Курстың мақсаты
Су потенциялы туралы ұғым. 2.Су диффузиясы. ОБСӨЖ мақсаты: Су потенциялы туралы ұғым
жүктеу/скачать 0.88 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мұндағы ∆Р
- ОБСӨЖ жоспары
- Гликогалофиттер, Гликолиз, Гликофиттер, Гомеостаз, Гоммоз – шайырлану, Гралар, Гумин қышқылдары, Гумус, Гуттация, Гуттация сөлі.
1.Су потенциялы туралы ұғым.2.Су диффузиясы. ОБСӨЖ мақсаты: Су потенциялы туралы ұғым.ОБСӨЖ мәтіні: Ерітіндідегі заттың күйін, физикалық-химиялық параметірлерін білу үшін ол заттың активтігін анықтайды. Кез келген заттың активтігі оның химиялық потенциялына сай келеді. Бұл қасиеттер ерітіндідегі судың күйіне де қатысады. Еретіндідегі су диффузия және осмос құбылысына жатады. Өсімдік жасушасындағы судың химиялық потенциялын су потенциялы деп атайды. Оны гректің (пси) әріпімен белгілейді. Таза су ең жоғары су потенциялына ие, ол нөлге тең. Мұнда атмосфера, бар, Паскаль немесе дин/см2 біріліктері пайдаланылады. Биологиялық жүйелерде су потенциялы теріс таңбалы болады. Оның шамасына гидростатикалық қысым р, ерітілген затардың болуы s және матрицалық потенциял үлесі қосады. Сонымен: су потенциялын мынадай теңдеу арқылы анықтайды. w= p + s + Мұндағы p – жасушаларда плюс таңбалы, ал s және әдетте теріс таңбалы болады. Нақты бір жасуша мен ұлпадағы су потенциялын мынадай теңдеумен көрсетуге болады. w =∆Р - ∆π
Мұндағы ∆Р – гидростатикалық қысым градиенті; ∆π - осмос қысымының градиенті.Бұл теңдеу бойынша, гидростатикалық қысым неғұрлым жоғары болса, су потенциялы соғұрлым артады. Осмос қысымы су потенциялына керсінше әсер етеді. Өсімдіктердің су алмасуын зерттеуде су потенциялы маңызды роль атқарады. Тұрақты қысым сақталатын жүйеде бұл көрсеткіш осы жүйенің бір учаскесіндегі судың (осмос қысыммен температурадағы) таза сумен салыстырғандағы нағыз жұмыс әрекетіне қабілеттілігін білдіреді. Жасушаның немесе ұлпаның кез келген екі учаскесі арасындағы w айырмашылығы сол жүйедегі судың тепе-теңдігінің бұзылғанын, судың w мәні төмен болатын учаскеге қарай бағытталатынын көрсетеді. Тест сұрақтары. 1. Өсімдік құрамында судың қызметі А. Ерітіндінің ішке кіруВ. Ерітіндінің сыртқа шығуы С. Клеткадан судың шығуы D. Судың клеткаға кіру E. Минералдардың әрекетін қамтамасыз ету 2. Топырақтағы судың күйі А. Ерітіндіні күйіндегі су В. Топырақ ірі түйіршіктері араасындағы су С. Топырақ молекуласы арасындағы су D. Топырақ молекуласымен тартысудағы су E. Топырақ молекуласындағы су 3. Гравитатциялық су А. Ерітіндіні күйіндегі су В. Топырақ ірі түйіршіктері араасындағы су С. Топырақ молекуласы арасындағы су D. Топырақ молекуласымен тартысудағы су E. Топырақ молекуласындағы су 4. Капилярлық су А. Ерітінді күйіндегі су В. Топырақ ірі түйіршіктері араасындағы су С. Топырақ молекуласы арасындағы су D. Топырақ молекуласымен тартысудағы су E. Топырақ молекуласындағы су 5. Перделі (капсула) су А. Ерітіндіні күйіндегі су В. Топырақ ірі түйіршіктері араасындағы су С. Топырақ молекуласы арасындағы су D. Топырақ молекуласымен тартысудағы су E. Топырақ молекуласындағы су ОБСӨЖ № 17ОБСӨЖ тақырыбы: Тамыр түтікшелеріне дейін судың жылжуы. Тамыр жүйесінің суды сіңіруі. ОБСӨЖ жоспары:1. Тамыр түтікшелеріне дейін судың жылжуы. 2. Тамыр жүйесінің суды сіңіруі. ОБСӨЖ мақсаты: Тамыр жүйесінің суды сіңіруі. ОБСӨЖ мәтіні: Тамыр жүйесінің өсуі топырақ ылғалдылығына байланысты екендігін Н.С.