Кудушева нургайша ахметжановна
Диссертацияның құрылымы мен көлемі
жүктеу/скачать 1.32 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1 ЖОО СТУДЕНТТЕРІНІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ӨЗІНДІК ТИІМДІЛІГІ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ТАЛДАУ
| Диссертацияның құрылымы мен көлемі кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, 251 дереккөзден тұратын әдебиеттер тізімінен тұрады. Теориялық және эмпирикалық талдау нәтижелері 26 кесте мен 29 суреттерде көрсетілген.
1 ЖОО СТУДЕНТТЕРІНІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ӨЗІНДІК ТИІМДІЛІГІ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ТАЛДАУ 1.1 Психология ғылыми кеңістігінде өзіндік тиімділік мәселесінің зерттелу жағдайы Психология ғылымында өзіндік тиімділік мәселесі ширек ғасырға жуық аса өзекті болды. Батыста негізі қаланған жеке табысқа жетуге деген ұмтылыс біздің өмірімізден де мықтап орын алды. Өзіндік тиімділік пен жеке жетістік идеясы қандай арақатынаста екендігі туралы мәселені шешу отандық және шетелдік ғылымда бар өзіндік тиімділік анықтамаларын толықтыруға бағытталған біздің зерттеуіміздің міндеттерінің бірі болып табылады. Әлемдік психологияның классигі Альберт Бандура 1977 жылы енгізген «өзіндік тиімділік» (self-efficacy) ұғымы [6] «адамдардың мақсатты белгілі бір нәтижелерге жету үшін іс-әрекеттерді ұйымдастыру және жүзеге асыру қабілеті туралы жеке пікірін» білдіреді және шамамен 40 жыл халықаралық қатынастардан бастап жоғары жетістіктер спортына дейін барлық салаларда кеңінен қолданылады. Өзіндік тиімділік тұжырымдамасы тұлғаның қызмет атқаруы мен мотивациясына әсер ететін күту ретінде 1977 жылы канадалық және американдық психолог А. Бандураның жұмысында ұсынылды: - «Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change» [6, р. 18]. Ол жасаған әлеуметтік оқыту теориясы психологиялық зерттеулердің жаңа тенденциясына сәйкес келетін жаңа тұжырымдаманы енгізуді талап етті, онда басты рөл когнитивтік процестерге берілді. Әлеуметтік оқыту теориясында мұндай тұжырымдаманың орнына А. Бандура «тиімділікті күту» (efficacy expectation) ұғымын, содан кейін «өзіндік тиімділік» ұғымын (self-efficacy) ұсынды [7]. Тиімділікті күтуге «индивидтің күтілетін нәтижелерге жету үшін қажетті мінез-құлықты орындауға қабілетті екендігіне сенімі» деп анықтама берді [7, б. 115-116] және оны «нәтижені күту» ұғымынан ажыратты. Айырмашылығы мынада, адам қандай да бір мінез-құлық міндетті түрде қалаған нәрсеге әкелетініне сенуі мүмкін нәтиже (нәтижелерді күту), бірақ өзінің осы мінез-құлықты орындауға қабілетті екеніне сенбеу [8]. Тиімділікті күту мүмкін болатын төрт жолмен қалыптасады: а) әрекетті орындаудың тікелей тәжірибесі арқылы, ә) басқалардың сәтті немесе сәтсіздігін бақылау арқылы, б) ауызша сендіру арқылы; г) өзінің эмоционалдық күйлерін бағалау арқылы [9]. Осылайша, өзіндік тиімділік – бұл тұлғаның күтілетін нәтижелерге жету үшін қажетті мінез-құлықты сәтті жүзеге асыра алатындығына деген сенімі. Өзіндік тиімділік белгілі бір мақсаттарға жетуге бағытталған іс-әрекеттерді реттейтін көріністер жүйесі ретінде танымдық бағалау ретінде түсініледі [10]. Өзіндік тиімділіктің жоғары деңгейі бар адамдар мотивацияның жоғары деңгейімен, мақсатты нақты көруімен және оған жету жолындағы кедергілерді жеңуде табандылықпен сипатталады [11]. Енді біз өзіндік тиімділік түсінігі мен тұжырымдамасының шетелдік психологиядағы зерттеу нәтижелерін талдауға көшеміз. Тұлғаның өзіндік тиімділік тұжырымдамасының авторы танымал американдық психолог А. Бандура – қазіргі әлемдік психологияның әлеуметтік-танымдық бағытының жетекші өкілдерінің бірі. Оның тұлғалық теориясы әлеуметтік танымдық деп аталады, өйткені ол мінез-құлықтың әлеуметтік себептеріне ерекше мән береді және адамның психикалық қызметінің барлық аспектілерінде ойлау процестерінің маңыздылығын атап көрсетеді [12]. Бұл теория адамның мінез-құлқы ішкі психологиялық құбылыстар мен қоршаған орта факторлары арасындағы күрделі үздіксіз әрекеттесу арқылы реттеледі деген тезиске негізделген. Мінез-құлық, тұлға аспектілері (сенім, күту, өзін-өзі қабылдау) және әлеуметтік әсерлер (сыйақылар, жазалар) өзара тәуелді детерминанттар болып табылады. А. Бандура мінез-құлық себептерін талдаудың бұл тәсілін өзара, немесе реципрокты детерминизм деп белгіледі [13]. Реципрокты детерминизм (reciprocal determinism) – әлеуметтік оқыту теориясында – жеке адам қоршаған ортаның пассивті реципиенті емес деген ұстаным, өйткені ол және ол бір-біріне бірдей әсер етеді. Біз бұл ретте детерминанттар жүйесі туралы айтып отырмыз, өйткені олар адамның қызмет етуіне ғана әсер етіп қоймай, бір-біріне де әсер етеді. Оның теориясында адам тек объект (әлеуметтік ортаның өнімі) ретінде ғана емес, оның субъективтілігі тұрғысынан да (тұлғалық-когнитивтік, мотивациялық факторлардың рөлі ерекше атап өтіледі) және субъектілік (адамның өз белсенділігі мен мінез-құлқын құрудағы белсенділігіне, қоршаған ортамен әрекеттесу стратегиясын өз бетінше таңдауына баса назар аударылады). Дәл осы әлеуметтік-танымдық теория аясында ғалымның әзірлеген өзіндік тиімділік тұжырымдамасында адам субъект, өзін-өзі анықтау принципі ретінде барынша ашылады. Біздің ойымызша, А. Бандураның өзіндік тиімділігі тұжырымдамасын түсіну үшін, оның тұлға теориясының келесі ережелері маңызды: адам әлеуметтік әсер ету объектісі ғана емес, сонымен қатар мінез-құлық пен әрекеттің белсенді субъектісі; қоршаған ортаның адамға әсері көбінесе оның мінез-құлқымен, танымдық процестерімен және өзін-өзі реттеу қабілетімен, яғни ішкі детерминанттармен жанама түрде болады; адам нәтижелерді болжауға және болашақты жоспарлауға қабілетті болғандықтан, ол бұл қабілетін өзіне бұра алады: ол алдағы әрекетке қалай төтеп беретінін, жағдайдың талаптарына қаншалықты сәйкес келетінін, ол қолда бар ресурстарды, оның ішінде психологиялық ресурстарды өнімді басқара біледі, яғни субъектінің өзіндік сана саласына ерекше рөл беріледі; адамның мінез-құлқы жағдайлық-ерекшелік сипатқа ие, сондықтан онда бір емес, көптеген «Мен тұжырымдамасы» бар, ол қандай да бір жағдаятқа байланысты біреуі немесе екіншісі «авансценаға» шығады. Осыған байланысты адамның белгілі бір жаһандық өзіндік тұжырымдамасы туралы идея нәтижелі емес; өзін-өзі қабылдау және өзін-өзі бағалау негізінде адамда қалыптасқан өзін-өзі тану реттеуші функцияны орындайды, соның арқасында ол өзінің қызметі мен өзіндік даму стратегиясын дербес құра алады, өмірін басқара алады. А. Бандурадан басқа, тұлғаның әлеуметтік-танымдық теориясын оның қызметкері У. Мишель жасады. Бізді қызықтыратын мәселені шешу үшін оның теориясының келесі ережелерін ескерген пайдалы [14]. Біріншіден, адам – бұл танымдық процестерді оқиғаларды бейнелеу, оларды алдын-ала болжау, олардың іс-әрекетінің бағытын таңдау үшін қолданатын белсенді тіршілік иесі. Екіншіден, оның мінез-құлқы көптеген жағдайлық-ерекшелікті ажыратуға мүмкіндік беретін когнитивті қабілеттерге байланысты жағдаятқа тән екендігі туралы тезис. У. Мишель өзінің теориясында күту (expectancies) және сенім (beliefs) ұғымдарына көп көңіл бөледі. Ол іс-әрекеттің нақты орындалуы ішкі субъективті үміттерді анықтайды дей келе, күтудің бірнеше түрін анықтайды: мінез-құлықтың қорытынды күтулері (мінез-құлық нәтижесін күту); ынталандыру – қорытынды күту (ынталандыру салдарын күту); өзіндік тиімділік күтулері – өзінің мінез-құлқын іс жүзінде жүзеге асырумен байланысты күтулер. У. Мишель сипаттаған бұл әр түрлі күтулер әртүрлі жағдайларда пайда болатын тәжірибеден дамиды. Адам жаңа жағдайға тап болған кезде, оның үміттері ұқсас жағдайлардың өткен тәжірибесімен немесе жалпыланған күтулермен, яғни оның сенімдерімен анықталады [15]. Осылайша, У. Мишельдің пікірінше, адамның мінез-құлқы, оның іс-әрекетінің сәттілігі адамның күтуімен және сенімдерімен анықталады, бұл А. Бандураның өзіндік тиімділіктің (тиімділікті күту және нәтижені күту) мінез-құлық пен іс-әрекеттің тиімділігіне әсері туралы идеяларына сәйкес келеді. Сондай-ақ, А. Бандураның әлеуметтік-танымдық оқыту теориясындағыдай, У. Мишельдің танымдық-аффективті теориясында өзіндік тиімділікті күту және нәтижелерді күту идеясы көрініс табатынын атап өткен жөн. Бірақ, У. Мишельдің А. Бандурадан айырмашылығы күтудің үшінші түрін анықтайды: стимул-қорытынды күту, яғни А. Бандураның ерекшеленбейтін стимул салдарын күту, сонымен қатар өзіндік тиімділік сияқты жеке және танымдық айнымалыны қалыптастырудағы оқиғалардың рөлін түсіну үшін маңызды. Оның мазмұны бойынша өзіндік тиімділік көбінесе американдық психолог С. Мадди енгізген «тұрақтылық» (қаттылық) ұғымына ұқсас [16]. Сальвадор Маддидің пікірінше, өміршеңдік адамның кеңейтілген тиімділігін көрсетеді және психикалық денсаулықтың көрсеткіші болып табылады. Өміршеңдік – бұл өмір сүру қабілеті мен дағдыларының үлгісі, бұл жеке адаммен болып жатқан стресстік оқиғаларды оның қиындықтарымен тиімді және әрдайым жеке өсу бағытында күресуге мүмкіндік беретін мүмкіндіктерге айналдыруға деген ұмтылысты ынталандырады [16, р. 160]. С. Мадди өміршеңдікті тұлғалық сапа ретінде емес, белгілі бір дәрежеде қалыптастыруға және дамытуға болатын көзқарастар мен сенімдер жүйесі ретінде анықтайды. Бұдан кейін, біз батыс психологтары әзірлеген өзін-өзі тану идеяларына жүгінуді орынды деп санаймыз, өйткені өзіндік тиімділік адам психикасының осы саласымен тікелей байланысты. Осы ретте ХХ ғасырдың 70-ші жылдары Р. Виклундтың басшылығымен американдық ғалымдар тобы жасаған «Объектілік өзін-өзі тану» теориясына назар аударайық [17]. «Объектілік өзін-өзі тану» – бұл сананың жай-күйі, оның объектісі өзінің «Мені» болады. А. Бандураның жеке басының әлеуметтік-танымдық теориясындағыдай, мұнда өзі туралы идеялардың мазмұны жағдайға байланысты және әрқашан «Мен» - нің жеке аспектілері өзекті болатындығын мойындайды. Өзін-өзі тану іс-әрекеттің тиімділігіне әсер етеді, өйткені ол адамға өзінің ерекшеліктерін, тиімділігін білуге және өзіне қанағаттанбаған жағдайда жағдайды түзетуге күш салуға мүмкіндік береді. Бұл идея біздің зерттеуіміз үшін маңызды. Өзіндік тиімділікті зерттеудің алғашқы тәсілдері ХХ ғасырдың 1950-1960 жылдары шетелдік психологияда орын алған, дегенмен «өзіндік тиімділік» термині кейінірек пайда болды. Р. ДеЧармс пен Р. Уайт алғашқылардың бірі болып бұл мәселені, оның ішінде мінез-құлықтың мотивациялық факторларының кең контекстінде қарастырды [18]. Екі авторда адамның санасында оның тиімділігі мен «өзіндік ерекшелігі» тәжірибесі неғұрлым айқын болса, соғұрлым ол ішкі мотивацияға ие болады және сыртқы мотивация осы ішкі мотивациямен бәсекелесе алмайды деп тұжырымдады. А. Бандура өткен ғасырдың 70-жылдарының соңында өзіндік тиімділік тұжырымдамасын әзірлеуге кірісті [13, р. 1-60]. Оның аясында автор тұлғаның өзінің нақты міндеттер мен жағдайларды жеңу қабілетін түсінуін таниды және осыны ескере отырып, оның мінез-құлқының стратегиясы мен тәсілін анықтайды. Ол өзіндік тиімділікті адамның мінез-құлқын реттеудің когнитивті механизмі ретінде түсіндіреді. Оның негізгі идеяларының бірі – өзіндік тиімділік жағдаяттың ерекшелігіне байланысты және ол жан-жақты жеке сауалнамамен өлшеуге болатын жаһандық диспозиция болып табылмайды [13, р. 1-60]. Сонымен, ғалым өзін-өзі тиімді етудің екі маңызды қасиеті бар деп есептейді. Ол бір жағынан субъектінің тұлғалық қасиеті емес, оның қандай да бір әрекетті орындау қабілеттері туралы пайымдауларын білдіреді; екінші жағынан, бұл жаһандық емес, оның нақты, жеке қасиеті. Сондықтан әр адамның өмір сүру салаларымен байланысты өзіндік тиімділік туралы көптеген түсініктері бар. Субъект өзінің өзіндік тиімділігін қалай бағалайтынына қарай, «... әрекетті таңдау мүмкіндігінің кеңеюі немесе шектелуі, оның кедергілер мен көңілсіздіктерді жеңу үшін жасайтын күш-жігері, кейбір мәселелерді шешуде көрінетін табандылығы байланысты болады...» [19]. Мұнда жетекші рөлді тұлғаның өзін-өзі көрсетуі, өзін-өзі қабылдауы, өзін-өзі түсінуі және өзін бағалау қабілеті атқарады. А. Бандура өзіндік тиімділікті өмір барысында табиғи жолмен де, адамның табысты іс-әрекеттегі тәжірибесін жинақтауы немесе басқалардың жетістіктерін байқауы арқылы да, арнайы ұйымдастырылған психологиялық тренинг немесе мінез-құлық психотерапиясы арқылы да дамытуға болатынына сенімді [9, р. 26]. Автордың осы ойына сүйене отырып, арнайы психологиялық-педагогикалық жағдайларда белгілі бір қызмет саласында (білім беру немесе кәсіби) өзіндік тиімділікті дамытуға болады деп болжаймыз. А. Бандура өзіндік тиімділіктің төрт жолын анықтайды: 1) өзінің мінез-құлқын өткен сәттілік пен сәтсіздік тәжірибесі негізінде құру; 2) жанама тәжірибе (субъект орындауға тиісті іс-әрекетте басқа адамдардың табысқа жетуін бақылау оның өз қабілеттеріне және күтілетін табысқа деген сенімін нығайтады, яғни өзіндік тиімділікті арттырады); 3) вербалды сендіру және айналасындағы қоршаған адамдардың жан-жақты қолдауы (тұлғаға оның жұмысты жақсы орындайтынына үміт тудыру, бірақ сыртқы вербалды түрдегі мадақтау оның нақты қабілеттері мен мүмкіндіктерін ескергенде ғана жүзеге асады); 4) эмоционалды тыныштық (адамға бәрі жақсы болып жатқаны туралы «белгі» беру арқылы өзіндік тиімділікті арттырады). Біздің пайымдауымызша, өзіндік тиімділікті нығайтуға өзін-өзі бағалау немесе өзін-өзі сендіру емес, адамның қиын жағдайларға тап болуы, соған қатысты нақты міндеттер қоятындығы ықпал етеді. Олардың сәтті шешімі сізге өз ресурстарыңыз туралы оң көзқараста болуға және оларды өзіңіз және басқалар үшін пайдалануға, сенімді және тиімді сезінуге мүмкіндік береді. Яғни, өзіндік тиімділіктің ең маңызды көзі – жеке оң тәжірибе болып табылады. Өзіндік тиімділігі жоғары адамдар өздерін жағымсыз оқиғаларға төтеп бере алатынына сенеді, кедергілерді жеңе аламын деп күтеді. Олар неғұрлым тұрақты, аз уайымдайды және депрессияға бейім емес. Өзіндік тиімділігі төмен, әр қилы өмірлік жағдайларға тап болған адамдар өздерін дәрменсіз сезінеді, өзінің дәл қазіргі жағдайына ештеңе әсер ету мүмкін емес деп санайды және оның өзіне байланысты емес екендігіне сенімді болады. А. Бандураның шетелдік ізбасарлары ғылыми қызығушылығын әлеуметтік психология мен педагогикаға аудара отырып, өзіндік тиімділік идеясын кеңейтеді (Дж. Капрара, Д. Сервон [10, с. 638], Р. Фрейджер, Дж. Фейдимен [20], Л. Хьелл [21], М. Ерусалем және Р. Шварцер [22], Maddux, J. E., Norton, L. W., & Leary, M. [23] және т. б.), өзіндік тиімділіктің әр алуан түрлеріне (Шеер.