фактор – баланың ӛзіне 
қатынасы қоршаған ортаны белсенді ӛзгерту және әлеуметтік тарихи сипат 
алады. Ӛз бейнесін біз аффективті – когнитивті комплекс ретінде 
қарастырамыз. Оның аффективті жағын ӛзін-ӛзі бағалау ал, когнитивті жағын, 
баланың ӛзі туралы ойы деп айтуға болады. Бала ӛмірге келісімен алдымен 
ҥлкендермен, одан кейін қҧрбы-қҧрдастарымен қарым-қатынасқа тҥсе 
бастайды. Осының нәтижесінде жаратылысынан берілген адам болу қабілетін 
іске асырады. Қарым-қатынас баланың психикалық дамуының негізгі факторы 
және жағдайы. Қарым-қатынаста адамдар ӛзін-ӛзі және басқаларды тану 
қажетттілігін қанағатандырады. Ӛзін-ӛзі тану және қарым-қатынас бір-бірімен 
тығыз байланысты.
Психолог-ғалымдар қҧзырет пен қҧзыреттіліктің психологиялық 
табиғатына да ҥлкен кӛңіл бӛлген. Атап айтқанда, ресейлік ғалым И.А.Зимняя 
ӛзінің еңбектерінде аталған ҧғымдардың мәнін анықтауға, мазмҧнын талдауға, 
тҥйінді қҧзыреттіліктерді айқындауға арнаған [20]. 
Қазіргі таңда жоғары оқу орны студенттерін даярлау басқа елдердің тілі, 
мәдениеті, тарихы, салт-дәстҥрлері мен әдет-ғҧрыптары жӛнінде білімнің 
жеткіліксіз болуымен және де басқа халық ӛкілдеріне, олардың тілі мен 
мәдениетіне, ӛмір сҥру әдебіне деген қарым-қатынасында кӛрінетін 
толеранттылық пен олардың тӛзімді қатынасымен сипатталады. Болашақ 
мамандардың 
мәдениетаралық 
коммуникативтік 
қҧзыреттілігін 
қалыптастыруда ӛзге мәдениет ӛкілдеріне, олардың салт-дәстҥрлері мен әдет-
ғҧрыптарына, сӛйлеу әдебі мен ӛздерінің ҧлттарына тән ырым-нанымдарына, 
тілі мен дініне, қарым-қатынас кезіндегі ым-ишара, қимыл-қозғалыс белгілеріне 
шыдамдылықпен, тӛзімділікпен қарау, яғни толеранттылыққа тәрбиелей 
білуіміз қажет.
Толеранттылыққа тәрбиелеу әрбір отбасында ӛз бастауын алуы бҥгінде 
басты мәселеге айналуы тиіс. Толеранттылыққа тәрбиелеу, яғни адамдарға 
деген қҧрметке тәрбиелеу ең бірінші отбасынан басталады. Отбасы жас 
ҧрпақтарды жеке тҧлға ретінде қалыптастырудың қайнар бастауы. Бала ҥшін 
отбасы бір жағынан – тіршілік қоршауы болса, екінші жағынан – тәрбиелік 
орта. Отбасында толеранттылыққа тәрбиелеу жолдарына келетін болсақ, 
М.И.Рожков пен М.А Ковальчук толеранттылыққа тәрбиелеуде оқушылармен 
ата-аналардың ӛзара қарым-қатынасының сәтті шешу ҥшін педагог-психологқа 
субъектілік, тепе-теңдік, жекелеу, рефлексивтік кӛзқарас, толерантты орта 
жасау принциптерін ҧсынды [144].
Отбасындағы 
қарым-қатынастың 
дҧрыс 
болып 
қалыптаспауы 
мҧғалімдерді де, ата-аналарды да ойландыратын ортақ мәселелер. Қарама-
қарсы беталыс, бағыт, пікір, идеялар қай мемлекет пен қоғамда да бар. 