Петинов дәлелдеп көрсетті. Ылғалдылықтың мол кезінде жаздық бидайдың Черноколоска сортында тамырдың суды қарқынды сіңіретін беті 0,53 м2, ал ылғалдылығы аз болған жағдайда ол бар болғаны 0,31 м2-ге жеткен. Лютесценс – 758 жаздық бидайдың тамырының жетілуі оның сумен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты. Қуаңшылықтың салдарынан жаздық бидайдың тәлімі жерлерде өсетін түрлерінің тамыр жүйесі түтіктену кезеңінде-ақ тіршілігін жояды. Жаздық бидайың суармалы жерлерде өсірілетін түрлері балауызданып (сүттеніп) жетіле бастаған кезеңінде оның 80 см-ге дейінгі тереңдіктегі тамырлары тіршілігін тоқтатпастан, ау мақты болып өседі. Тамырдың суды сіңіруінде топырақ температурасы айтарлықтай роль атқарады. Бұл темекі өсімдігіне жасалған сакс тәжірибелері арқылы дәлелденген болатын. Ол қыш құмырада өсірілген темекі тамырының суды сіңіру қабілетін зерттеген. Қыш құмыраның сыртына мұз қалап , топырақтың температурасын төмендеткенде өсімдік (қандыра суаруға қарамастан) солып қалған, өйткені суық топырақтан су нашар сіңіріледі. Ал, керсінше қыш құмырадағы топырақты 360С –ге дейін қыздыру өсімдіктің суды жедел сіңіруіне себепші болады. Суық топырақта өсетін өсімдіктердің табиғи жағдайларында сумен қамтамасыз етілуін А.Ф. Шимпер бақылаған. Ол суық топырақта ылғал көп болса да, өсімдіктердің мұндай топырақты нашар сіңіретіндігін анықтады. Сондықтан А.Ф.Шимпер суық топырақты “физиологиялық құрғақ топырақ” деп атады. Тундра аймағы өсімдіктердің су айналымын зеттей келе , дадыкин суық топырақта судың сіңірілуі нашарлап қана қоймастан, сондай-ақ тамырға азот та нашар сіңірілетінін анықтады. Тамырдың суды сіңіру қабілеті өсімдіктің минералдық қоректенуіне де байланысты. Н.С.Петинов келтірілген тәжірибелерде жүгерінің Спасовская сорты өсірілген топыраққа азот тыңайтқыштарын енгізуден 12 сағаттан кейін-ақ оның тамырларының суды сіңіруі 2 есе артқан. Қоректік элементтер тапшы болған жағдайда топыраққа тыңайтқыш енгізу тамырлардың суды сіңіруінне әсер етеді. Өсімдікке фосфор жетіспеген кезде топыраққа оны енгізу де судың сіңірілуін арттыра түседі. Жапырақтан тамырларға ассимияттардың ағып келуі тамырдың суды сіңіруін жақсартатынын Д.А.Сабинин дәлелдеп көрсетті. Минералдық тыңайтқыштар сияқты ассимиляттар да тамыр метаболизміне қатысады, тамырдың тыныс алу процесін күшейтеді. Ал тыныс алу процесі мембрананың құрылымы мен атқаратын қызыметін сақтап тұруға пайдаланылатын энергия көзі болып табылады. Сондықтан тамыр жүйесінің суды сіңіруі зат алмасу және тыныс алу процестерімен байланысты. Тамыр жүйсінің суды сіңіруіне ықпал жасайтын көптеген факторлардың әсер ету механизмі едәуір дәрежеде тамыр жасушаларындағы метаболизм процесінің бұзылуына байланысты. Р.Слейчердің пікірі бойынша оттегі еніуінің шектелуі, төмен немесе жоғары температура, СО2 мөлшерінің көп болуы метаболизм процесін төмендететін арнаулы заттар сияқты жасушаның өткізгіштігін кемітеді. Әр түрлі факторлардың әсер етуі мембраналар қызыметінің бұзылуына байланысты. Судың жетіспеушілігі цитоплазманың тұрақтылығын уақытша кеміту және оның өткізгіштігін арттыру арқылы әсер етеді. Су аса жеткіліксіз болған жағдайда цитоплазманың өткізгіштігі бірден кеми бастайды. Екігші жағынан алғанда, әр түрлі орта жағдайында суды сіңіру және бұл процеске бейімделу әрекетінде өсімдіктердің түр ерекшеліктерінің маңызы бар. Р.Слейчер көрсеткендей, суық климат жағдайында өсетін өсімдіктер түрлеріне төменгі температура, жылы климат жағдайында өсетін өсімдіктерге қарағанда шамалы әсер ееді. Аэрация құбылысы жөнінде де осыны айтуға болады. Басқа өсімдіктер айтарлықтай зардап шегетін оттегінің жетіспеушілігі жағдайларына су өсімдіктері жақсы төзеді. Аэрация жетіспеушілігінің әсері көбіне температураға байланысты, өйткені температураның жоғарлауына қарай тыныс алуға қажетті оттегіне деген мұқтаждық та арта түседі.