М., Маддукс), оның басқа жеке құрылымдармен қарым-қатынасына (Дж. Капрара, Д. Сервон), білім беру үрдісінде өзіндік тиімділікті дамыту мәселелері бойынша (Р. Фрейджер, Д. Фейдимен) қарастырады. Біздің зерттеу тақырыбымызға сәйкес Батыста педагогикалық психология саласында орын алған өзіндік тиімділік бойынша жұмыстар ерекше қызығушылық тудырады. Атап айтқанда, өзіндік тиімділіктің оқу мотивациясына әсері мен оқу әрекетінің тиімділігіне қатысты зерттеу жұмыстары. Өзіндік тиімділік студенттердің академиялық жетістіктерін арттыруға тікелей және жанама түрде әсер ететіні анықталды және де ол табандылықты арттыруға қатысты жүзеге асатыны белгілі болды. Сонымен бірге оқу іс-әрекетінің мотивациясы оқытылатын пәнге деген қызығушылық түрінде артады. Қабілеті төмен және орташа білім алушылардың үлгеріміне жоғары өзіндік тиімділік ерекше әсер ететіні атап өтілді [24]. Студенттерді зерттей отырып, қажетті шарт студенттің өзіне деген жоғары талаптарды өзі анықтауы болып табылады, ол табысқа жеткен жағдайда оның өзін-өзі оң бағалауы мен өзіндік тиімділік сезімін қамтамасыз етеді деп көрсетті. Академиялық жетістіктеріне қатысты өзіндік тиімділігі төмен студенттердің оқу іс-әрекетінің мотивациясы табиғи түрде төмендейтіні анықталды. Өзіндік тиімділік жеткілікті түрде дамыта отырып, адам өзіне жүктелген кез келген тапсырманы ең жақсы түрде орындауға тырысады, тіпті бастапқыда олар оған мүлдем мүмкін емес болып көрінді. Практикалық іс-әрекет барысында, жаңасын ала отырып, жан-жақты шығармашылық әрекеттерді орындауға мүмкіндік бар нәтиже немесе мәселелерді шешудің жаңа тәсілдері, өйткені сана толығымен мүмкін сенімсіздік немесе жағымсыз эмоциялар сияқты кез-келген кедергілерді жеңуге емес, тікелей шешім табу процесіне шоғырлану [25]. Сондықтан өзіндік тиімділік–сәтті бейімделу шарттарының бірі. Бұл тұжырымдар бақылау локусы (Дж. Роттер) және «үйретілген дәрменсіздік» (М. Селигман) зерттеулерімен расталады [26, 27]. Американдық психофизиолог Мартин Селигманның «Үйретілген дәрменсіздік» (learned helplessness) тұжырымдамасы бойынша бұрынғы сәтсіздіктен кейін жаңа сәтсіздікті жеңіп шығуға тырыспау, қиындықтан шығатын жол іздемеу үйретілген дәрменсіздіктің белгілері болып табылады. Бақылау локусы – бұл теорияның орталық құрылымы бола отырып, адамдардың өз өміріндегі күшейткіштерді қаншалықты басқаратынын жалпылама күту. Дж. Роттер күту нақты мінез-құлық нәтижесінде белгілі бір күшейтудің орын алуының субъективті ықтималдығын білдіреді деп анықтады және де өткен тәжірибе негізінде жалпыланған тұрақты күту шын мәнінде тұлғаның тұрақтылығы мен бірлігін түсіндіреді деп тұжырымдады. Оны «басқарудың сыртқы-ішкі локусы» деп атайды. Дегенмен, күту әрқашан шындыққа сәйкес келмейтінін атап өткен жөн. Қалай болғанда да, Дж. Роттер жеке адамның мінез-құлқын дәл болжасаңыз, басқа біреудің бағасына емес, оның табыс пен сәтсіздікке қатысты субъективті бағасына сүйену керек деп санайды [28]. Сыртқы бақылаушы және ұйымдастырушы факторларға емес, өзін-өзі бақылауға (ішкі бақылау локусы) сүйену әдеті адамға сәтті әрекеттерге көбірек мүмкіндік береді, бұл арада өз күшіне сенбей, өзін-өзі көрсететін адамдар туралы айтуға болмайды. Енжарлық, көнушілік, «үйренген» дәрменсіздікті көрсетеді. Ғалымдардың пікірінше, өзіндік тиімділік әйелдерге қарағанда ерлерде көбірек байқалады. Бірақ оларда да, басқаларында да ол өмірдің ортасында қарқынды деңгейге жетеді және 60 жастан кейін біртіндеп төмендейді [29]. Шетелдік зерттеулерде өзіндік тиімділіктің ең жоғары емес, белгілі бір оңтайлы деңгейі өнімді болатыны бірнеше рет көрсетілді. Олай болмаған жағдайда, шындыққа жанаспайтын оптимизм, өзіне деген тым сенімділік пайда болады, ол адамды осал етеді және оған қауіп төндіреді, өйткені ол әр түрлі, соның ішінде қауіпті жағдайларға немқұрайлы қарап, өз әрекеттерінің ықтимал салдарын болжағысы келмейді, қажетті қауіпсіздік талаптарын елемейді, мүмкін емес тапсырмаларды орындау кезінде аса табанды болуы мүмкін және т. б. Бұдан шығатыны, өзіндік тиімділіктің оңтайлы деңгейі адамның өзіне деген үміті мен сенімін (бірақ өзіне деген сенімін емес) қолдайтын оптимизм дәрежесі мен алаңдаушылық пен қорқыныштың белгілі бір өлшемін тудыратын пессимизм дәрежесінің үйлесімін талап етеді, адамды «жетістіктерге» емес, белсенді әрекет етуге мәжбүр етеді. Батыс психологтары алған тағы бір нәтиже де қызық: өзіндік тиімділіктің төмен деңгейі тек енжарлық пен бастаманың жоқтығымен ғана емес, белсенділікпен де қатар жүруі мүмкін. Бірақ, бұл өзін-өзі бағалауға қауіп төнген кезде қорғаныс реакциясы болып табылатын қызметтің ерекше түрі. Өзінің дәрменсіздігін сезінетін, өзіне сенімсіз адамдар, былайша айтқанда, псевдобелсенділік таныта алады, атап айтқанда: өзін-өзі мақтаумен, өзін-өзі ақтаумен, өзін көрсеткісі келумен айналысады (әсіресе сәтсіздік жағдайында), сондай-ақ, ең алдымен, ауызша түрде білдіреді және басқалардың жетістіктеріне немқұрайлы қарайды [30]. Жалпы қорытынды: өзіндік тиімділік туралы барынша қате пікірлер дисфункционалды. Мүмкін, біршама функционалды – бұл адамның белгілі бір сәтте не істей алатынын сәл асыра көрсететін ол туралы пайымдаулар. Бұл жерде біз тұлғаның жалпы өзін-өзі бағалауына ұқсастық жасай аламыз, белгілі болғандай, тұлғаның толық дамуын қамтамасыз ету үшін оны біршама асыра бағалау керек және сонымен бірге оның мүмкіндіктерін нақты және дұрыс бағалауға мүмкіндік беретін әртүрлі салалардағы тиісті өзін-өзі бағалаулармен біріктірілуі керек. Тұлғаның өзіндік тиімділігі мәселесін тұжырымдау осы жеке құбылыстың мәні туралы ғылыми идеяларды толықтыру және кеңейту қажеттілігіне байланысты үлкен теориялық мәнге ие екенін атап өтеміз. Практикалық тұрғыдан өзіндік тиімділік мәселесін зерттеудің өзектілігі тұлға қызметінің сәттілігін болжау және тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін табу мен зерттеудің әлеуметтік маңыздылығымен анықталады [31]. Жүргізілген талдау өзіндік тиімділік өзіндік сананың бір көрінісі ретінде әр түрлі жағдайларда, белгілі бір қызмет түрлерін жүзеге асыруда және қызметтің басқа да нысандарында әртүрлі болады деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Яғни, мазмұндық тұрғыдан өзіндік тиімділік жағдаяттық ерекшеліктерге ие, т.б. белгілі бір жағдайларда адам осы нақты жағдайда сұранысқа ие және оның талаптарына жауап беретін әртүрлі қабілеттер мен сипаттарды, өзінің тәжірибесі мен құзыретінің әртүрлі аспектілерін жүзеге асыру қабілетіне сенімін көрсетеді. Осының арқасында ол әлеуметтік ортаға икемді түрде бейімделіп қана қоймай, сонымен қатар жағдайды өзінің мақсаттарына, міндеттеріне және мүмкіндіктеріне сәйкес түрлендіруге бағытталған өзінің «жауабын» құра алады. Өмір барысында жинақталған тәжірибе өмірдің белгілі бір салаларында адамның осы нақты салада оның тұрақты сипатына айналуы мүмкін мазмұндық және мәнерлік деңгейі бойынша белгілі бір өзіндік тиімділікті дамытуға ықпал етеді. «Өзіндік тиімділік» деп аталатын құбылыс ішкі мотивацияға бағытталған көптеген басқа мінез-құлық теорияларында зерттеу нысаны болды. «Ішкі мотивация» терминін алғаш рет 1950 жылы Р. Вудворт (Woodworth S. Robert) және Р. Уайт (White Robert) енгізді [32,33]. Роберт Сешнс Вудворт өзінің «Мінез-құлық динамикасы» [34] кітабында мінез-құлықтың басымдылығы қағидасын қозғаушы қағидасына қарсы жариялады. Роберт Уайт «Мотивацияны қайта қарау: «құзыреттілік түсінігі» мақаласында нәтижеге әкелетін нақты әрекеттерді орындауға баса назар аудара отырып, «құзыреттілік» (competence) ұғымын енгізеді. Адамның құзыреттілікке деген ұмтылысын