Лат оіkos – үй, баспана; logos – ілім

39 Алакөл: флора мен фауна

Алакөл көлінің тағы бір байлығы – құс әлемі. Көлемі ұлғайған сайын құс саны көбейе түсуде. Көлдің тереңдігі 40-50 метрге дейін болса, Жалаңашкөл, Сасықкөл тереңдіктері 25-30 метрден аспайды. Ғалымдардың зерттеуі бойынша, бұл өңірді 300-ден аса құс түрі мекен етеді. Оның 38-і Қызыл кітапқа енген. Ал, қызылтым қоқиқаз (пеликан), қара тұмсық шағала (реликтовая) тек дүние жүзінде осы Алакөл мен Үнді мұхитындағы бір аралда ғана кездеседі екен. Кезінде бұл мәселені терең зерттеп, ғылымға жаңалық қосқан Мұхтар Әуезовтің ұлы Ернар болатын. Ал, осы Алакөлдегі Аралтөбе деген аралды құс базары десе де болады. Мұнда қалай келгені белгісіз, улы жыландардың үш түрі мекендейді. Бір кездері ат сауырынан келетін көл мен арал арасындағы өткелге көршілес Көктал, Арқалды округінің жылқылары да қыстап шығаруға айдап апарылып жүрген. Бірақ, кейін онда ұялы қасқыр пайда болған соң ол шаруа тоқтатылған көрінеді.

Алакөлдің бүгінгі бай флорасы мен фаунасын болашақ ұрпаққа сақтау үшін оны мемлекеттік қорық етіп жариялау керек деп білеміз. Сонда ғана келешектің игілігіне жарай беретін болады.
40 Барсакелмес қорығында өте сирек кездесетін флора мен фауна бар.Өсімдіктердің 256-дан астам түрлері және малдар, аңдар,сүтқоректілер және қос мекенділер өмір сүреді. Теңіздің құрғауына байланысты сирек кездесетін балықтардың түрлері жойылып, жаңа өсімдіктер мен малдар кездесіп жатыр.

Қорықта бүгінде өсімдіктің 165 түрі өседі. Олардың арасында бұйырғын, жусан, адыраспан, рауғаш, итсигек, сексеуіл секілді сортаң шөптер бар. Жануарлар әлемінен құлан, ақбөкен, қарақұйрық, ор қоян сынды арал табиғатына бейім хайуанаттар түрлері кездеседі. Заманында еліміздің жазық даласында зыр қағып жүрген “қазақ құланы” деп аталған аң да болыпты. Оның ең соңғы тұяғы 1936 жылы оспадар оқтың құрбаны болғанға ұқсайды. Сосын 1953 жылдың қысында Түркіменстанның Бадхыз мемлекеттік қорығынан 14 құлан жеткізілді. Әкелінген жануарлар жаңа мекенді бірден жерсініп, ұрпақ жая бастады. Қорықта ұлы көш басталған 1982 жылға дейін олардың саны 300-ге жеткен екен.

Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығындағы сексеуілді орман алқабы 41,5 мың гектар жерге созылып жатыр. Осы табиғи ортаны 25 сүтқоректі жайласа, солардың біреуі дүниежүзілік “Қызыл кітапқа” енген, келесісі Қазақстанның сондай кітабы парақтарынан орын алған. Олардың біріншісі – құлан да, екіншісі қарақұйрық. Сонымен қатар мұнда өсімдіктің 354 түрі өссе, оның 14-і эндемик. Құстардың 178 түрі мекен етсе, бұлардың 26 түрі Қазақстанның “Қызыл кітабына” жазылған. Бұдан басқа, 12 бауырымен жорғалаушы мен 2 қосмекенді тіршілік етеді. Бұл жерде сирек кездесетін улы қалқантұмсық жылан да бар. Мұндай бауыры суық бақанақтың уы медицинаға аса қажет.
41 Байқоңыр космодромы және зымырандардың ауа-райына, жерге, ауаға әсерін көрсетіңіз;