Гидромезофиттер, Гидроморфизм, Гидроморфоздар, Гидропоника, Гидротациялық су, Гидрофиттер, Гидрофобты өсімдіктер, Гипсоксерофиттер, Гликогаломезофиттер. ОБСӨЖ № 18ОБСӨЖ тақырыбы: Өсімдікте судың тасымалдануы. ОБСӨЖ жоспары: 1.Өсімдікте судың тасымалдануы. 2.Өсімдік пен топырақ арасында үздіксіз су байланысы.
Тамырдың қабығы жасуша аралықтары үлкен, борпылдақ болып орналасқан паренхима жасушаларының 5-15 қабатынан тұрады. Су бұл аймақта жасуша протопластары арқылы немесе бос кеңістік бойымен өтеді. Эпидермис және тамыр қабығының жасушалары арқылы өте отырып, су эндодерма жасушаларына дейін жетеді. Эндодерма жасушаларында Каспар белдеушелері деп аталатын тозданған радиальды қабырғалар болады. Электронды микроскоп көрсеткендей, каспар белдеушелеріне лигнин сіңген, сондықтан эндодерма аймағында бос кеңістік арқылы жүретін судың ағыны шектеледі, сумен иондар бұл жерлерде негізінен цитоплазма арқылы өтуге мәжбүр болады.Эндодерманың кейбір нашар тозданған жерлерінде, сол сияқты бүйір тамыршалардың бастамалары орналасқан жерлерде эндодерманың су өткізгіштігі біраз артады. Алайда Р.К. Саляев өзінің бірқатар тәжірибелері арқылы эндодерма жасушаларында да бос кеңістік болатынын, бірақ олардың өзектері айтарлықтай тар екенін көрсетті.Су эндодерма арқылы өте отырып, өткізгіш цилиндр жасушаларына келеді. Цилиндр перицикл мен түтік ұлпаларының бір немесе бірнеше қабатынан тұрады. Активті сіңіру аймағында перицикл жасушаларының жақсы өткізгіш жұқа қабықшасы болады. Сондықтан су бұл кеңістіктен оңай өтіп, ксилема түтіктеріне немесе трахея мен трахеидтерге келеді. Судың өрлеуші ағыны ксилема түтіктерінен басталып, тамыр, одан соң сабақ арқылы өтеді. Бұл ағын негізінен ксилеманың бойымен, сондай-ақ оған жанасып жатқан ұлпалар арқылы да өту мүмкін. Су ағынының 10%-ға дейінгі мөлшері ксилемадан тыс жатқан ұлпалар арқылы өтеді. Ксилеме мен оған жанасып жатқан ұлпалар арасында су алмасып отыратындықтан, бұл учаскедегі су потенциялы теңеседі, сөйтіп, су ұлпалар арасында үздіксіз жүйе түзеді.Транспирация кезінде өсімдік қабығының ксилема бойымен су үздіксіз өтіп лтырады. Су молекулаларының арасындағы және сумен түтіктердің қабырғалыры арысндағы ілінісу күштері судың үздіксіз ағынын қамтамасыз етеді.Жапырақ тақтасы суды ұдайы буландыратынына байланысты жапырақтың мезофилл жасушалары мен сабақтың ксилема арасында су потенциалының градиенті туады, ол сабақ арқылы тамыр түтіктеріне дейін жетеді.Судың өрлеуші ағыны сабақтан жапырық қынабы немесе сағақө арқылы жапыраққа қарай қозғалады, одан соң жапырақ жүйкелері бойымен жапырақ тақтасының ішіне өтеді. Жапырақ тақтасындағы түтікті шоқтарға мезофилл жасушалары тығыз жанасып жатады. Жапырақ тақтасындағы түтік шоқтары қалың және жиі тор түзе отырып, өте тармақталып кетеді. Олар жапырақтың барлық жасушаларын қамтиды. Түтік шоқтарын бір-біріне тығыз жанасып жататын жасушалардың бір қабаты қоршаған, былайша айтқанда, олар түтік шоқтарының сыртынан тыс түзеді. Мұндай тыс әрбір түтік шоғының ұшына дейін созылады.
ОБСӨЖ № 19ОБСӨЖ тақырыбы: Су ағынын жақын және орташа қашықтыққа қозғаушы күштер. ОБСӨЖ жоспары: 1.Су ағынын жақын және орташа қашықтыққа қозғаушы күштер. 2. Су потенциялының градиенті.