Халықтың даналығы, ел басқарудың ӛнері осы ҥрдістерді белгілі мәмілеге 

41 
келтіріп, асауға тҧсау салып, ҥйлесім, жарасым таптыруда. Толеранттылық, 
келісім тарихтың мәңгілік сыйы емес, себебі кҥнделікті дамудан туып 
отыратын қайшылықтар біржола шешілмейді: кҥніге, ай сайын, жылдар бойы, 
ҥздіксіз, ешкімге бҧра тартпай, шынайы жанашырлықпен, халықпен ақылдаса 
отырып, олардың шешімін табуды талап етеді. Сондықтан ―толеранттылық‖, 
―тҧрақты қоғам‖ деген ҧғымдар шартты тҥрде ғана қолданылып, 
жайбарақаттылыққа жол берілмеуге тиіс [144].
Толеранттылық латын тілінен аударғанда tolerantia – шыдамдылық, ӛзге 
кӛзқарастарға, мінез-қҧлықтарға, әдеттерге тӛзімділік таныту, қолайсыз 
әсерлердің ықпалын бастан ӛткізе алушылық деген мағынаны білдіреді. 
Толеранттылыққа қарама-қарсы қайшылықтардың (интолеранттылық) 
адамзат тарихының барлық кезеңінде де болғаны рас. Интолеранттылық 
шыдамсыз, ҥрейлі адам, кінәні ӛзінен емес басқа адамнан іздейді. Сондай 
адамдардың ӛмірде жиі кездесуі қоғамда тҥрлі проблемаларды тудыруға ықпал 
етеді. Соның салдарынан тҥрлі соғыс, діни қудалаушылықтар мен 
идеологиялық қақтығыстар, ажырасулар, тастанды балалар, жасӛспірімдер 
арасында суицидтар туындайтынын дәлелдеуді қажет етпейтін шындық. 
Ғалым Ж.М. Акпарова ӛзінің «Педагогикалық мамандыққа кіріспе» атты 
еңбегінде педагогтың келесі кәсіби-педагогикалық тҧлғалық сапаларын 
кӛрсетеді: жоғары азаматтық жауапкершілік және әлеуметтік белсенділік; 
балаларға деген махаббат, ӛзінің жҥрегін балаларға беруге қабілеті бар; 
айналасындағы адамдарға деген толерантты қарым-қатынас, сезімталдық және 
эмпатия; таза ақылдылық, рухани мәдениет, басқа адамдармен жҧмыс істей 
білу 
қабілеті, 
жоғары 
кәсібилік; 
ғылыми-педагогикалық 
ойлаудың 
инновациялық стилі; жаңа қҧндылықтарды ойлап шығаруға дайындық пен 
шығармашылық шешімдерді қабылдау; ӛзін - ӛзі ҥздіксіз білімдендіруге деген 
мҧқтаждық пен дайындық; физикалық және психикалық денсаулық, кәсіби 
жҧмысқа білеттілігі [145]. Сонымен қатар, «мҧғалімнің ӛзінің жҧмысын 
ҧғынуында, педагогикалық ҥрдісте ӛзін кӛргенде» ол «педагогикалық идеал» 
ҧғымын ашады, оқушылар, ҧжым мен ата-аналармен ӛзара қарым-қатынас 
сипаттамасын айқындайды, тәрбиешінің бҥкіл жан-жақты педагогикалық іс-
әрекетке деген тҧтас қарым-қатынасын баяндайды.
Атаған аспектіде ғалым Ж.М. Акпарова толеранттылыққа және эмпатияға 
кӛп мән береді. Мҧнда толеранттылық этикалық аспектіде – педагог пен білім 
алушының қарым-қатынас ҥрдісінде ӛзінің кӛрінісін табады [145]. Ғалымның 
пайымдауынша, эмпатия - ішкі сезімді тҥсіне білушілік, студенттің психикалық 
(эмоционалдық) жағдайы және оның жағдайын тек сӛздермен емес, сонымен 
қатар іс-әрекетпен де кӛмек бере білушілік, эмоционалдық сезімталдық деп 
кӛрсетеді.
Жоғарыда аталған сапалар – педагог тҧлғасының басым сапалары. Кез - 
келген осы сапаларының біреуі жоқ болған жағдайда педагог-тәрбиешінің 
педагогикалық іс-әрекеті жемісті ӛтпейді.