анықтайтын күш – бұл «тиімділік сезімі арқылы мотивация» (effectance motivation), ішкі мотив, әлеммен өзара әрекеттесуді ынталандырады. Тұлғаның құзіреттілікке ұмтылуын анықтайтын күш – «тиімділік сезімі арқылы мотивация» (effectance motivation), әлеммен өзара әрекеттесуді ынталандыратын ішкі мотив. «Тиімділік мотивін» орната отырып, ол оны қоршаған ортамен өзара әрекеттесудің «ішкі жетегі» ретінде анықтады. Ішкі тапшылықтан туындайтын негізгі қажеттіліктердің мотивтерінен айырмашылығы, тиімділік мотивациясы субъект үшін жаңа ынталандырулармен қозғалады және қызығушылық пен зерттеу белсенділігі ынталандыру саласындағы жаңалық элементтерін тудырған кезде күшейтіледі. Тиімділік мотивінің дамуы субъектінің қоршаған ортамен әрекеттесу нәтижесінде білім мен дағдыларды меңгеруі арқылы жүзеге асады. Тиімділік драйві субъектінің қоршаған ортамен үздіксіз әрекеттесу барысында бірте-бірте дамиды [33, р. 297]. Уайттың идеясын жалғастыра отырып, Де Чармс (De Charms) адамдарда негізгі психологиялық қажеттілік бар екенін атап өтті: өз іс-әрекетінің субъектісі болу – яғни өзінің мінез-құлқы мен белсенділігін бастау және реттеу [35]. Деси мен Райан (Deci, Ryan) іс-әрекеттің құзыретті субъектісі болу іргелі қажеттілік ішкі мотивация феноменінде барынша айқын көрінетінін алға тартты [36]. Ішкі мотивацияны реттейтін жағдайлар бақылаумен (сыртқы және ішкі), психологиялық конфликттермен және өзіндік тиімділік деңгейімен анықталады. Бұл тәсілді А. Бандура тұжырымдамасымен салыстыра отырып, әлеуметтік оқыту теориясында мінез-құлықты таңдау және күш салудың табандылығы ынталандыру жағдайларынан гөрі өзіндік тиімділікті қабылдаумен көбірек анықталатынын атап өткен жөн. Өзіндік тиімділік мінез-құлыққа тікелей әсер ететін әртүрлі ақпарат көздерінен туындайды, сонымен қатар когнитивті құрылымдардың әсерінен де болады. Әлеуметтік оқыту теориясы тұлғаның жалпы қасиеттеріне немесе өнімділік мотивтеріне емес, қабылданатын қабілеттердің микро талданымына негізделген. Мінез-құлықты зерттеудің когнитивті тәсілінің дамуымен «күту» түсінігіне көзқарастың кеңеюі байқалады. «Іс-әрекет-нәтиже» күтулеріне негізделген теориялық және эмпирикалық зерттеулер аясында өзіндік тиімділік ұғымымен біршама ұқсастықтары бар теориялар алға тартылды. Дж. Роттер (Julian Rotter) ұсынған тұлға теориясына сәйкес, адамның мінез-құлқы оның басқару локусымен анықталады делінген [37]. Мінез-құлық нәтиже субъектінің өзінің әрекетімен немесе субъектінің бақылауынан тыс сыртқы күштермен анықталады деген жалпылама күту функциясы ретінде қарастырылады. Мұндай күтулер негізінен адамға қоршаған ортаның күшейту әсерінің нәтижесінде қалыптасады. Осы дәстүр бойынша көптеген зерттеулердің авторлары (Ф. Хайдер [38], Х. Келли [39], Э. Джонс және В. Харрис [40], Б. Вайнер [41], Э. Хиггинс және А. Круглански [42], К. Муздыбаев [43] және т.б.) адамның мінез-құлқын оның жеке айырмашылықтарына тәуелді ретінде қарастырады, оқиғаларды жеке немесе сыртқы детерминистік деп қабылдайды. Айта кету керек, бақылау құрылымының локусы көбінесе өзіндік тиімділіктің аналогы ретінде қарастырылады. Дегенмен, Дж. Роттердің концептуалды схемасы негізінен персоналды тиімділікке қарағанда іс-әрекет-нәтиже жағдайлары туралы себептік сенімдермен байланысты. Қабылданған өзіндік тиімділік пен себептілік локусы туралы сенімдер әртүрлі, себебі нәтижелер субъектінің өз әрекеттеріне байланысты деген сенімдер өзіндік тиімділік пен мінез-құлыққа кез келген әсер етуі мүмкін. Мәселен, мысалы, өнімділікті жеке шешім ретінде қарастыратын, бірақ қажетті дағдылары жоқ адамдар, өзіндік тиімділіктің төмен деңгейін сезінеді және дәрменсіздік сезімін сезінеді. Каузалды сенімдер мен өзіндік тиімділік бір-бірінен ерекшеленетін құбылыс болғанымен, тәжірибе жүзінде дағдылар мен қабілеттердің себептік атрибуциялары өзіндік тиімділікке жетудің делдалдық әсері болуы мүмкін екендігі анықталды. Мінез үлгісін таңдау және әрекеттегі күш-жігерді реттеу Стивен Майер (Maier) және Мартин Селигман (Seligman) ұсынған үйренген дәрменсіздік теориясында кеңінен қарастырылады [44]. Үйренген (үйретілген) дәрменсіздік құбылысы зерттеушілердің (Й. Ханс, D. Hiroto, Ромек В. Г және т.б.) назарын аударды [45, 46, 47]. Үйренген дәрменсіздікте (learned helplessness) жағдайдың бақыланбау тәжірибесінің нәтижесі болып табылатын субъектінің мотивациясының бұзылуы түсініледі. Мамандардың айтуынша, бақыланбайтын жағымсыз әсерлер жағдайында болу нәтижесінде дене әрекеттердің нәтижеге әсер етпейтінін күтеді. Болашақ салдардың үмітсіздігін күту қалыптасқандықтан, адам нәтиже шынымен басқарылатын жағдайда белсенді түрде әрекет етпейді. Бұл теория күту жұмысының механизмін тұжырымдай отырып, тек «жауап-нәтиже» күтулеріне назар аударады. Үйренген дәрменсіздік сегіз жасқа дейін қалыптасады және адамның өз іс-әрекетінің тиімділік дәрежесіне деген сенімін көрсетеді. Ол салыстырмалы түрде тұрақты тұлға қасиеті ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, кейбір сарапшылар пайда болған дәрменсіздік өмір бойы қалады деп санайды. Үйренген дәрменсіздікті қалыптастыруда отбасы маңызды рөл атқарады. Үйренген дәрменсіздік жағдаятқа белсенді араласуға қабілетсіздікте көрінеді (мотивациялық тапшылық). Сондай-ақ, ол кейіннен мінез-құлықтың тиімді формаларын (танымдық жетіспеушілік) үйрену қабілетсіздігінде көрінеді. Сондай-ақ, үйренген дәрменсіздік депрессиялық күйде көрінеді (эмоционалды жетіспеушілік) [48]. Білімді дәрменсіздік пен бақылау орнына негізделген жұмысты талдау бізге тиімділік пен нәтижені күту арасындағы тұжырымдамалық айырмашылықтарды суреттейді. Зерттеушілер күтудегі маңыздылық нәтижелерге қатысты үміттерге басты назар аударды. Бандура алғаш рет бұл үміттерді іс-әрекеттің жалпы орындалатындығын күтуден ажыратады. Ол өзіндік тиімділік ұғымын енгізеді, ол арқылы адамның қандай да бір әрекетті тиімді орындау қабілеті туралы пайымдаулары. Көптеген басқа авторлар (Abrahamson, L. Y., Seligman, M. E. P., Teasdale және J. D., Хекхаузен.Х) тиімділік идеясы мен нәтиже идеясының арасындағы айырмашылықты мойындайды [49, 50]. Өзінің тиімділігін қабылдау тек болжамды құндылыққа ие ғана емес, сонымен қатар нәтижеге қатысты күткеннен гөрі мінез-құлықты дәлірек болжауға мүмкіндік беретіні туралы пайымдаулар эмпирикалық түрде дәлелденген (Usher E. & Pajares F) [51]. Қажетті мінез-құлыққа жету үшін тиімділік сезімінің жеткіліксіз деңгейі субъектінің белсенділігінің төмендеуіне ықпал етуі мүмкін. Өз қабілетіне сенімді субъект өзінің мінез-құлқы айналасындағыларға ешқандай әсер етпейтінін немесе жазаланатынын күтетіндіктен баяулауы мүмкін. Дәрменсіздікті күтудің бұл екі тәуелсіз көздерінің әртүрлі себептері бар. Өзіндік тиімділікке негізделген дәрменсіздік сезімінен арылу үшін құзыреттіліктерді дамыту және жеке тиімділікті күту қажет. Нәтижеге негізделген дәрменсіздік сезімінен құтылу үшін адамдарда бұрыннан бар құзыреттердің аспаптық құндылығын қалпына келтіретін қоршаған ортаның басым жағдайларындағы өзгерістер қажет [52]. Ішкі мотивацияның ерекшеліктерін қарастырудың маңызды аспектісі «бақылау» құбылысын зерттеу болып табылады. Сондықтан да Б. Вайнер бақылау параметрін жетістік мотивациясын зерттеу шеңберіне енгізеді [53]. М. Селигман кейінірек өз зерттеулерінде субъектімен болатын жағымсыз оқиғаларды бақылаудың жоқтығы тәжірибесі оның белсенділікке