Жасуша ішіндегі компартменттер аралығы, ұлпа құрамындағы көршілес жасушалар аралығы жақын аралық болып табылады. Орташа қашықтыққа түрлі ұлпалар, алыстау жатқан ұлпалар аралықтары жатады. Тамыр, сабақ, жапырақ сияқты мүшелер акрасы алыс аралық болып табылады. Судың жақын және орташа қашықтыққа қозғне орташа қашықтыққа қозғалуын диффузия және осмос күштер қамтамасыз етеді. Оның қозғаушы күштері бірінші тарауда көрсетілді. Су потенциялының градиенті ∆Ψ су ағынын бағыттайды.
Су ағынын түзуге потенциялының градиентінен басқа, электроосмос және жасуша коллоидтарының ісіну күштері де қатысады. Мембранада электр потенциялы туғанда су электроосмос күштерінің әрекетәнен қозғалысқа келеді. Бұл жағдайда су иондармен бірге немесе иондардан бұрынырақ қозғалуы мүмкін. Суды қозғалысқа келтіруде электроосмос күштері айтарлықтай роль атқарады. Сонымен, су потенциялының градиенті және мембраналық электр потенциялы жасуша ішіндегі протопласт және симпласт арасында, яғни жақын қашықтыққа жеткізілетін су ағынының қозғаушы күштері болып табылады. Апопласт кеңістігінде судың қозғалуына осы екі күштен басқа, капилляр күштеріде қатысады. Капилляр күштері адгезия және когезия байланыстары арқылы жүзеге асады. Бұл күштер судың жақын және орташа қашықтыққа таралуын қамтамасыз етеді. Суды алыс қашықтыққа тасымалдауға ксилеманың және оның апопласт кеңістігі де қатысуы қажет. Глоссарий; Гликогалофиттер, Гликолиз, Гликофиттер, Гомеостаз, Гоммоз – шайырлану, Гралар, Гумин қышқылдары, Гумус, Гуттация, Гуттация сөлі.ОБСӨЖ № 20ОБСӨЖ тақырыбы: Суды өсімдік мүшелеріне – алыс қашықтыққа жеткізу. ОБСӨЖ жоспары: 1.Транспирацияның қозғаушы күші. 2.Тамыр қысымының қозғаушы күші. 3.Өрлеуші ағынның когезиялық теориясы. ОБСӨЖ мәтіні: Транспирацияның қозғаушы күші. Судың тамырдан сабаққа, одан жапыраққа өтуінде транспирацияның маңызы зор. Ксилема түтіктері су мен одан еріген заттарды алыс қашықтыққа тасымалдауға арналған. Су тамырдан жапыраққа дейін ксилеманың бірыңғай үздіксіз апопласт жолы арқылы өтеді. Апопласт жолымен өтетін судың қозғаушы күші мынау: транспирацияның қозғаушы күші және тамыр қысымының қозғаушы күші. Транспирацияның күші – жоғарғы қозғаушы күш, тамыр қысымының күші – төменгі қозғаушы күш деп аталады. Транспирацияның қозғаушы күшін былайша түсіндіруге болады. Ауада ылғалдың жетіспеушілігі жапырақты үнемі суды буландыруға мәжбүр етеді. Бұл процеске күн сәулесінің энергиясы жұмсалады. Осының нәтижесінде өсімдіктің бойында су потенциялының градиенті туып, су ағыны, яғни транспирация ағыны жүреді. Топырақ-өсімдік-атмосфера арқылы өтетін су ағыны мынадай градиенттерге байланысты: 1) атмосфера мен жапырақ арасындағы; 2) жапырақ пен сабақ ксилемасы арасындағы; 3) сабақ ксилемасы мен тамыр арасындағы; 4) тамыр ұлпалары мен топырақ арасындағы су потенциялының градиенттері. Күн сәулесі энергиясын сіңіре отырып, транспирацияның суды атмосфераға шығаруы аталған градиенттерге негіз болады. Сондықтан транспирация және осы процестің арқасында туатын су потенциялының градиенті су ағынының қозғаушы күші болып табылады. Оны жоғарғы қозғаушы күш деп атайды. Оған иондардың активті қозғалысы айтарлықтай үлес қосады.