Байқоныр космодромы Қазақстанның оңтүстік-батысында, яғни Қызылорда облысының территориясында орналасқан. Бұл аймақтың ауа райы өте құбылмалы келеді. Қысы суық, жаз айлары ыстық, жауын-шашын аз түседі. Небәрі 90-150 мм. Сол себептен ауа райы ылғалсыз болып келеді де, құрғақшылық жиі-жиі болып тұрады. Жер бедері жазық, тау-тастар болмайды. Тек қана км белестері мен көшпелі құмдар көп кездеседі. Өсімдік әлемі онша көп емес. Орман-тоғай бұл аймақта өспейді. Өсімдіктердін систематикалық түрлері де өте аз. Көпшілік өсімдіктер ботаника тілімен айтқанда — эфемерлер. Көктем айларында құлпырып өсіп, жер-көкті жасыл түске бөліп, қызыл-жасылды бәйшешектер атып, ұрық береді дс, жаз айлары туысымен олар тіршілігін жойып қурап қалады. Дегенмен, мал жайылатын жайылымдар бұл аймақта көп. Шөбі шүйгін, жұтымды келеді. Малдар тез арада қонданып кетеді. Ол жайылымдар космодром салынуына байланысты түгелімен жойып кеткен. Малға азық болатын шөптердің барлығы құрып, уланып біткен.

Қорық бірнеше биіктік белдеуде жатыр. Тау өңірінде бидайық, түрлі шөптер, боз жусан, жоғарысында селдір арша орманы, субальпі және альпі шалғыны өседі. Одан жоғарысын мұздықтар мен көп жылдық қар жапқан. Ақсу – Жабағылы қорығының жерін Ақсу өзенінің аңғары (тереңдігі 500 м-дей) жарып өтеді. Өсімдіктер дүниесі әралуан. Онда мүктің 61, қынаның 58, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1400 (дәрі-дәрмектік өсімдіктерден: қылша, сасыр, иманжапырақ, түйежапырақ, сарыағаш, шәйқурай, талас уқорғасыны), техникалық өсімдіктен: арша, рауғаш, итқұмық, таран, жеміс-жидектерден: жабайы алма, шетен, шие, қарақат, бүлдірген, жемшөптік өсімдіктен жоңышқа, кекіребас, бедебас, түлкіқұйрық, көде, сондай-ақ эндемик өсімдіктерден майысқыш қияқ, талас қайыңы, ақшыл сары жоңышқа, қаратамыр, томағашөп, қандыгүл, реликті өсімдіктерден: жалған масақша, Минквиц кендіршесі, Қаратау сетені түрлері бар. Қорықтың жануарлар әлемі де өте бай: сүтқоректілердің 42 (арқар, таутеке, елік, марал, барыс, Тянь-Шань қоңыр аюы, борсық, сусар, т.б.); құстардың 238 (гималай ұлары, кекілік, сақалтай, бүркіт, қара құтан, бозторғай, сарыторғай,ителгі, шымшық, т.б.); бауырымен жорғалаушылардың 9 (алай жалаңкөзі, сары бауыр кесіртке, қалқантұмсықты қара шұбар жылан, сұржылан т.б.), қосмекенділердің 2 (жасыл құрбақа және көлбақа) және балықтың 2 түрі тіршілік етеді. Омыртқасыз жәндіктердің де алуан түрлері осы өңірде қоныстанған. Ақсу – Жабағылы қорығы – табиғаттың нағыз ғылыми лабораториясы, онда ғылыми-зерттеу жұмыстары үзбей жүргізіледі. ^[1] Ақсу Жабағлы Қазақстанның ең көне қорығы, сонымен қатар Орталық Азиядағы ЮНЕСКО биосфера қорығы дәрежесін алған ең алғашқы қорық теңіз деңгейінен 1,000-нана 4,280м биіктікте Тянь-Шань тауларында орналасқан.

қант алмастырғыш зат ретінде сорбит, ксилит, фруктоза, сахарин, аспартам, натрий цикломаты және стевий экстракті қолданылуы мүмкін.

Ксилит пен сорбиттің іш босату қасиетін ескеріп, оларға жеке қабылдаушылықты бекіту керек.

Қант алмастырғыш заттарды тек аурудың компенсация және субкомпенсация кезінде қолданады.