мотивациясына әсер етіп, енжарлықты қалыптастыратынын көрсетті [27, с. 426]. Мотивацияның әлеуметтік-танымдық тәсілінің өкілі К. Двек адамның өз іскерліктері туралы ойлары оның болашақ мақсаты үшін маңызды екенін дәлелдеді [54]. А. Бандураның әлеуметтік-танымдық теориясында мотивациялық беталыстар негізінен болжау қабілеті тұрғысынан түсіндіріледі. Белгілі бір жағдайдағы адамның мінез-құлқы оның болашақ туралы идеясымен анықталады. Алдын ала болжаудың мотивациялық механизмдері бөлінеді: нәтижеге қатысты күтулер, олардың әрекеттерінің салдарын бағалауды білдіреді; адамның қажетті әрекеттерді орындай алатындығы туралы идеясы ретінде қарастырылатын өзіндік тиімділікті қабылдау; мотивацияның танымдық детерминантын білдіретін мақсаттар мен стандарттар; сондай-ақ аффективті өзін-өзі бағалау-тұлғалық факторды білдіреді [7, с. 320]. Алдын-ала болжау қабілетімен адам болашақ нәтижелерді ұсына алады және оларды жүзеге асыра алады. Болашақ нәтижелердің бейнесі қол жеткізуге бағытталған белсенділік жағдайында мақсат болып табылады. Мақсаттар адам өзінің жетістіктері мен мінез-құлқын салыстыратын стандарттар ретінде қызмет етеді. Бір жағынан, бұл терминдер (стандарттар мен мақсаттар) бір-бірін алмастыратын ретінде қолданылады, екінші жағынан, бұл құрылымдар әртүрлі, өйткені кейбір жағдайларда стандарттар мен мақсаттар адамға бірдей әсер етпейді. Қабылданған өзіндік тиімділік – бұл танымдық бағалау; белгілі бір мақсаттарға жетуге бағытталған әрекеттерді реттейтін көріністер жүйесі [54]. Өзін-өзі бағалаудан айырмашылығы, өзіндік тиімділік–бұл өзіндік құндылық туралы емес, іс-әрекет жасау қабілеті туралы идея. Бұл идеялардың пайда болуы бала өзінің іс-әрекеті мен сыртқы әлемдегі нәтижесі арасындағы байланысты түсіне бастаған сәтке сәйкес келеді. Бандура жазғандай, өзіндік тиімділік идеясы мінез-құлық жетістіктерінің тәжірибесімен байланысты. А. Бандура, Дж. Капрара мен Д. Сервон өзіндік тиімділік туралы идеялардың пайда болу мәселесіне арналған зерттеулердің жеткіліксіздігін көрсетеді. Ерте балалық шақта өзін-өзі жетілдіруді өлшеудегі қиындықтар баланың сөйлеу дағдыларының жеткіліксіз дамуымен түсіндіріледі, орта балалық шақта өзін-өзі бағалау идеялары өзіне есеп беру арқылы бағаланады. Өзіндік тиімділік туралы идеялар мақсат қоюға және тиімді өзін-өзі бағалауға әсер етеді. Өзін-өзі реттеу жүйесінің үйлесімділігі әртүрлі мақсаттардың жадтағы ассоциативті байланыстармен қатынасты екендігіне де қатысты. Когнитивті және аффективті салалар арасындағы байланыс өзін-өзі реттеу жүйесінің үйлесімділігіне ықпал етеді. Тапсырманы орындау кезінде адам қолданатын стандарттардың деңгейі мен түрі ішінара оның эмоционалды тәжірибелерімен анықталады (Carver & Scheier; Higgins, E. T.,& Trope,Y) [56, 57]. Өзін-өзі танумен байланысты сезімдер кері байланыс механизмі арқылы өзін-өзі реттеу жүйесіне әсер етуі мүмкін (Bandura & Cervone) [58]. Белгілі бір іс-әрекеттегі жетістіктер өзіндік тиімділік сезімін қалыптастыруға ықпал етеді, бұл өз кезегінде іс-әрекетке деген қызығушылықты арттырады [59]. Тұрақты бағалауда өзін-өзі нығайту бар. Әлеуметтік оқыту теориясында белсенділікті өзін-өзі бағалау арқылы ынталандыруға болады. Құндылықты әрекетті өзіне де, сыртқы мотивтерге де енгізуге болады. Құндылық мінез-құлықта өздігінен болмайды, ол адамның жағымды және жағымсыз өзіндік реакцияларында болады деп есептейді. Өзін-өзі бағалау реакциялары бірегей мотивациялық механизм ретінде қарастырылады. Бағалау стандарттары қызмет түріне байланысты өзгереді, бұл қызметтің әртүрлі салаларындағы өнімділік әртүрлі өзін-өзі бағалауды тудыруына ықпал етеді. Адамның өзін-өзі қабылдауы бір әрекеттің әртүрлі аспектілері үшін де әртүрлі болуы мүмкін. Осы себепті өмірдің нақты салаларындағы өзін-өзі бағалау өлшемдері бір жалпыланған көрсеткішке қарағанда маңыздырақ. Өзіндік тиімділікті зерттеушілер жеке қасиеттер сияқты психологиялық құбылыстармен бірге зерттеді. Сонымен, А. Nauta зерттеуінде белсенділік дәрежесі мен іс әрекетке икемділікпен өзіндік тиімділіктің байланысы зерттелді және расталды [60]. B. Schyns жұмысында кәсіби өзіндік тиімділік пен көшбасшылық қасиеттердің айқындылығы және ұйымдастырушылық өзгерістерге дайындық арасындағы байланыс табылды [61]. Пасечкина Т.Н. зерттеушілердің идеяларына сүйене отырып, өзіндік тиімділікті белгілі бір жағдайдағы адамның мінез-құлқын анықтайтын және келесі белгілер арқылы көрінетін мета-сапа ретінде сипаттайды: тұлғаның өзінің тиімді қызметі туралы идеялары; әртүрлі жағдайларда, соның ішінде белгісіздік жағдайында оң нәтижеге қол жеткізуге деген сенімділік; практикалық іс-әрекетте тиімді нәтижеге қол жеткізуге бағытталған мінез-құлық [62]. Өзіндік тиімділік деңгейін арттыру арқылы біз мінез-құлықтың қолайлы формаларын және оқу әрекетіне оң көзқарасты белсендіре аламыз. Стресстік жағдайлардан шығу процесінде өзіндік тиімділіктің рөлі шетелдік және отандық және ресейлік психологиялық зерттеулерде бірқатар жұмыстарға арналды. Бұл зерттеу бағыты бүгінгі күнге дейін өзекті. Р. Лазарус пен С. Фолкман өзіндік тиімділікті стресстік жағдайды бағалаудағы маңызды жеке фактор ретінде қарастырады [63]. Когнитивті бағалау теориясында өзіндік тиімділік екінші деңгейлі бағалаудың бір бөлігі болып табылады, ол жеңу процестеріне және адамның эмоционалдық жағдайына әсер етеді. Э. Фрайденберг өзінің тиімділігіне сену адамға стресстік жағдайларда өз ресурстарын пайдалануға көмектеседі деп есептейді [64, р. 233]. Өзіндік тиімділік, белгілі бір тапсырмаларды орындау қабілетіне деген тұлғаның сенімділігі (Jordan & Carden) [65], бұл білім беру саласындағы зерттеулердің маңызды бағыты болды. Бірнеше зерттеулер студенттердің таңдаған міндеттеріне, күш-жігеріне, табандылығы мен жұмысына әсер ету арқылы үлгерім мен оқудағы өзіндік тиімділіктің маңызды рөлін анықтады (Schunk) [66]. Студенттердің жетістіктерін, мотивациясын және олардың білім алуын жорамалдайтын делдал және болжаушы ретіндегі өзіндік тиімділік құрылымының рөлі жоғары оқу орындарында да анықталды (Van Dinther, Dochy, & Segers) [67]. Өзіндік тиімділіктің жұмыс тиімділігіне, оның ішінде тәуекелмен байланысты кәсіптерге әсер ететін негізгі айнымалы ретіндегі маңыздылығына қарамастан, өзіндік тиімділік пен қауіпсіздік арасындағы байланысты зерттеулер қатары аз екендігі байқалады. Rosa Grau, Isabel M. Martinez, Sonia Amat және Marina Aslanova [68] жұмысында жалпы өзіндік тиімділік пен қауіпсіздік параметрлері арасындағы байланыс қарастырылды. Авторлар тәуекелді жағдайларда өзін-өзі тиімді ету мен қауіпсіз мінез-құлыққа жеке көзқарастар арасында оң байланыс тапты. Осылайша, өзіндік тиімділік әр түрлі іс-әрекеттегі тиімділіктің маңызды болжаушысы болып табылады. Қабылданған өзіндік тиімділік субъектінің қиын өмірлік жағдайларға бейімделу және икемді түрде күресу қабілетіне, сәтсіздіктерден аман қалу қабілетіне де әсер етеді. Сонымен қатар, жалпы өзіндік тиімділік адамның қауіпсіз мінез-құлыққа деген көзқарасымен оң байланысты, ал қауіпсіздіктің арнайы өзіндік тиімділігі жұмыстың, барлық іс- әрекеттің қауіпсіз орындалуына әсер етеді. Өзіндік тиімділікті зерттеу өзіндік тиімділік пен мотивациялық процестер, эмоционалды қозу және психологиялық әл-ауқат арасындағы маңызды байланысты анықтады. Өзіндік тиімділік мақсат қоюға, тапсырманың қиындық деңгейін таңдауға, тапсырманы орындаудағы табандылыққа, эмоционалды реакцияларға әсер ететіні анықталды. Өзіндік тиімділік мәселелеріне қатысты отандық авторлардың жұмыстарын зерттеу оның жеткіліксіз зерттелуі туралы айтуға мүмкіндік береді. Біз мұндай зерттеулерді кәсіби қалыптасудың кезеңдеріне, атап айтқанда университеттік білім беру кезеңіне таратуды аса өзекті деп санаймыз. Отандық психология ғылымында алғаш рет тұлғаның өзін-өзі таныту мәселесін көтерген ғалым И.