Өсімдіктің сабағын кессек, кесіндінің бетіне су шыға бастайды, оған резеңке кигізіп, ұшын монометрмен жалғастыру арқылы тамыр қысымының бар екеніне оп-оңай көз жеткізуге болады. Лютке және Хиггинботам зерттеулері бойынша тамыр түтіктеріндегі осмостық қозғаушы күш мұнда иондарды активті тасымалдау нәтижесінде туады. Бұл идеяны екі насос туралы гипотезасы арқылы М.Г. Питман да қостайды. Ол эксперимент негізінде тамыр жүйесінде екі активті ион ағысы болатыны жөнінде қорытынды жасады. Бірінші ағыс иондарды сыртқы ортадан тамыр жасушаларының симпластына жеткізеді. Екінші ағыс ол иондарды симпластан ксилема түтіктеріне жеткізеді, бұл ағыс түтіктермен жанасқан жасуша протопластынан ксилема түтіктеріне қарай бағытталады. Екі ағыс та активті өтеді. Сөйтіп, тамыр паренхимасының түтікпен жанасқан жасушаларында иондарды ксилема түтіктеріне активті тасмалдайтын насос болатыны дәлелденді. Тамыр қысымы судың активті сіңірілуіне емес, активті түрде тасымалданған иондармен бірге осмостық күш арқылы сіңірілуіне байланысты. Өсімдіктің “жылауы” мен гуттация құбылыстары тамыр қысымының нәтижесінде пайда болады. Мұнда да, айтып өткендей жапырақтың бетіне су тамшысынан бұрын иондар бөлініп шығады. Иондардың соңынан оларға ілесе су тамшысы шығады. Сонымен, ксилема түтіктерінде осмостық қозғаушы күш туады, оның негізінде оң таңбалы гидростатикалық қысым (Р) пайда болады. Бұл қысым тамыр қысымы өрлеуші ағынның қозғаушы күші болып табылады. Екінші концепция бойынша тамыр қысымы иондардың ксилема түтіктеріне активті тасымалдануына байланысты емес. Тимирязев атындағы ауыл шаруашылық академиясының жүгері өсімдігіне жүргізген тәжірибелері жоғарыдағы пікірді жоққа шығарады. Олар тамыр қысымын тамырдың ксилемаға жанасып жатқан жасушаларында актомиозин секілді ақуыздардың болуымен байланыстырады. Олар мұндай ақуыздар жиырыла келе, суды түтіктерге сығып, шығаруы мүмкін деп есептейді. Сонымен, тамыр қысымына осындай екі түрлі түсінік беріледі. Тамыр қысымы өрлеуші ағынның төменгі қозғаушы күші болып табылады.
Судың ағынын қозғаушы аралық күштердің болуы су молекулаларының когезия мен адгезия байланыстарын өлшеу арқылы анықталды. Сұйық судың ішінде газ көпіршіктері болмаған жағдайда және су капилляр қуысын толтырып тұрғанда су молекулаларының арасында ілінісу күштері пайда болады. Бұл су молекулаларының мұндай когезиялық әрекеттесу күші 300 барға тең келеді. Нобел пікірі бойынша ксилема түтіктері суға үздіксіз толып тұратындықтан, ондағы судың қозғалуы капиллярлық күштерге бағынады және когезиялық ілінісу күші арқылы едәуір биіктікке көтеріледі. Екіншіден, ксилема түтіктерінің қабырғаларындағы бос кеңістіктер суға толы болғандықтан, мұнда адгезия күштері пайда болады. Бұл күштер транспирацияның сору күшіне қосымша қызмет атқарады. Бұл теория бойынша ксилема түтіктеріндегі судың гидростатикалық қысымы оң таңбалы емес, теріс таңбалы болуға тиіс. Өсімдік пен топырақ арасындағы үздіксіз су байланысымен бірге оның қоршаған ауаменде өзара байланысы бар. Топырақ-өсімдік-атмосфера жүйесі бойынша үздіксіз су айналымы өтіп отырады. Суға қанығу мен басқа да факторларға байланысты өсімдік ауаға судың белгілі бір мөлшерін үнемі дерлік буландырып шығарады. Коллоквиум сұрақтары: 1. Трансцпирация не? 2. Трансцпирация интенсифтігі 3. Транспирация коофисенті 4. Антитранспираторлар 5. Транспирация және оның ішкі және сыртқы жағдайларға тәуелділігі. ОБСӨЖ № 21ОБСӨЖ тақырыбы: Өсімдіктер онтогенезіндегі қиын кезеңдер. ОБСӨЖ жоспары: 1.Өсімдіктер онтогенезіндегі қиын кезеңдер. 2.Астық тұқымдастар тіршілігіндегі қиын кезең.