Қант алмастырғыш заттардың энергетикалық құндылығын ескерген жөн.

Ксилит, сорбит және фруктозаның тәулліктік мөлшері 25-30 г ал, қарт аадамдарда

15-20 г (джем, кондитерлік өнімдер және т.б.қосқанда).

Қосымша әсерлер пайда болса (жүрек айну, метеоризм, қыжыл және ауыздан метал дәмін сезіну) препаратты қолдануға рұқсат етілмейді.

Ксилит – ксиланға бай ауылшаруашылық қалдықтарынан алынатын бесатомды спирт.

Ксилит – жүгері қабығынан және мақта шитінен алынатын, суда жақсы еритін тәтті кристалды зат.

Аспартам – қосыша әсері және энергетикалық құндылығы жоқ, қанттан 200 есе тәтті екі аминқышқылынан (аспарагин және фенилаланин) тұратын зат. Аспартамның бір таблеткасы тәттілігі бойынша 3,2 г қантқа тең.

Препарат инсулиннің қатысуынсыз метаболизденеді, оның энергетикалық құндылығы – 3,7 ккал\г, кариестің дамуына қарсы тұрады. Гидролиздену кезінде аспартам тәттілігінен айрылады. Гидролизденуін органикалық қышқылдар мен төменгі температура арқылы алдын алуға болады. Қайнау кезінде өзінің қасиеттерін жоғалтады. Аспартамның тәуліктік мөлшері 20-40 мг\кг дене салмағына.

Сахарин – ортосульфобензой қышқылы туындысы. Сахарин қанттан 500есе тәтті, суда жақсы еритін қышқылтым дәмі бар, кристалды ұнтақ. Энергетикалық қындылығы өте төмен. Сахаринді әртүрлі атаулармен шығарады, тәуліктік мөлшері – 2,5 мг\кг дене салмағына, яғни, 2 таблеткадан артық емес. Бір таблетка тәттілігі шамамен бір шай қасық қантқа тең.

Сахарин зат алмасу процестеріне қатыспайды. Қышқылтым дәмдік қасиетіне байланысты қайнатуға ұсынылмайды. 10-20% қабылданған сахарин нәжіспен шығарылады. Сахарин бүйректе, бауырда, көкбауырда, өкпеде және көп мөлшерде қуықта жиналады.

1. 
   витаминдердің, белоктардың, көмірсулардың бұзылуы нәтижесінде;
   
2. 
   тамақ компоненттерінің байланысуында (мысалы, күкіртті ангидриттер);
   
3. 
   тамақ компоненттерінің токсинді қосындыларға (үшхлорлы азот) айналуында;
   
4. 
   тамақтың қорытылуы бұзылғанда (соя ұнының антитрипсиндік факторлары);
   
5. 
   сіңірімділіктің нашарлауы. Бұл өз негізінде алиментарлық сапалықтың жеткіліксіздігіне немесе созылмалы улануға ұрындыруы мүмкін;
   
6. 
   ішек микрофлорасының өзгеруі түрінде, бұл жайында антибиотиктердің тамақ өнеркісібінде және малдар үшін азық ретінде қолданылуы делел бала алады;
   

Кадмий – сынап, мышьяк сияқты ауыр металдардың бірі болып табылады. Кейбір тәжірибелер бойынша оны өте улы металл деп атайды. Кадмийдің организмде жаксы бейімделу қасиеті бар. Адам организміндегі кадмидің басты орналасатын жері ол өкпе – 36-60℅,бүйрек – 20-25℅. Калғандары асқазанда, сілекейде және сүйектерде болады. Кадмий ерітінділері қанға еніп,бауыр,бүйрек,фосфорлы – қышқыл айналуын бұзады. Созылмалы улану қаны аздыққа және сүйектердің қирауына алып келеді. Кадмий тұздарымен улану симптомдары құсық және құрысулар болып табылады.

Гептил – адам және жануарларға концерогендік және мутагендік әсері бар улы зат.

