Лекция №1 Лекцияның тақырыбы : т iл бiлiмi және оның салалары
жүктеу/скачать 221.83 Kb.
|
| Омонимдес аффикстер. Бiр түбiрден кемiнде екi сөз тудыратын айтылуы бiрдей, мағынасы мен қызметi бөлек-бөлек аффикстердi омонимдiк аффикстер деймiз. Оларға мыналар жатады:
-т, -ыт, -iт – 1. құмарт, сейiлт, қарауыт, кеңiт (етiстiк) 2. бөгет, шабыт, iркiт, сарқыт (зат есiм) 3. сұрат, тарылт, қуант (өзгелiк етiс) -н, -ын, -iн –1. тегiн, талпын; 2. жиын, толқын, киiн; 3. сырғы, қырғы. -ғыш, -гiш 1. сүзгiш, ескiш, iлгiш, сорғыш. -қыш, -кiш 2. жазғыш, тапқыш т.б. Дара және көп мағыналы аффикстер.Олар мыналар : 1. –ға, -ге 1. барыс септiгi. 2. –қ, -к – 1. жақтық мағына; 2. көптiк мағына. 3. –ымыз, -iмiз 1. жақтық мағына; 2. тәуелдiлiк мағына; 4. - ы - 1. тәуелдiлiк мағына; 2. жақтық мағына. Синонимдес аффикстер: а) –шақ, -шек, -қақ, -кек, -қыш, -ғыш, -қыр, -ғыр, -кiр, -гiр. –ұрыншақ, сүрiншек, ұялшақ дегендер ұрынғыш, сүрiншек, ерiнгiш, сөздерiн ұрысқақ сөзi ұрысқыш сөзiмен синонимдес. -кер, -гер аффиксi –шы, -шi аффикстерiмен синоним-дес. Мысалы: жұмыскер, жұмысы, қызметкер, қызметшi. Антонимдес аффикстер: -лы, -лi, -сыз, -сiз –таулы, -таусыз, сулы, сусыз т.б. Тiлдегi сөздердiң морфологиялық құрылымы өзгерiп отырады. Оған әсер етiп отыратын грамматикалық процес-тер бар. Олар: сiңiсу, жылысу, күрделену, декорреляция, диффузия құбылысы. Сөз құрамындағы морфемалардың мағыналары жойылып, кiрiгу нәтижесiнде сөздiң морфологиялық жiгi-нiң күңгiрттенiп, морфемаға мүшеленбеуiне әкелiп соғатын процестi сiңiсу құбылысы деймiз. Мысалы: сексен, тоқсан, бiлезiк, қарлығаш тiмтiн, тiмiскiле т.б.. Сөз құрамындағы мрофемалардың бiрiнiң элементi екiншiсiне ауысып отыру құбылысын жылысу құбылысы деймiз. Мысалы: Iлiк септiгiнiң алғашқы формасы - ың, -iң түрiнде болған. Кейiн келе түбiр құрамындағы н дыбысының келесi буынға жылысуы себептi - ның, - нiң, түрiнде қолданылатын болған. Мен-iң ,се-нiң; Сарғай >сарығ+ай >сарығай >сарғай. Қазақ тiлiндегi -шылық, -шiлiк, -лас, -лес, -ңқы, -ыңқы, -нды, -ынды, -қылықты, -ғылықты деген қосымшалар сiңiсу және жылысу негiзiнде пайда болған. Негiздiң туынды негiзге айналуын күрделену құбылысы деймiз. Мысалы: басмач+и-басмачи, лекция > лект+uj (лектор) Сөздiң морфологиялық құрамы, саны, орны өзгермей, тек сипаты мен мағынасының өзгеруiн декорреляция процесi деймiз. Мысалы: басқа, текте, бiрге, кешке сөздерiнiң құрамындағы –қа, -ге қосымшасы барыс септiгi жалғауы қызметiнен айрылып, үстеуге айналған немесе кенеттен, төтесiнше, шалқасынан дегендердiң құрамындағы шығыс септiгiнiң жалғауы консервацияланып, өз қызметiнен айры-лып, үстеуге айналған; жабу, көсеу, егеу, жайлау дегендердiң құрамындағы – у қосым-шасы да етiстiк мағынасынан зат есiм мағынасына көшкен т.б. Сөз құрамындағы морфологияның арасындағы бiркелкi дауыстының немесе дауссыздың өзгерiп, тұтасуы нәтижесiнде ажыралу мүмкiндiгi қиындайтын құбылысты диффузия құбылысы деймiз. Мысалы: при+иду > приду. жүктеу/скачать 221.83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|