Астық тұқымдастар тіршілігіндегі қиын кезеңді Ф.Д. Сказкин зерттеді. Өсімдіктердің тіршілігіндегі қиын кезең репродуктивтік мүшелерндің қалыптасуына байланысты. Әт түрлі өсімдіктерде репродуктивтік мүшелерндің қалыптасу кезеңінің ұзақтығы түрліше болады. Астық тұқымдастар яровизация сатысында судың жетіспеушілігіне біраз төзімді келеді. Жарық сатысының басталуы кезінде де қуаңшылықтың әсері осындай болады. Масақтың ортаңғы бөлігіндегі масақшаларда аталық төмпешіктері пайда бола бастайтын кезеңнен бастап олардың төзімділігі кеми береді. Осы кезден былай астық тұқымдастар тіршілігінде қиын кезең басталыды. Қиын кезең олардың тозаңы қалыптасып, масақ байлауы, гүлдеу және ұрықтануының аяғына дейін созылады. Осы кездегі су жетіспеушілігі гүл мүшелерін зақымдайтындықтан, өсімдіктің түсімі кемиді. Ол шала масақ пен бос масақтың пайда болуына әкеп соғады. Егер осы кезеңде өсімдікті суарса, онда жаңадан өсіп шыққан сабақтар негізгі сабақтан қоректік затты ала отырып, астықтың түсімін онан әрі кемітуі мүмкін. Масақ байлау мен гүлденудің аяғынан дән піскенге дейінгі келесі кезең де қиын кезең болып табылады, алайда бұл кезеңдегі ылғал жетіспеушілігінің зияны аздау. Бұл кезеңдегі қуаңшылық нәтижесінде түсімнің кемуі дәннің кәтектеніп өсуінен болуы мүмкін. Тозаңның зақымдануы шала масақ пен бос масақтың түзілуіне әкеп соғады. Су жетіспеушілігінде масвақтың жоғарғы және төменгі бөліктеріндегі гүлденрдің тозаңқабы мен тозаңы жетілмейді. Масақтың ортаңғы бөлігіндегі тозаңының 50 – 60%-ы стерильді болады. Тозаң дәндері деформациаланып, оларда циторриз процесі өтеді.
Далалық мөлтек тәжірибелер, Далалық су сыйымдылығы, Далалық тәжірибе, Дара дақыл, Дәйекше, Дерматопласт, Десорбция, Диктиокинез. ОБСӨЖ № 22ОБСӨЖ тақырыбы: Өсімдіктерді суарудың физиологиялық негіздері. ОБСӨЖ жоспары: 1.Өсімдіктерді суарудың физиологиялық негіздері 2.Суару мерзімдері. ОБСӨЖ мақсаты: Өсімдіктерді суарудың физиологиялық негіздері мен таныстыру. ОБСӨЖ мәтіні: Өсімдіктердің суды жеткілікті қабылдауы олардың қалыпты өсіп жетілуінің және ауылшаруашылық дақылдарынан мол өнім алудың қажетті шарты болып табылады. Суармалы егіншілік жүйесінде егістікті суару ісін іскерлікпен жүргізе білу керек. Қажеттігіне қарамастан егісті жиі суару суды үнемсіз жұмсап, ысырапқа ұшырату, топырақтың батпақтануына, топырақтың екінші рет сортаңдануына, оның эрозиясының бұзылуына әкеп соғады. өсімдіктерді сирек суаруда олар су жетіспеушілігі мен солып қалудан зардап шегеді, бұл сөзсіз олардың түсімінің кемуіне әкеп соғады. Қазақстанда суармалы жерлердің көлемі жылдан-жылға артып келеді, осыған байланысты суарудың тиімді үлгісін жасау қажеттігі туады. Суарудың тиімді үлгілерін жасауда мынадай екі талапты басшылыққа алу қажет: а) белгілі бір дақылдар үшін топырақ ылғалдылығын қандай шамада ұстау керек; б) егісті суаруды қандай мерзімде және оның қандай белгілеріне қарап жүргізу керек. Топырақтың тамыр өсетін қабатындағы тиімді ылғалдылықтың жоғарғы және төменгі шекарасын анықтаудың зор маңызы бар, өйткені мұндай ылғалдылық жағдайында дақылдар жақсы өсіп, мол түсім береді. Дақылдың өсіп, түсім бере алатын топырақ ылғалдылығының шегі егістіктің толық ылғал сиымдылығының 50-80%-ына дейінгі аралығында жатады. Дақылдың әрбір түрі мен сорты үшін алынатын түсімнің мөлшеріне қарай топырақтың тиімді ылғалдылығы тәжірибе жолымен белгіленеді. Өсімдік онтогенезі барысында оған қажетті топырақ ылғалдылығы тұрақты шамада қалмайды. Өсімдіктер өсіп жетілуінің әр түрлі кезеңдерінде олардың суды қажет етуі түрліше шамада болатыны