зымыранның сұйық жанармай компонентіне кіретін «гептил» азотты органикалық қосылысы гидрозин туындыларына жатады. Химиялық құрамына сәйкес симметриясыз диметилгидрозин активті тотықсызданғыш, әртүрлі тотықтырғыштарда оңай тотығып, тетраметилтеразен (ТМТ), нитрозодиметиламин (НДМА), диметилметиленгидрозин (ДММГ), диметиламин (ДМА), формальдегид (ФА), су, азот,аммиак және басқа өнімдерге айнала бастады

Олардың ішінде концерогеңді түрде әсер ететін заттар болады. Олар адам ағзасында неше түрлі қауіпті ісіктер туғызып, рак дертін дамытады. Зымыравдар апатқа ұшырағаңца ондағы гептилдің 90 пайызы ауада жанып кетіп, ал қалған 10 пайызы жерге келіп түседі, тіпті түспеуі де мүмкін. Ал жерге түскен гептил ұзақ уақыт топырақта сақталынып, улылық қасиетін жоймай жата береді.

Рак ауруының түрлері: ми ісігі, асқазан ісігі, өкпе ісігі, тері ісігі, жыныс мойын ісігі,

өңеш ісігі, сүт безінің ісігі, қуық ісігі, бүйрек ісігі, бауыр ісігі, ішек ісігі.

Сүт безі рагына себеп болатын негізгі факторлар: жаһандағы экологияның бұзылуы -

ауаның, судың, топырақтық улы заттармен ластануы. ЛОБ-НОР сияқты ядролық сынақтар,

облыс аймағындағы полигондар, ядролық физика институтының ядролық қалдықтары мен

зауыттардан шығатын уран, көлік түтіндерінен бөлінетін ауыр металл тұздары да бұл

кеселдің өршуіне әсерін тигізуде.

Бүкіл Арал аумағында іш ауруы етек алды. Балалардың өлімі Жапониядан 20 есе асып түсті. Қарын, бүйрек, бауыр аурулары адамдарды өмірлік мүгедекке айналдырды. Балалар ауруы болып тууда.

Қазіргі арал өңірінде адамдардың денсаулығы күрт төмендеп кетті. Бұл өңірде соңғы мәліметтер бойынша туберкулез, бүйрекке тас байлану, сарысу, өкпе-тыныс өңірімен салыстырғанда жоғары көрсеткішті беріп отыр.
48 Өнімдердің нитрат және нитриттермен ластану жолдарын және оның адам денсаулығына әсерін сипаттаңыз

Өнеркәсіп өндіріс пен ауылшаруашылық өндірістің барлық саласында химияландыру топырақ ластануын тез күшейтті. Әсіресе кең ауқымда ол ауылшаруашылығында гербицидтерді, дефолианттарды, инсектицидтерді, минерал тыңайтқыштарды қолданумен байланысты дамыды. Арамшөптерді топырақтан тиімді тазартып, өсімдіктерді аурулар мен зиянкестерден сақтай отырып, олар сонымен бірге топырақты ластады, ол топырақтық фауна мен микрофлораның тіршіліктеріне теріс әсерін тигізеді. Кейбір пестицидтер топырақта бірнеше жыл сақталады, қарқынды жиналады, атмосфералық жауын-шашын мен су қоймаларына, кейіннен өсімдіктерге, ауылшаруашылық өнімдеріне, жануарлар организміне, содан кейін транслокациялық жолмен адам организміне, кейде көбірек улы қосылыстарға қан айналуы үрдісінде айналады.

Ауылшаруашылығында қолданылатын дефолианттар қарқынды түрде атмосфералық ауаны ластайды, тұрғындардың жедел және созылмалы аурулармен ауыруына әкеледі.

Олар топыраққа шөгіп, жиналады, ауылды елді мекендердің су көздеріне түседі.