Қ. Аманова болды [69]. Ол тұлғаның өзін-өзі таныту ерекшеліктерінің этномәдени сәйкестілікке тәуелділігін зерттеді. Оның зерттеу нәтижелері көрсеткендей, позитивті этностық сәйкестілік тұлғаның өзін-өзі танытуының жоғары деңгейін тудырады және өзін-өзі жетілдіру, өз әлеуетін іске асырады. Осы ретте Жарықбаев Қ.Б. пен Сангилбаев О.С. психологиялық энциклопедиядық сөздіктерінде өзін-өзі таныту ұғымына «адамның өзін-өзі білуі, басқаларға таныта білуі – оның ішкі адамгершіліктік болмысын, интеллектуалдық, творчестволық мүмкіншіліктерін ашуға үздіксіз ұмтылысы, өз бойындағы қасиеттері мен мүмкіншіліктерін ақиқат дүниеге белсенді таныту процесі» деп анықтама беріп өтеді [70]. Ж.И. Намазбаева жоғары оқу орнында оқыту процесінің тиімді дамуымен психология тұрғысынан студенттің өзіндік санасында өте маңызды өзгерістер пайда болады: оның тұлғасы мен ішкі әлемі өзін-өзі ұйымдастыру негізінде біртіндеп өзгере бастайды, жас адам психикалық тұрғыдан терең өзгерістерге ұшырайды, өйткені өзгерістер өзінің «ішкі позициясында» пайда болады деп көрсетеді [71]. Студенттердің өзін-өзі ұйымдастыруы табысты оқуда, сондай-ақ оқу және өмірлік мақсаттарға жетуде маңызды рөл атқарады. Өзін-өзі ұйымдастыруы жоғары студент әдетте тапсырмаларды сәтті орындау қабілетіне сенімді. Мысалы, уақытты жоспарлау және жұмыс ортасын құру студентке тиімді оқуға көмектеседі, бұл өз кезегінде олардың өз қабілеттеріне деген сенімділігін арттырады. Өзіндік тиімділіктің көрсеткіші ретіндегі өзін-өзі ұйымдастыруды жақсарту үшін студенттер жоспарлар мен тапсырмалар тізімін құру, уақытты басқару дағдыларын дамыту, интроспекция және рефлексия, яғни прогресс пен оқу әдістерін үнемі бақылау, өзін-өзі бағалауды дамыту, көмекші ресурстарды пайдалану сияқты стратегияларды қолдана алады. Бұл дағдылар уақыт өте келе дамитынын және тәжірибе мен еңбекқорлықты қажет ететінін түсіну маңызды. Отандық ғалым Х.Т. Шерьязданова тұлғаның өзіндік тиімділігі балалық шақтан бастап қалыптасатын қарым-қатынасты дұрыс жүзеге асыра алу қабілетін дамытумен байланысты деп санайды. Ғалым шәкірттерімен бірлесіп жүргізген кейінгі зерттеулерінде студенттердің тұлғалық және кәсіби қалыптасуында қарым-қатынас психологиясының рөлін ерекше көрсетеді [72]. С.М. Жақыпов өзінің бірлескен диалогтық танымдық іс-әрекет теориясында білім алушы студенттердің оқу іс-әрекетінде өзіндік тиімділікке ие болуында олар мен білім беруші оқытушы арасындағы диалогтық қарым-қатынас барысындағы өзара әсердің маңыздылығын атап көрсеткен [73]. Сонда ғана танымдық іс-әрекет тиімді жүзеге асатыны және студенттердің үйлесімді тұлғалық жетілуіне ықпалы туралы тұжырым жасайды. Демек, С.М.Жақыповтың тұжырымдамасына сүйене отырып, ЖОО-дағы оқу процесін бірлескен диалогтық тұрғыда жүргізу білім алушылардың тұлғалық тиімділігі дамуына оң әсері болатыны туралы айтуға болады. Отандық психолог А.Р. Ерментаева [74] тұлғаның өзіндік тиімділігінің көрсеткіші ретіндегі құзыреттілікті адамның мақсат қоя отырып, жетістіктерге жетуге мүмкіндік беретін тұлғалық сапалар мен дағдылардың жиынтығы ретінде сипаттайды. Ғалым субъект бағдарлы оқу іс-әрекетінің субъектісі ретіндегі студенттердің өз оқуы мен адамдармен қарым-қатынасын, эмоциялық саласын, тұлғалық қасиеттерін тиімді реттеуге және өз-өздерін дамыта, жетілдіре және таныта алатындығын ерекше атап көрсетеді. Сондай-ақ олар алған білімдерін іс жүзінде жүзеге асыруға қабілетті болашақ маман иесі екендігін психологиялық тұрғыдан айқындап, талдады. Келесі психолог-ғалым Изакова А.Т. өзін-өзі танытудың мағынақұраушы факторларының кәсіби өзін-өзі анықтауға әсерін зерттеп, дәлелдеді. Автордың тұжырымдауынша, өзін-өзі танытатын тұлға өзінің өмірлік мағынасын түсіне отырып, ішкі және сыртқы ресурстарын анықтап, жалпы ортаға өзін танытады. Соның негізінде тұлға кәсіби ортада өзін- өзі анықтайды [75]. Узакова С.А., Калиева Ж.А., Симонович Н.Е. студенттердің өзіндік тиімділігі мен әлеуметтік мінез-құлқының әлеуметтік-психологиялық аспектілеріне талдау жасады. Авторлар студенттердегі тұлғалық үйлесімділік деңгейі, субъективтілік пен өзіндік тиімділік арасындағы байланысты зерттеді. Өзіндік тиімділік студенттердің стрестік жағдайларға төзімділігін арттырып, өзін-өзі жүзеге асыруға талпындырады [76]. Мынбаева А.К., Болат Ә.Қ. өзін-өзі табысты жүзеге асыру үшін қазіргі адамға өзін-өзі дамыту және өзін-өзі басқару дағдылары, атап айтқанда когнитивті және эмоционалды процестерді өзін-өзі реттеу қабілеті қажет екендігін түсіндіреді [77]. Жақсы өзін-өзі реттеу жоғары тұлғалық өзіндік тиімділіктің көрсеткіші ретінде қарастырылуы мүмкін. Өзіндік тиімділігі жоғары адамдар көбінесе жағымсыз эмоциялар мен стрессті жеңе алады. Олар өз эмоцияларын мақсатқа жетуге кедергі келтірмеу үшін реттей алады. Өзін-өзі реттеу студенттерге мотивациясын басқаруға мүмкіндік береді. Олар сыртқы алаңдаушылыққа қарамастан, оқуға деген қызығушылықты сақтай алады және маңызды міндеттерге назар аудара алады. Бұл оқу мақсаттарына жету және жоғары тұлғалық өзіндік тиімділікті сақтау үшін маңызды. Сондай-ақ өзін-өзі реттеу студенттерге уақытты тиімді басқаруға да көмектеседі. Олар оқу және өмірлік мақсаттарға қол жеткізуге кедергі келтіретін кейінге қалдыруды болдырмай, уақыттарын жоспарлап, іс-әрекеттерін басқара алады. Бұл олардың оқудағы тиімділігін жақсартады және нәтижеге жетуге көмектеседі. Тұтастай алғанда, өзін-өзі реттеу тұлғалық өзіндік тиімділіктің маңызды аспектісі болып табылады, өйткені ол студенттерге өз ресурстарын, эмоцияларын және мотивациясын тиімдірек басқаруға мүмкіндік береді, бұл олардың оқу мен өмірдегі табыстылығына ықпал етеді. Бапаева М.К. тұлға белсенділігі өзінің идеялық принциптілігімен, өзінің нақты көзқарасында тұра алуымен, іс әрекеті мен сөзінің бірлігінде тоғысқан тұлғаның белсенді өмірлік позициясымен сипатталады және студенттердің тұлғалық белсенділігі олардың бастама көтеруге және проблемалардың шешімін өз бетінше іздеуге дайын екендігінде көрінеді деп көрсетеді [78]. Өзіндік тиімділіктің жоғары деңгейі өзін-өзі реттеу дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Өзіндік тиімділігі жоғары студенттер әлеуметтік өзара әрекеттесуге ашық бола алады, олардың өзіне деген сенімділігі қоғамдық және оқу өміріне белсенді қатысуға ықпал етеді, бұл олардың жеке белсенділігін арттыруға ықпал етуі мүмкін. Маңыздысы, өзіндік тиімділік пен тұлғалық белсенділікті дамыту ұзақ мерзімді процесс болып табылады және студенттің де, білім беру ортасының да күш-жігерін, соның ішінде оқытушылар мен оқу бағдарламаларының қолдауын қажет етеді. Осы аспектілерді дамыту бойынша бірлескен күш-жігер оқудың жақсы нәтижелеріне және студенттердің оқу ортасына сәтті бейімделуіне ықпал етуі мүмкін. Өзіндік тиімділік студенттердің жалпы белсенділік танытуына, кәсіби іс-әрекеттегі жетістік пен өздігінен жетілу үрдісін құрайтын психологиялық денсаулығына әсер етеді. Осы тұрғыда Ниетбаева Г.