жоғарыда айтылғанды. Өсімдіктер онтогенезінде олардың су жетіспеушілігіне ерекше сезімтал қиын кезеңдері болады. Мысалы, Орта Азияның сұр топырағында өсетін мақта дақылының суды қажетсінуі гүлдегенге дейінгі кезеңде топырақтың ылғалдылығы (топырақтың толық ылғал сыйымдылығынан алғанда) 75, гүлдеу және жеміс түзу кезеңінде – 70, пісу кезеңінде - 60% болған жағдайда қанағаттандырылады. Завложьенің қоңыр топырағында өсетін жүгері үшін тиімді ылғалдылық өскін пайда болған кезеңде егістіктің толық ылғал сиымдылығының 70%-ына, шашақ бас гүлін шығарғанға дейінгі кезеңде 70-75, гүлдеудің аяғына дейін 70-80, дәннің толысуы кезеңінен сүттеніп пісуіне дейін 70-75%-ға жетуі тиіс. Екі дақылдың мысалынан көріп отырғанымыздай, гүлдеу және жеміс салу кезеңі сумен қамтамасыз етілуі жөнінен ең маңызды кезеңдер болып табылады. Пісу кезеңі ылғалды ең аз қажет ететін кезең. өсімдік тіршілігінің қиын кезеңдеріндегі ылғалдың қажетті мөлшері өсімдіктердің түр және сорт ерекшеліктеріне байланысты. Ылғал қажеттігі сонымен қатар топырақтың құрамы мен климаттық жағдайларға байланысты. Сортаң топырақтағы тиімді ылғалдылық шегі жоғары болуы мүмкін, өйткені өсімдік сортаң топырақтағы суды қиындықпен сіңіреді. Төменгі температура жағдайында ылғал қажеттігі жоғары температура кезіндегіге қарағанда аз болады. Сондықтан топырақтың өсімдікке қажетті тиімді ылғалдылығы онтогенез кезеңдеріне, дақылдың түр және сорт ерекшеліктеріне ғана емес, сондай-ақ топырақ-климат жағдайларына да байланысты. Топырақты тиімді ылғалдылық шегінен төмен құрғатуға болмайды. Ылғалдылықтың бұл шегіне жету суару қажеттігінің көрсеткіші болып табылады. Суару мерзімдерін мына жағдайларға қарап белгілеуге болады: 1) топырақ ылғалдылығының тапшылығы; 2) өсімдіктің сыртқы түрі; 3) өсімдіктің физиологиялық күйі бойынша. Бірінші белгі бойынша суару мерзімін анықтау көбінесе суарудың кешігуіне себепші болады да, қажетті нәтиже бермейді, өйткені бұл жағдайда өсімдіктің өзінің күйі еске алынбайды.өсімдікте физиологиялық-биохимиялық процестердің барысында оның өсуіне әсер ететін айтарлықтай өзгерістер болып үлгіреді. өсімдіктің сыртқы түріне қарап суару мерзімін анықтауда жапырақтар мен сабақ реңінің өзгерісі, жапырақтардың тургор қысымынан айырылуы, олардың солуы еске алынады. Өсімдіктер осындай күйге ұшыраған кезде суару ондағы бұзылған процестерді толық қалпына келтіре алмайды. Өсімдік сыртқы белгілері байқалудан әлдеқайда бұрын-ақ сола бастайды. Мұндай өсімдіктерде фотосинтез процесі баяулап, жапырақтың температурасы жоғарылайды, тамырдың су сіңірушілік қабілеті нашарлайды. Жасушаның сору күші, жасуша шырынының концентрациясы, осмос қысымы, судың мөлшері және устьицелердің ашық болуы сияқты физиологиялық белгілер өсімдіктердің күйі мен суды қажетсінуін барынша айқын білдіретін және сездіретін белгілер болып табылады. өсімдіктердің физиологиялық көрсеткіштері бойынша жүргізілген суару әдісі басқа әдістермен салыстырғанда өте қолайлы. Бұлайша суару қант қызылшасының түсімін гектарына 50, жаздық бидайдың түсімін 5,6, сүрлемге арналған жүгері түсімін 58, мақтаның 4,9 центнерге арттыратынын көп жылғы бақылаулардың нәтижесі көрсетіп отыр. Кабардин-Балқар АССР-нің дала аймағында қант қызылшасын оның физиологиялық көрсеткіштері бойынша суару плантацияның әр гектерынан 747 м3 су үнемдеуге мүмкіндік беріп, қызылшаның қанттылығын жоғарылатты, қанттың жалпы түсімін гектерына 4 центнерге арттырды. Сору күші – аса маңызды көрсеткіш, ол жасуша коллоидтарының ісіну күші, осмос қысымы, тургорға қарсы қысым сияқты жағдайлардың жиынтығына байланысты. Сору күші осы күштердің бәрін интегралдаушы күш болып табылады. Сондықтан көптеген ғалымдар сору күшінің артуын су қажеттігінің пайда болуымен байланыстырапды да, оның жәрдемімен суару мерзімін анықтауға болады деп санайды. Сору күшін анықтаудың екі әдісі бар: В.