Аталған тізімде толеранттылық ең соңғы орын алмайтынын да 
байқауымызға болады. Біз Ж.М. Акпарованың педагогтың басым сапаларына 
толеранттылық жатқызатын ой-пікірімен келісеміз, ал бҧл сапаның тҥрі 

42 
болмаған жағдайда оқытушының педагогикалық іс-әрекетінің тиімді және 
нәтижелі болуы екі талай екеніне кҥмәніміз де жоқ. Бҧл ретте, бізге 
қарағандылық ғалымдар Ж.А. Карманова, С. Тропоткина, К. Асанованың 
«Педагогикалық толеранттылық оқушылардың мектепке деген табысты 
бейімделуінің бір шарты» атты еңбегі қызығушылығымызды тудырады [146], 
аталған еңбекте тӛзімділік мҧғалім мен оқушының арасындағы педагогикалық 
қарым-қатынастың жаңа негізі, оның мәні оқушыларда абырой мәдениетін, 
тҧлғаның ӛзін-ӛзі кӛрсете білу мәдениетін қалыптастыру ҥшін оптимальды 
жағдайларды тудыратын оқытудың қағидаларына келіп сҥйенеді. Жаңа 
мыңжылдықтағы толеранттылық – адамзаттың ӛмір сҥру тәсілі, қоғамдағы 
ҥйлесімді қарым-қатынастар шарты деп айтылады.
Педагогтың кәсіби қажетті толеранттылығының кӛріністері шыдамдылық 
пен байсалдылық болып табылады. Педагогтың мінез-қҧлқындағы рухани 
сезімталдық – педагогтың оқушының жағдайын, оның кӛңіл-кҥйін тҥсінуге, 
кӛмекке зәру оқушыларға уақытылы қол ҧшын беретін ӛзіндік барометр 
іспеттес. Педагогтың табиғи жағдайы – ӛзінің оқушыларының бҥгіні мен 
ертеңіне деген кәсіби алаңдаушылық, қамқорлық. Мҧндай мҧғалім ӛсіп келе 
жатқан ҧрпақтың тағдырына ӛзінің тікелей жауапкершілігін сезінеді. 
Адамдардың қазіргі заманғы ӛзара қарым-қатынасындағы толеранттылық 
маңыздылығы жағынан – бірінші деңгейлі сапалардың бірі болып табылады. 
Ғалым В. Талановтың сӛзіне қарағанда [147], адамзат жаңа мәдениет 
шеңберінде шыдамдылық және келісім мәдениетінде, мәдениет диалогында 
ӛмір сҥруге ҥйренуі қажет. Бҧл ретте, автор «шыдамдылық мәдениеті» 
терминіне жҥгінеді (tolerantia - шыдамдылық, тӛзімділік), оның пікірінше, 
шыдамдылық — адами, конфессиалды, әлеуметтік, мемлекеттік және басқа да 
қарым-қатынастардағы сенімсіз, бірақ ӛте қажетті жобалау болып табылады. 
В.С. Библер бойынша [148], шыдамдылық тек бір нәрсемен келісудің мҥмкін 
емес жағдайында ғана қажет екенін алға тартады.
Жоғарыда айтылғандарға сҥйене отырып, мынандай қорытынды жасауға 
болады, яғни шыдамдылыққа тәрбиелеу – мәдениетаралық қҧзыреттілікті 
қалыптастырумен байланысты білім беру институттарының тағы бір міндеті 
болып табылады. Бірақ, шыдамдылыққа жету ҥрдісінің ӛте кҥрделі екенін естен 
шығармау қажет.
Болашақ мамандардың мәдениетаралық коммуникативтік қҧзыреттілігін 
қалыптастыруда олардың жаңаны қабылдауға деген ашықтығын, бӛтен елдің 
мәдениетіндегі қҧбылыстарға бейімделуін қалыптастыру ҥлкен мәнге ие. 
Әрине, бҧл жерде педагогтың кәсібилігі мен біліктілігі жоғары болуы шарт 
екені мәлім. 
Болашақ мҧғалімдердің кәсібилігі жайлы психолог Ж.Ы. Намазбаева: 
«...педагог ӛзінің бойындағы бар қасиеттерін ғана шәкірттерінің тҧлғасында 
дамыта 
алатынын 
ескерсек, 
аталған 
мамандардың 
тҧлғалық-кәсіби 
қасиеттерінің маңыздылығын айқындап, тҥзету мәселелерін зерттеу бҥгінгі 
кҥннің ӛзекті мәселесіне айналып отыр» деген пікір білдіреді [40]. Айтылған 
пікірмен қосыла отырып, шындығында маманды дайындау барысында болашақ 
педагогтардың кәсіби мәнді сапаларын дамыту олардың ӛзгермелі қоғам 

43 
талаптарына 
сай 
қҧзырлылықтары 
қалыптасқан 
мҧғалімдер 
болып 
шығуларының басты кепілі деген тҧжырым жасаймыз. 