Б. студенттердің психологиялық денсаулығының дамуына аса мән беріп, оны әлеуметтік бейімділіктің, өзін-өзі ойдағыдай жүзеге асырудың алғышарттары болып табылатын, тұлғаның кәсіби сипаттамаларының жиынтығы ретінде қарастырған болатын [79]. Біздің пайымдауымызша, жақсы психологиялық денсаулық студенттердің проблемаларды шешу және күресу қабілетін жақсарта алады. Бейімделу және проблемаларды шешу дағдылары бар студенттер тұлғалық өзіндік тиімділігінің жоғарылауына бейім, өйткені олар әртүрлі жағдайларды жеңе алатындығына сенімді. Психологиялық тұрғыдан сау студенттер көбінесе басқалармен жақсы қарым-қатынаста болады және қажет болған жағдайда қолдау мен көмекке жүгіне алады. Бұл әлеуметтік қолдау өз қабілеттеріне деген сенімділікті арттыруға ықпал етуі мүмкін. Өзін қадағалау және тұлғалық өзіндік тиімділік өмірде сәттілік пен әл-ауқатқа жетуде маңызды рөл атқарады. Осы орайда Байжуманова Б.Ш, Сахиева Ф.А., Арзымбетова Ш.Ж., Ибатуллин Б.Ш. студенттердің автономдылығын, тұлғалық өсуге деген ниеттілік деңгейін, өмірлік мақсаттарының күшін, позитивті қатынасын, әлеуметтік ортамен үйлесімділігін психологиялық әл-ауқаттың көріну сипаты ретінде зерделейді. Авторлар жоғары оқу орнында студенттердің өзін-өзі реттей алуына бағытталған психологиялық қызмет көрсету негізінде студенттердің жалпы психологиялық жағдайын жақсартуға болады деп қорытындылайды [80]. Студенттің «Мен» тұжырымдамасы оның өзіндік тиімділігіне әсер ететін қабілеттері, сенімдері мен құндылықтары туралы өзіндік идеясы бар екенін білдіреді. Маңыздысы, «Мен» тұжырымдама тұрақты емес және уақыт өте келе әр түрлі факторлардың әсерінен өзгеруі мүмкін. Мысалы, білім беру тәжірибесі, басқалармен кері байланыс, жеке жетістіктер, әлеуметтік орта және т.б. Сондықтан студенттерде «Мен» деген позитивті және сау тұжырымдаманы дамыту олардың өзіндік тиімділігі мен оқудағы жетістіктерін арттыру үшін маңызды міндет болуы мүмкін. Осы тұрғыда отандық жас ғалым Матаев Б.А. қазіргі студенттердің «Мен» тұжырымдамасын қалыптастырудағы университеттік оқыту аясында білім беру үрдісінің педагогикалық шарттары мен мүмкіндіктерін зерделейді [81]. Тоқсанбаева Н.Қ. Жубаназарова Н.С., Стамбеков Е.Б., Борбасова Г.Н. студенттердің өзіндік бағалау құзыреттілігін зерттей келе, өзіндік бaғaлaуды еңбектің, қарым-қатынастың, танымның мәнді өнімі деп анықтады[82]. Авторлардың бұл тұжырымдамасынан, біз студенттердің өзін-өзі бағалауы тұлғалық өзіндік тиімділігінің маңызды көрсеткіші және бөлігі болып табылатынын атап көрсетуімізге болады. Себебі өзін-өзі бағалау – бұл адамның өзінің қабілеттері, жетістіктері, құндылықтары мен құзыреттері туралы пікірді бағалау және қалыптастыру қабілеті. Бұл студенттің өзіндік тиімділігіне және оның оқуда, жалпы өмірде жетістікке жету қабілетіне қатты әсер етуі мүмкін. Егер студенттің өзін-өзі бағалауы жоғары болса және ол өз қабілеттеріне сенсе, бұл оның өзіне деген сенімділігіне ықпал етеді, бұл өз кезегінде оның тұлғалық өзіндік тиімділігін арттырады. Өзін қабілетті және құзыретті деп санайтын студент тапсырмаларды белсенді түрде шешуге және жаңа қиындықтарды жеңуге бейім. Өзін-өзі бағалауы жоғары студенттер көбінесе өз мақсаттарына жетуге тырысады. Олар қиындықтарды жеңе алатынына сенеді және кедергілерге тап болса да, көп жұмыс істей береді. Бұл да тұлғалық өзіндік тиімділіктің негізгі аспектісі. Адекватты өзін-өзі бағалау ішкі мотивацияның көзі бола алады. Студенттер өздерінің қабілеттеріне сенген кезде, олар көп жұмыс істеуге бейім және өз мақсаттарына жетуге тырысады. Дегенмен, өзін-өзі бағалау шамадан тыс немесе негізсіз болмауы керек екенін ескеру де маңызды, өйткені бұл шындыққа жанаспайтын үміттер мен көңілсіздіктерге әкелуі мүмкін немесе өзіндік сыни көзқарастың қалыптасуына кедергі келтіреді. Қазіргі университет студенттерінің тұлғалық өзін-өзі тану динамикасын зерттеген ғалым Сабирова Р.Ш. кәсіби өзін-өзі танудың қалыптасу деңгейіне ие студенттердің оқып жатқан мамандығына деген қанағаттануы, өзін-өзі жүзеге асыруға деген ұмтылысы, өзіне деген сенімділігі артады деп анықтайды [83]. Өзін-өзі тану мен тұлғалық өзіндік тиімділік студенттердің жеке басының дамуының маңызды аспектілері болып табылады және олар бір-біріне өзара әсер ете алады. Өзін-өзі тану студенттерге өздерінің дағдыларын, қызығушылықтары мен құндылықтарын жақсы түсінуге көмектеседі. Мысалы өз эмоцияларын түсіну және оларды басқара алу қабілеті өзін-өзі тану мен өзіндік тиімділіктің маңызды параментрлері болып табылады. Эмоцияларын тиімді басқара алатын студенттер стресс пен мазасыздықты сәтті жеңе алады, бұл олардың өзіндік тиімділігіне оң әсер етеді. Сондай-ақ өзін-өзі тану студенттерге оқу мен өмірдегі мақсаттары мен мотивацияларын анықтауға көмектеседі. Олар шынымен не маңызды екенін және мақсаттарына жету үшін қандай қадамдар жасау керектігін түсінгенде, бұл олардың өз қабілеттеріне деген сенімін арттыруы мүмкін. Студенттердің оқу іс-әрекетін өзін-өзі ұйымдастыру – мақсат қоя білуге, оған жетуге ұмтылуға, ерікті күш-жігерге, шығармашылыққа, өз іс-әрекетін жоспарлауға, өзіндік рефлексияға және өзін-өзі бағалауға негізделген оқу жұмысын және олардың өмірлік әрекетін ұтымды ұйымдастыра білу кәсіби білімді тиімді дамытуға және өзін-өзі жүзеге асыруға бағытталған түзету деп көрсетеді қазақстандық зерттеуші Е.Н. Агранович [84]. Өзіндік тиімділік түсінігі мен тұжырымдамасы ресей психологиясында айтарлықтай ғылыми құндылыққа ие. Психология ғылымдарының докторы, профессор Кричевский Роберт Львович өзіндік тиімділік мәселесін бірінші болып зерттей бастады. Басшылардың жеке сферасын зерттей отырып, ол өзіндік тиімділікті олардың негізгі сипаттамаларының бірі ретінде бөліп көрсетті және оны жеке ерекшелік – субъект қабылдайтын белгілі бір саладағы субъектінің өзіндік тиімділігі ретінде нақты түсіндірді. Ғалым өзіндік тиімділікке «...адамдардың өміріне әсер ететін оқиғаларды бақылау үшін мотивацияны, интеллектуалдық ресурстарды, мінез-құлық күш-жігерін жұмылдыру қабілетіне сенімі» деп анықтайды [85]. Т.О. Гордеева өзіндік тиімділікті «субъектінің белгілі бір қызметпен күресу қабілетіне деген сенімі» деп атайды [86]. Д.А. Леонтьев өзіндік тиімділікті өзін-өзі тану феномені ретінде қарастырады [87]. А.В. Бояринцева [88], С.В. Паирель [89], Е.А. Могилевкин [90], Т.Л. Григорьева [91] сынды зерттеушілердің жетекшілігімен орындалған диссертациялық жұмыстарда өзіндік тиімділік жеке ерекшеліктерді, кәсіби өзін-өзі тануды, кәсіпкерлер мен мемлекеттік қызметшілердің мансаптық өсуін зерттеудегі басты зерттелген құбылыстардың бірі болды. Ғалымдардың зерттеулерінде өзіндік тиімділік мансаптық табысқа, кәсіби әлеуметтенуге, кәсібиліктің жоғары деңгейіне жетуге айтарлықтай әсер ететіні көрсетілген. Қарым-қатынастағы өзіндік тиімділік пен ішкілік, экстраверсия және невротизм деңгейлері арасында оң корреляция анықталған. Мотивация мен өзіндік тиімділік кәсіби қызмет саласында тығыз байланысты. Бояринцева А.В. өзінің ғылыми жұмысында кәсіпкерлердің іріктемесінде жетістік мотивациясының деңгейі өзіндік тиімділік өсу деңгейімен бірге өсетінін анықтады [88, с. 249]. Кобец В.Н. заттық іс-әрекеттегі өзіндік тиімділік деңгейінің өзара әсерін бірқатар объективті және субъективті сипаттамалармен анықтады, бұл менеджерлердің болашақ мамандығына дайындықтың даму барысын көрсетеді. Өзіндік тиімділік студенттердің көзқарастары мен белсенділігіне, олардың психологиялық саулығына әсер етеді және оқу іс-әрекетіндегі табыстың кепілі болып табылады, демек, олардың болашақ мамандығына дайындығын арттыруға көмектеседі деп көрсетті [92]. Біздің зерттеу жұмысымыздың барысында өзіндік тиімділікке қатысты ресейлік ғалымдардың зерттеулері аса көп емес екендігі анықталды. Бірқатар зерттеулерде өзіндік тиімділік пен өнімділік табыстылық арасындағы байланыс дәлелденген. Мысалы, жасөспірімдердің өзіндік тиімділігінің кейбір ерекшеліктері ашылады. Тимофеева О.В. [93] әйел жынысты мұғалімдердің жасына байланысты дағдарыстардың ерекшеліктерін зерттей отырып, дағдарыс кезеңдерінде олардың өзіндік тиімділік көрсеткіштері төмендейтінін, онымен өзіндік құндылық, өзіне деген сенімділік және өзін-өзі басқарудың оң байланысы бар екенін анықтады. Зерттеулер көрсеткендей, жасқа байланысты дағдарыстар кезеңінде мұғалімдер кәсіби өзіндік тиімділіктің нақты нашарлауын байқатпайды, олар өзіндік субъективтілігін қабылдауынан, соның ішінде өзін-өзі бағалау параметрінен зардап шегеді. Өзіндік тиімділіктің төмендеуі дағдарыс тәжірибесінің белгісі бола алады, тіпті сыртқы әл-ауқат, атап айтқанда объективті жоғары кәсіби нәтижелер аясында да көрініс береді. Гущин М.В. келісімшарт бойынша қызмет атқарып жүрген әскери қызметшілердің өзіндік тиімділігін зерттеген алғашғы ғалым. Бұл зерттеуінде, тұлғаның маңызды айнымалысы ретінде өзіндік тиімділік олардың кәсіби жетілу факторы болып табылатыны және субъективті бақылау деңгейі, жауапкершілік, рефлексивтілік, кәсіби өзін-өзі бағалау жүйесі сияқты психологиялық сипаттамаларға негізделгені көрсетілген [94]. Бұл зерттеуде ең көлемді анықтама М.И. Гайдардың еңбектерінде көрсетілген. Оның өзіндік тиімділік тұжырымдамасы жеке адамның өзінің мүмкіндіктері мен қабілеттерін тұтас қарастыруды, басқалармен өзара әрекеттесуде тиімділікке, мінез-құлыққа, осы аспектілерге сәйкес өзін-өзі жүзеге асыруға деген сенімділікті білдіреді [95]. М.И. Гайдар өзіндік сана мен өзіндік тиімділік белсенділік формасымен анықталады деген көзқарасты ұстана отырып, оның үш түрін жаңа көзқараста анықтады. Оның түсінігінде іс-әрекеттегі өзіндік тиімділік, субъектінің мағыналы өнімді іс-әрекеттің білімі, іскерліктері мен дағдыларына деген сенімі ретінде; коммуникативті өзіндік тиімділік, сапалы тұлғааралық өзара әрекеттесу ретінде; тұлғалық өзіндік тиімділік, жеке маңызды қасиеттердің болуы туралы идеялардың ажырамас сипаттамасы және қажетті нәтижеге қол жеткізе отырып, оларды қолдану қабілетіне сенімділік ретінде көрінеді [96]. М.И. Гайдар белгілеген өзіндік тиімділік түрлері семантикалық түрде әзірлеген сауалнаманың шкаласында анықталған Дж. Маддукс пен М. Шеер [97] және Р.Л. Кричевскийдің жетекшілігімен А.В. Бояринцева бейімдеген түрлермен байланысты [85, с. 54], айырмашылығы – іс-әрекеттегі өзіндік тиімділік аталған сауалнамада «заттық», ал коммуникативті өзіндік тиімділік «тұлғааралық қарым-қатынастағы өзіндік тиімділік» деп аталады. Белгілі бір іс-әрекет түрлері шеңберінде зерттелуі тиіс әрекеттің өзіндік тиімділігінен айырмашылығы, субъектілер үшін жағдаяттық өзара әрекеттесу ерекшеліктерін зерттеу ең ақпараттылығымен ерекшеленеді, өйткені ол субъектілер арасындағы диалогты қамтиды. Өзіндік тиімділіктің іс-әрекеттің табыстылығына әсері туралы көптеген эмпирикалық зерттеулер, әдетте, жоғары өзіндік тиімділік өнімді белсенділікпен байланысты екенін көрсетеді. Сонымен, зерттеуші А. Стайкович (Stajkovic A.) пен Ф. Лутханс (Luthans F.) 1977-1996 жылдар аралығында клиникалық, білім беру және ұйымдастырушылық салаларда ағылшын тілінде жарияланған зерттеу негізінде осы тақырып бойынша зерттеулерге мета-талдау жүргізді [98]. Авторлар өзіндік тиімділік пен кәсіби іс-әрекет нәтижелерінің арасындағы байланыстың бар екенін растады. Зерттеуге сәйкес олардың арасындағы корреляцияның орташа коэффициенті 0,38 болып анықталған [98, р. 240]. Мотивацияға әсер ету тұрғысынан өзіндік тиімділік көңілсіз, стресстік жағдайлардан шығудың маңызды ресурстарының бірі болып табылады. Табысқа деген сенімнің артуымен, субъект нәтижеге жету үшін көбірек күш салуға, өзіндік тиімділікке көбірек күш салуға ұмтылады. Қиындыққа тап болған кезде де субъект оны жеңуге ұмтылатыны, ал егер өзіндік тиімділік ауырлығы бастапқыда төмен болса, онда зерттелуші проблемадан арылуға ұмтылатыны дәлелденген. Бұл тұлғааралық қарым-қатынастағы өзіндік тиімділікке де қатысты. Осылайша, өзіндік тиімділік кез-келген іс-әрекет түрін жүзеге асырудың негізгі кепілі ретінде адамның өзіндік тиімділігін күтуден көрінеді. Адамның өз тиімділігін қалай қабылдайтынына байланысты қызметтің, мансаптың түрін таңдаудың кең немесе тар әлеуеті, кедергілер мен бұзылуларды жеңу үшін қажетті күш-жігер, мансаптық өсу міндеттері шешілетін табандылық анықталады. Тиімділіктің өзін-өзі бағалауы мотивацияға, салынған мінез-құлық нысандарына және белгілі бір эмоциялардың пайда болуына әсер етеді. Өзін-өзі жетілдірудің күшті сезімі адамның өз құзыреттілігін сезіну, табандылық пен үлкен күш қажет болған кезде қиындықтарды бірнеше рет жеңу процесінде жағдайларды бақылау қабілеті нәтижесінде қалыптасады. Өзіндік тиімділік тұлғаның өзіндік санасының бір бөлігі бола отырып, белгілі бір жағдайларда неғұрлым өнімді әрекет ету мүмкіндігі туралы қорытындылар құру арқылы оның белгілі бір мақсаттарға жетуге бағытталған қызметін реттеуге қатысады деп қорытынды жасауға болады. Табысты қызмет ету қабілеті туралы жеке идеялар бағалау параметріне ие және белгілі бір міндеттерге қол жеткізуге бағытталған мінез-құлық әрекеттерінің реттеушісі ретінде көрінеді. Әлеуметтік психология саласындағы өзіндік тиімділікті зерттеуді орыс психологы В.Г. Ромек жүргізді [99]. Әлеуметтік психологиялық сипаттама ретінде ол өзіне деген сенімділіктің мәнін адамның белгілі бір қарым-қатынас жағдайларында өзінің дағдыларын, іскерліктері мен қабілеттерін жалпыланған, тұрақты, жағымды бағалау ретінде ашады. «Өзіне деген сенімділік – бұл неғұрлым жалпыланған жеке сипаттама, ал өзіндік тиімділік белсенділіктің мүдделі субъектісіне қатысты жоғары ерекшелік болып табылады» - деп тұжырымдайды [99]. Өзіне деген сенімділік құрылымында В.Г. Ромек үш компонентті анықтайды: жалпы өзіне деген сенімділік, әлеуметтік батылдық және әлеуметтік байланыстағы бастама. Өзіндік тиімділік субъектінің іс-әрекеттеріне қатысты өте ерекше болып табылады, сондықтан міндетті түрде әлеуметтік батылдық пен әлеуметтік байланыстардағы бастама сияқты компоненттерді қамтымайды. Мысалы, математикалық есептерді шешудегі тиімділік туралы айтуға болады, оны шешу үшін олардың әлеуметтік дағдыларын бағалау маңызды емес. Сонымен, өзіне деген сенімділік, өзіндік тиімділіктен айырмашылығы, жалпыланған жеке көзқарас болып табылады және сонымен қатар эмоционалды аспектіні қамтиды. Сонымен, жоғарыда қарастырылған «өзіндік тиімділік» ұғымы туралы зерттеуші-ғалымдардың ой-тұжырымдарын жан-жақты талдап, зерделей келе, келесі 1 кестеде жүйелеп көрсетуді жөн көрдік. Кесте 1 – «Өзіндік тиімділік» ұғымы туралы ғалымдардың ой-тұжырымдары
1-Кестенің жалғасы
Сонымен, жоғарыда қарастырылған ғалым-зерттеушілердің айтқан ой-пікірлерін негізге ала отырып, өз анықтамамызды беруге тырыстық. жүктеу/скачать 1.32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|