С. Шардаков шығарған (1956) ағын әдісі және Н.А. Максимов, Н.С. Петиновтың жапырақтан ойып алған кесіндіні сахароза ерітіндісіне батыратын рефрактометр әдісі. Өсімдіктің су қажеттігімен тығыз байланысты тағы бір көрсеткіш – осмос қысымы. Оны анықтаудың барлық әдістерінде – (плазмолиздік, крископиялық және рефрактометрлік әдістерде) істің мәні жасуша шырынының концентрациясын табуда болады. Сондықтан көптеген авторлар жасуша шырынының концентрациясын өсімдіктердің сумен қамтамасыз етілуінің көрсеткіші ретінде есептейді. Осмос қысымы мен жасуша шырынының концентрациясын анықтаудың криоскопиялық және плазмолиздік әдістері дала жағдайында қолдануға тиімсіз, ал рефрактометрлік әдіс қарапайым және қолайлы келеді. Алайда жасуша шырынын алу әдісінің, сондай-ақ оның концентрациясын анықтау ісінің бірқатар осал жерлері бар. Қазақстанда физиологиялық белгілер негізінде дақылдарды суарулың тиімді режимдерін жасауға көңіл бөлуде. Алматы облысының сұр және қара-қоңыр топырағында өсетін картоптың жасуша шырынының концентрациясы вегетация барысында айтарлықтай ауытқып отырады. Картоптың жасуша шырынының концентрациясы гүл шанағын шығару кезеңінде айтарлықтай төмен болса, гүлдеу және пісу кезеңдерінде артады.жасуша шырынының концентрациясы күні бойы да өзгеріп отырады. Гүл шанағын шығару – гүлдеу кезеңінде ол сағат 13-те өзінің максимум шамасында жетеді. Түйнектердің түзілуі үшін аса маңызды болып саналаьын гүлдец кезеңінде (сумен тиімді қамтамасыз етудің арқасында) жасуша шырынының концентрациясы картоптың ерте пісетін Приекуль сортында 6,5-9,5% шамасында, ал Лорх сортында – 6,9% шамасында болады. Картоп жапырағындағы жасуша шырыны концентрациясының көрсетілген шамадан артып кетуі - өсімдіктің сумен нашар қамтамасыз етілгендігінің белгісі, бұл жағдайда өсімдікті кезекті суару қажет болады. Өсімдіктерді үнемі тиімді ылғалдылық жағдайларда өсіру жолымен олардың табиғатын осыған сәйкес өзгертуге және түсімділігін арттыруға болады. Мәселен, бидайды осындай жағдайларда өсіру оның өткізгіш жүйесінің, әсіресе флоемасының жақсы жетілуіне себепші болады, сондай-ақ бұл жағдайда жасушаның өлшемі артады, жапырақтың қалыңдығы кемиді, ал жапырақтардың жалпы беті мен оның тіршілік ету мерзімі артады, яғни оларда мезофильді құрылым элементтері пайда болады. Үнемі тиімді ылғалдылық қамтамасыз етілген жағдайда өсімдіктердің түсімділігі артады. Өсімдіктің өзі де суды тиімді пайдаланады. Глоссарий: 1.Өсімдік сорттарының азғындауы - өсімдікті өсіруге жағдайдың қолайсыздығынан оның түсімінің кемуіне, жалпы нашар жетілуіне себепкер. 2.Өсімдік таты – базидиалды тат саңырауқұлақтарының әсерінен пайда болатын, өсімдіктерді көп таралған тат ауруы. 3.Өсімдік теңбілдері - әр түрлі қолайсыз жағдайлардың әсерінен ұлпалары қурағандықтан, жапырақтары теңбілденіп қалатын өсімдік ауруы. 4.Өсімдік “тұмауы” – жылуды көбірек керек ететін өсімдіктердің 00С-дан сәл төмен температураның әсерінен зақымдануы. 5.Өсімдікке жеңіл сіңетін ылғал - өсімдіктердің қалыпты тіршілік процесінде, сондай-ақ солу процесінде өзіне сіңіре алатын топырақтағы ылғал бөлігі. ОБСӨЖ № 23ОБСӨЖ тақырыбы: Фотосинтез. Автотрофты қоректену түрлері. ОБСӨЖ жоспары: жүктеу/скачать 0.88 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|