Одан қиынырақ мәселе нитраттар мен нитриттер. Олар топырақта қарқынды жиналып, өсімдіктерден тағамдық өнімдерге ауысады, олар арқылы адам организміне түседі. Оларды ауыл шаруашылығында шамадан тыс қолдану адамның жедел және созылмалы улануына соқтырады. Жедел улану өткір ішек ауруларының түрінде күрт интоксикациялы симптомдармен орта жүйке жүйесінің, бауыр, бүйрек зақымдануларымен бірге жүреді. Нитриттермен және нитраттармен созылмалы улану қан ауруына (метгемоглобинемия), бауыр мен бүйрек зақымдануына соқтырады.
49 Алматы қаласы тұрғындары санының ұлғаюына байланысты су қалдықтарының проблемасын (Сорбұлақ) қандай жолдармен шешуге болады, түсіндіріңіз

Ірі қалаларда халықтың санының еселеп артуы тұрмыстық-коммуналдық құрылыстар мен өнеркәсіп, зауыт, фабрикалардың салыну қажеттігін туғызады. Осыған байланысты мұндай қалаларда техникалық және ақаба сулар көптеп жиналуда. Қазақстанда жыл сайын шығарылатын ақаба судың мөлшері 6 млрд деп есептеледі. Қазіргі кезде тұрмыстық ақаба суларды залалсыздандыру үлкен мәселе болып отыр. Осындай қаланың бірі-оңтүстік астана атанған Алматы қаласы.

Тұрақты даму ұғымының мағынасы « болашақ ұрпақтың өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігіне қауіп төндірмей, қазіргі ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыру». «Тұрақты даму» термині алғашында табиғатты пайдалануда, атап айтқанда балық және орман шаруашылығында пайда болған. Бұл термин оны пайдалану кезінде табиғи ресурстар сарқылмайтын және табиғи көбейіуі мҥмкіншілігіне ие болатын табиғи ресрурстарды пайдалану жүйесін білдіретін.

Экология – тірі организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын, сыртқы қоршаған ортасымен байланыстыра отырып зерттейтін ғылым. Бҧл терминді ғылымға неміс зоологы Э.Геккель 1866 жылы « Организмдердің жалпы морфологиясы » деген еңбегінде ұсынған. Термин грек сӛзінен шыққан, « ойкос- oikos» - үй, тұрақ, мекен , «logos»- ғылым деген мағынаны береді. Экологияның жеке ғылым болуына себепкер алғышарттар:

1. Табиғат жӛніндегі ілім-білім дамуының табиғи сатысы. 2. Өнеркәсіптің, ауыл шарушылығының, транспорттың жылдан-жылға қарыштай дамуы табиғаттың жекелеген нысандары ғана емес, тұтас экологиялық жүйелердің де мүлдем жойылып кетуіне әкеліп соқтыруда. 3. Көптеген техникалық мәселелердің дұрыс шешілмеуі, экологиялық заңдылықтарды жақсы білмеу, табиғатты ұтымды пайдалануға қажетті білім тәжірибесінің болмауы экологияның нақтылы ғылым ретінде қалыптасуына түрткі болды. Организмдердің құрылысы мен дамуы ғана емес, олардың өздері тіршілік ететін ортасымен қарым-қатынастары да белгілі бір заңдылықтарға бағынатындығын тҥсіну жҥзеге асты, мұның өзі осы жайттарды ұқыпты түрде зерттеу қажеттілігін туындатты.
3 Тірі жүйенің ұйымдасу деңгейлері. Биологиялық компоненттерге анықтама Экологиялық факторларды жіктеу.

Экологияда биологиялық (тірі) жүйелердің төмендегідей негізгі ұйымдасу деңгейлерін бөліп көрсетуге болады: молекулалық (тендік). Жасушалық,ұлпалық, мүшелік, ағзалық, популяциялық-түрлік, биоценоздық, биогеоценоздық (экожүйелер) биосфералық. Әрбір деңгейде қоршаған ортамен өзара әсерлесу (зат, энергия және ақпараттармен алмасу есебінен) нәтижесінде өзіне тән ерекшелікпен сипаталатын функционалдық жүйелер түзіледі. Уэбастер бойынша жүйе дегеніміз «бір тұтас бүтінді түзнтнтін, реттелген түрде өзара әрекеттесетін және өзара байланысты компоненттер». Олай болса, жүйенің негізгі элементеріне компоненттер, байланыстар, шекаралар жатады Жүйелердің үш түрін бөліп көрсетеді: 1) оқшауланған, яғни көршілес жүйелермен зат пен энергия алмасуы болмайды 2) жабық яғни көршілес жүйелермен энергия алмасады, бірақ зат алмасуы болмайды