Жоғарыда біз болашақ мҧғалімдердің мәдениетаралық коммуникативтік 
қҧзыреттілігін қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық аспектілерін 
айқындадық, ендігі жерде мәдениетаралық коммуникативтік қҧзыреттілігін 
қалыптастырудың әдіснамалық негіздерін айқындап, зерттеуге қатысты 
тҧғырлар мен басты қағидаларды жҥйелеу қажет деп білдік. Ол ҥшін ең 
алдымен, зерттеуіміздің философиялық-әдіснамалық негіздеріне алынатын 
отандық және шетел ғалымдары ҧсынған теориялар мен идеяларды және 
мәдениетаралық коммуникативтік қҧзыреттілікті зерттеу ҥрдісінде шешуші 
қағидалардың рӛлін айқындап алуды міндет еттік. Осы орайда қазақстандық 
философ ғалымдар Ә.Нысанбаев [92], Н.Кішібеков [93], Қ.Н.Нҧрғалиев [149], 
психология саласында Қ.Жарықбаев [143], Ж. Намазбаева [40], педагог 
ғалымдар К.Қҧнантаева [150], А.Бейсенбаева [151], С.Ҧзақбаева [152], 
Ш.Таубаева [26] және т.б. ғалымдар еңбектері мен кӛзқарастарына сҥйене 
отырып, әдіснамалық тҧғырларды басшылыққа алу жӛнінде кӛзқарастарын 
қарастыруды жӛн кӛрдік. 
«Әдіснама» ҧғымының мәні туралы мәліметтер бҧрыннан ғылыми зерттеу 
жҧмыстарында жетекші орынды иеленіп, бҥгінгі кҥнге дейін барлық ғылым 
саласындағы, соның ішінде педагогикалық ғылым саласында ғылыми 
зерттеулерде негізгі маңыздылыққа ие болып келеді. Бҥгінге дейін әр тҥрлі 
бағыттағы зерттеу жҧмыстарының сипатына қарай (педагогикалық, тарихи-
педагогикалық, дидактикалық және т.б.) әдіснама ҧғымының ӛзі де әр тҥрлі 
анықталып келеді. Олардың бірқатары: 
- әдіснама іс-әрекеттің қҧрылымы, ҧйымдастыру логикасы, әдісі мен 
тәсілдері туралы ілім; әдіснама ғылыми танымның тәсілдері мен формаларын 
орналастыру принципі туралы ілімнің ғылымы [153];
- әдіснама теориялық және практикалық іс-әрекеттерді ҧйымдастырудың 
принциптері мен тәсілдері, танып білудің ғылыми әдістері туралы ілім [154]; 
- әдіснама теориялық және практикалық әрекеттерді орналастыру және 
ҧйымдастырудың тәсілдері мен принциптерінің жиынтығы деп анықтамалар 
беріледі [155].
Студенттердің 
мәдениетаралық 
коммуникативтік 
қҧзыреттілігін 
қалыптастырудың әдіснамасының негізі болып құзыреттілік тұғырын 
атауымызға болады. 
Педагогикалық әдебиеттерге жасалған шолу кӛрсеткендей құзыреттілік 
тұғыр білім беру мақсаттарын айқындаудың, білім беру мазмҧнын таңдаудың, 
білім беру ҥрдісін ҧйымдастыру мен білім беру нәтижелерін бағалаудың жалпы 
қағидаларының жиынтығы екенін байқадық. Білім берудегі қҧзыреттілік 
тҧғырдың идеологтарының пікірінше, білім беру ҧйымы білім алушыларды тек 
біліммен қаруландыру ғана емес, сонымен қатар оларды ӛмірге дайындау 
мақсатын кӛздеуі қажет деп есептейді. Білім беру ордасының тамаша тҥлегі ол 
тек кең ауқымды білімі бар тҧлға ғана емес, сонымен қатар, ол ӛзінің алдына 
мақсат қоя білетін, соған жету жолдарын білетін, тиімді қарым-қатынас жасай 
білетін, ақпаратты және кӛпмәдениетті әлемде ӛмір сҥре алатын, таңдау жасай 

44 
алатын және оған жауапты бола білетін, мәселелерді шешуге қабілетті және ӛз 
ӛміріне қожайын бола білетін адамды айтамыз [30].
Қҧзыреттілік тҧғыр жеке адамның тек ӛз ісінің маманы ретінде ғана емес, 
тҧлға ретінде, ҧжым мен қоғамның мҥшесі ретінде жан жақты дайындау мен 
тәрбиелеу идеясымен тікелей байланысты. 
Қазіргі кезеңде жоғары оқу орындарында шетел тілін оқыту жаңа 
тҧғырларды қажет етеді, себебі еліміздің Болон ҥрдісіне енуі Еуропа 
университеттерінің білім беру шеңберінде оқуға дайын студенттердің кең 
ауқымды дайындығын кӛздейді. Мҧндай дайындық тек дәстҥрлі, тілдің барлық 
аспектілерін меңгеруді ғана емес, сонымен қатар еуропалық жоғары оқу 
орындарындағы мәдени білім беру бағдары мен әрекеттеріне мҥмкіндік беретін 
білім алушылардың тҥсіну аппаратын қалыптастыруды меңзейді. Шетел 
тілдерін оқытудың негізгі міндеттерін ӛзгертілмейтіндей етіп қалдыру ҥшін 
елтану және мәдениеттану дайындығымен байланысты бӛлімін кеңейтіп 
кҥшейту қажет. Еуропаның жаңа білім беру саясаты аясында мәдениеттану 
географиясын кеңейту қажет және студенттердің Еуропа жоғары білім беру 
зонасына табиғи жолмен ену мақсатында мәдениеттің, тілдің әр тҥрлілігімен, 
білім берудің ҧлттық жҥйесімен байланысты қосымша білім беру қажет [156].
Бізге шетел тілдерін оқытуда қазіргі заманғы студентті білім беру 
жҥйесінің пассивті элементінен білім беру ҥрдісінің белсенді қатысушысына 
айналдыруға мҥмкіндік беретін қҧзыреттілік тҧғырын қолдану арқылы бҧл 
міндеттерді жҥзеге асыруға болатын секілді болып кӛрінеді, себебі мҧнда ол 
адамзат жинақтаған тәжірибені ақпарат пен жаңа технологияның дәстҥрлі 
кӛздері кӛмегімен тҥсіне отырып, дҥниетанымын қалыптастыруға ҥйренеді, ал 
оқытушы кӛмекші, оппонент және кеңес беруші рӛлінде қатысады. 
Қҧзыреттілік тҧғыр білімнің бір кӛлемін алуға мҥмкіндік беріп қана қоймай, 
студентті ең негізгі мәселеге - ӛздігінен ойлауға және ӛздігінен білім алуға 
ҥйретеді [20]. 
Сонымен, қҧзыреттілік тҧғыр бірінші орынға студенттің ақпараттылығын 
емес, келесі жағдайларда мәселелерді шеше білуін алға тартады: 
- қазіргі заманғы техника мен технологияны меңгерген жағдайда; 
- адамдармен ӛзара қарым-қатынас жасау кезінде, этикалық нормаларда, ӛзінің 
әрекеттерін бағалауда; 
- азаматтың, отбасы мҥшесінің, қала тҧрғынының әлеуметтік рӛлін орындау 
барысындағы тәжірибелік ӛмірде; 
- ӛзінің кәсіби іс әрекетінде мамандандыруды таңдауда, ӛзінің дайындық 
деңгейін бағалауда, еңбек нарығында; 
- ӛзінің кәсіби іс әрекетінде мамандықты таңдауда, ӛзінің дайындық деңгейін 
бағалауда, еңбек нарығында бағдар жасай білуде, 
- ӛмір сҥру салтын таңдау мен шиеленістерді шешу тәсілдерін таңдауға 
қажеттілік туған жағдайда және т.б.
Зерттеу жҧмысымызда студенттердің мәдениетаралық коммуникативтік 
қҧзыреттілігін қалыптастыру мәселесі бойынша біз негізге алынатын келесі 

жүктеу/скачать 2.94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: