- лекция. Таќырыбы: Палеография

1. 
   Жазба деректердің пайда болуы.
   
2. 
   Палеографияның міндеттері.
   
3. 
   Полеографияның тіл ғылымымен, өнер тарихымен байланысы.
   
4. 
   Қазақстан палеографиясын комплексті түрде зерттеудің қажеттігі.Археология және оның әдістері
   

Қосалқы ғылыми пән ретінде палеография.

Палеография дегеніміз жазба түп деректердің сыртқы жағын, соның ішінде графиканы, бұлар жазылған материлды, қағаз бетіндегі судағы белгілерді қолжазбалардың форматы мен безендірілуін зерттейтін қосалқы тарихи пән. Палеографияны білу қолжазбаны дұрыс аты жөнін, оның дұрыстығын немесе жалғандығын текст тарихын тб. анықтуға көмектеседі.

2 Палеографияның міндеттері.

Ғылыми пән ретінде палеография XVIII ғасырдың бірінші жартысында Францияда пайда болды, бірақ бұған дейін көп ғасыр бұрын –ақ бірқатар елдерге палеографиялық талдау тәсілдері практикалық мақсаттарда қолданып келді. Мәселен, Ресейдегі сот процестерінде XV ғасырда –ақ палеография көмегімен актылар мен граматалардың жалғандығын талай рет дәлелденді. XVІІІ ғасырдың басында ескі ғұрыптағы ағалы – інілі Денисовтардың православия шіркеуі жасап шығарған өңі бұрмаланған ені документті әшкерелеуі палеографиялық талдаудың үлгісі бола алады.

ХІХ ғасырдың 1 жартысында қолжазбалардың палеографиялық ерекшеліктеріне ғалымдар қадала көңіл аудара бастады, ал ғасырдың орта кезінде ақ ең ежелгі славян қолжазбаларына бағалы палеографиялық байқаулары бар А.В. Горскийдің К.И.Невоструевтың еңбектері пайда болды.

1885 ж И.И. Срезневскийдің палеография жөнінде алғашқы басшылық құралы жарияланды, ал содан соң бірқатар оқулықтар мен еңбектер, соның ішінде Е.Ф. Карскийдің Н.Л. Лихачевтің И.С. Беляевтың және А.И. Соболевскийдің еңбектері жазылды. Совет ғалымдары палеографияға әрқашан да үлкен көңіл бөліп отырды. 1918 ж В.Н. Шепкиннің орыс палеографиясы жөнінде оқулығы басылды. Ал 1928 ж. Е.Ф.Карскийдің курсы қайта басылды.

3 Полеографияның тіл ғылымымен, өнер тарихымен байланысы.

Шығыс славяндардың жазу – сызудың пайда болуы.

Шығыс слаяндарда жазу – сызудың тууы таптық қоғамның қалыптасу кезеңіне жатады. әуел баста қарапайым бейнелер мен ұғымдарды білдіру үшін пиктографиялық таңбалар - символдар соның ішінде көптеген халықтарда; күнді – шеңбермен, отты – креспен, суды – ирек сызықпен таңбалау т.б. кеңінен таралды.

Суреттен таңбаланатын бірте – бірте жазу – сызу орнына буындық жазу, ал содан соң дыбыстық жазу келеді.

Қара теңіз маңы мен шығыс славян халықтарының жазу – сызу дәстүрлерінің негізінде, жазу – сызудың ең ежелгі таңбалары - “сызықша мен кесінді” таңбаларын жетілдіре түсуі жолымен ежелгі славян әліппесі пайда болды. кейбір ғалымдардың пікірі бойынша бұл глаголица еді. Бұл бірте – бірте неғұрлым жетілдірілген кирилицамен алмастырылды. Мұны жасауда Византия миссионерлері Кирилл мен Мефодийдің сіңірген еңбегі аз болмады. Екінші бір зерттеушілер кириллицалардың анағұрлым ертеде шыққандығын мойындайды ал глаголицаның пайда болуы кейініректегі уақытқа жатқызылады да мұны шығыс славяндар үшін өздері әліппе болып тапқаннан кейін Кирилл мен Мефодийге қудалау жасалғандығымен байланыстырады.

Д.С. Михачевтің пікірі бойынша шығыс славяндарды христиан діні қабылданғанға дейін брнеше алфавиттер болған да тек бұлардың біреуі – кириллица ғана бірте – бірте орныққан жазудың бұл жүйесін жетілдірген Кирилл. Бұл жайында Л.В. Черпиннің Москвада 1956 ж шыққан “Русская палегорафия” деген кітабында “славян” жазу – сызуының шығуы туралы деген тарауында толық айтылады.

Кирилл жазуы графикасының дамуы.

Кирилл жазуының графикасы өз негізінде дара графика уақытқа орай өзгеріп отырды. Оның сан алуан түрлерінің ішінен ғалымдар үш негізгі тіпті – устав, жартылай устав, жедел жазу түрлерін болып көрсетеді.

Устав XIV ғасырдың аяғына дейін үстемдік еткен устав баппен сәнді жазылатын болып келді. Мұндағы әріптердің бәрі суретке салынғандай, ап –айқын болып шығады. Бұлар тіп – тік қатаң геометриялық формада болады деуге болады. Ең ежелгі уставта бұл квадраттар болды деуге болады, ал кейініректе жоғары қарай созылған тік төрт бұрыш болып келеді. Шиыршықтар тік сызыққа жайымен келіп қосылады. әріптң жолдан шығуына әдетте жол берілмейді. Жеке әріптердің жазылуы мен оның уақыт өтуімен байланысты өзгерісі қосымшаның 2 таблицасында көрсетілген.

Тексте әріптер өзара қосылмайды, олардың ара қашықтығы әрқашан бірдей текстің сөздері мен өз тіркестеріне бөлінуі әлі жоқ деген сөздерде ған (құдай, рух және басқалар жол беріліп, олар міндетті түрде титло астында алынады. Жиекке шығарылатын әріптер көп болмаған.)

Устав жазба ескерткіштері аз сақталған ал ежелгілері – ХІ – ХІІ ғасырлардағы бірен –саран болып келеді. Бұлар Остромиров евангелиесі (1056-1057) Святослов Изборнигі (1073-1076) Новгород Юрьев монастырына (1130) ұлы князь Мстиславтың грамотасы Варлаам Хутинскийдің қосымша беті және басқа бірнеше ескерткіштер.

Устав жазба өте тиімді болғандықтан кітап қолжазба графикасында бұлар кейінгі ғасырда тіпті XVII ғасырға дейін пайдаланылды.

Жартылай устав Азаматтың әдебиет дамып, іскерлік тұрғыдағы жазу -сызу таралуына байланысты XІV ғасырдың жартысынан бастап XV ғасырдың аяғына дейін тұрақтап келген жартылай устав пайда болды. Бұл әбден айқын жазу болғанымен неғұрлым жедел, сондықтан да соншалықты ұқыпсыз жазу еді.

Жартылай уставта әріптерді жазудың геометриялық сымбаттылық принципі бұзылады. Айқын тік сызық орнына қисық сызыққа тік төрт бұрыштар орнына үшкір бұрыштарға, ал жаймен өту орнына түзуге қисайтып апарып қоса салуға жол беріледі әріптер көлбейлете жазылады. (жеке әріптердің жазылу ерекшеліктері қосымша 3 таблицада көрсетілген.)

Әріптердің арасы алшақтай түседі. Көп сөздер қысқартылып әріптер титло астына түсіріліп жазылады. Жекелеген жағдайларда текст сөздер мен сөз тіркестеріне бөлінеді. Бұл кезеңде біртұтас негіздер орыс, украин және белорус жазуының ерекшеліктері қалыптаса бастайды.

Жедел жазу – жазу процесін едәуір тездетуді талап еткен кітап және іскерлік жазу – сызудың одан әрі дамуы XV ғасырда жедел жазудың пайда болуына жол ашты. Бұл Москвалық Киевтік және батыстың немесе Белорустік болып бірте – бірте бөлінен түседі. Жедел жазу атап айтқанда Москвалық жедел жазу, жартылай уставтан шықты, бірақ одан айырмасы, әріптерінің тұрқы аласа, ені кеңірек созылып, шиыршықтап жазылған пропорциональды емес болып келеді. Қалай басып, қалай созып жазам десе де бұл жазу үшін еркіндік тән, жеке әріптердің варианттары көп –ақ және оны жеңілдету үшін уақыт өтуімен байланысты өзгерістер де тез болып тұрған (4 таб) (XV-XVII ғасырдағы жедел жазудағы жеке әріптердің жазылу ерекшеліктері қосымшаның 4 таб көрсетілген)

1710 ж азаматтың шрифтері енгізу орыс жедел жазуын дамытуда жаңа кезеңнің негізін қалады, бұның өзі осы заманғы жазуға барған сайын жақындай түсті. Бұл жазуға тән белгілер – жеке әріптердің жазылуын унификациялап, өңайлату, қықарту, ал XVIII ғасырдай аяғынан бастап , шалып жазылатын әріптердің жойылуы сөздерді байланыстарып жазу тексті қатаң ереже бойынша сөздер мен сөз тіркестеріне бөлу және бас әріптерді қолдану (XVIII –ХІХ ғасырдағы жедел жазу графикасы қосымшаның 5 таб келтірілген.).

Жазу материалы мен құралы.

Орыс қолжазбаларының басым көпшілігі пергаментпен қағазда жазылған. Тұрмыста мұның үстіне қайың қабығы да қолданылды.

Пергаментті жасап шығару үшін төлдің (бұзаудың, қозының т.б.) терісін алды да, оны мұқият өңдеп шықты. Сөйтіп жазу үшін әдемі мықты немесе қолайлы бірақ төтенше қымбат материал алынды. Бір теріден 2-3 парақ пергамент жасап шығаруға болатын еді. ХІ-ХІІ ғасырдағы орыс қолжазбалар Византиядан, Батыс Европаның басқа елдерінен әкелінген пергаментке жазылатын-ды.

Пергаменттің қымбаттылығынан бір кезде жазылған тексті қырып тастау немесе жуып тастау жиі кездескен. Ал содан соң оның орнына жаңасын жазған. Мұндай қолжазбалар палилепсестр деп аталады.

ХІ – XV ғасырда ежелгі Русьте өңделген қайың қабығын қолданған. Қайың қабығы - өте нәзік материал. Бірақ оның дымқыл жерде жақсы. Сақталғандығы мүлдем кездейсоқ жағдайда белгілі болған сондықтан да 500- ге жуық қайың қабығы грамматалары бізге дейін жетіп отыр.

Қолжазбалардың форматы мен әшекейі.

Текстердің жазылған пергамент парақтарының белгілі бір көлемі болмады. Шамамен біздің жазу қағазымыздың қос парағына тең қағаз парағының шамасы болды десек неғұрлым дәлірек болады.

Ежелгі қолжазбалардың текстері дәптерге қапталған парақтың 2 жағына бірдей жазылды. Егер жазба көлемді болса, дәптерлер кітап болып тігілді. Құнды кітаптар күміс немесе алтын жалатылып, қымбат тастармен әшекейленген былғарымен қапталып түптелді.

ХІІІ ғасырда ромбы және жүрекше тәрізді таңбалы ірі торда Византия

үлгісі бойынша

XVI ғасыра неғұрлым астарлы да күрделі бола түседі.

ХVІІ ғасырда алтындап салған өркениеттер ұшырайды.

Қымбат кітаптардың иелері, оның әрбір бетінің өзі көркем шығарма түрінде болуы үшін қам жасалған. Бұны жақсы қағазға әсемдеп жазылғандығынан ғана емес сондай-ақ арнаулы әшекейлермен безендірілгендігінен де көруге болады.

XVI ғасырдың ортасынан Россияда басталған кітап басудың жағдайларына орай жаңа ою-өрнек туды. Әшекейлер тек екі түсте аққа қарамен немесе қара ақпен жасалды.

Бұдан әрі кітап басудың жетіле түсуі ою-өрнекті күрделендіруге мүмкіндік берді. Ою-өрнек үш түсті болды да, өнер үстемдік еткен стильдердің XVII ғасырда барокко

XVIIІ ғасырда рококо

ХІХ ғасырда ампира

Оқиғалардың ашпа беттеріне онда не туралы айтылатының бейнелейтін миниатюрлар көптеген құнды қолжазбалардың әшекейі болды.

Ашпа беттегі бейнелер ежелгі шіркеу кітаптарында кейбір көне сыйлық граматоларында ұшырайды.

Миниатюрлардағы бейнелеу тәсілдері заказ берушінің де орындаушының да көркемдік талғамдарына сай келеді. ХІ-ХІІІ ғасырдың пергамент қолжазбаларының ашпа бет бейнелері сол заманның фрескалық және мозайкалық бейнелеріне тән монументальдығымен көзге түседі. Сыры қалың, ашық етіліп жағылатын еді.

Кітаптың айырмашылығы – грамоталар парақтың бір жақ бетіне жазылды, мұны қолайлы болу үшін 2-ге немесе үш тіліп бөлді. Егер де осындай бір парақ жетпесе онда бұған 2-ші, 3-ші парақтар жаспырылды. Жапсырылған жерлеріне скрепка жасады.

“Столпецтер” XVI – XVII ғасырда Москва приказдарының іс жүргізу практикасында әсіресе кеңінен қолданылды. Столпецтер көбінесе 15-20 м тіпті одан да ұзын болатын. 1649 жылдардағы Собор уложениесінің түп нұсқа тексі біріктіріп тапсырылған 959 парақтардан тұрған.

Құпия жазу.

ХІІ ғасырдың Россияда құпия жазу авторларының атын белгілеу үшін пайдаланылды, қолжазбада автор жөнінде ашық айту, ұят, тіпті күнә деп саналды. Осы кездерде және кейінірек криптограммалардың көмегі мен саяси діни дипломатиялық таптық және басқа тұрғыдан алынып, текстер ажыратылып оқыла басталды.

Тарихи зерттеулер процесінде палеографияны қолдану.

Графиканың даму заңдарын анықтай отырып, палеография ең алдымен қолжазбаны дұрыс оқуға және алғаш қарағанда оқуға қиын болып көрінетіндей жерлерді ажыратуға мүмкіндік береді. Бұл үшін қолжазбаны оқығанда графика туралы жоғарыда келтірілген. Материалға сүйенген жөн. сонымен бірге жеке палеографиялық белгілер мен олардың жиынтығы тек философиялық қана емес, сонымен бірге тарихи

Жазудың пайда болу және даму тарихы көзқарас тұрғысынан да маңызды мәселелерді анықтауға мүмкіндік береді.

Бұлардың бері документтің шығу уақыты туралы мәселе болып табылады. Тарихшы үшін бұл өзінен өзі ғана маңызды емес, сондай-ақ бұл документте оқиғалар мезгілі белгіленгендіктен де маңызды болып шығады.

Палеография - ғылыми пән, оның зерттелу әдістері.

Қазакстаңда палеографияның даму жағдайы.

а/ Ең әйгілі палеографиялык ескерткіштерді сипаттамасы.

б/ Орта ғасырдағы жазба материалдарының сыртқы нышандары. Жазу кұралымен материалдары.

в/ Жаңа заманның жазу ескерткіштері.

г/ Орталык Азия мен Қазакстаннын. түрік жазу ескерткіштері.

д/ Жазу материалының сыртқы нышаны.

Қазакстандағы архив ісі.

Осы палеография такырыбына дайындалу барысында бірінші сауал бойынша студенттер "суретті жазу", "сына жазу", "алфавиттік жазу" сияқты ұғымдарды терендете білу кажет. Жазу оның пайда болу шарттары мен ары карай дамуы адамзат өркениетінде қандай орын алатындығы осы мәселенің концептуалдық жағы болып танылады.

Бақылау сұрақтары:

1 Палеграфия дегеніміз не?

2 Ғылыми пән ретінде палеография қай жерде және қашан пайда болды?

3 Қай елде және қай ғасырда палеография сот процестерінде қолданыс тапты?

4 Қай жылы И.И.Срезневскийдің палеография жөнінде алғашқы басшылық құралы жарияланды?

5 1918 ж кімнің орыс палеографиясы жөніндегі оқулығы басылды?

6 О.Ф.Карскийдің курсы қайта басылып шыққан жыл?

Устав жазуы қай ғасырға дейін үстемдік етті?

2. 
   лекция. Таќырыбы:
   

1. 
   Қазақстанда полеграфия ғылымының зеріттелу дәрежесі.
   
2. 
   Түрік жазуының түп төркіні.
   
3. 
   Палеографияның зерттелу әдістері.
   
4. 
   Махмуд Қашғари еңбегінің маңызы.
   

Адам тілінің пайда болу теориясының ғылыми негізін К.Маркс пен Ф.Энгельс жасады.К.Маркс пен Ф.Энгельс «Неміс идеологиясы»атты еңбегінде былай деп жазды:»Тіл де,сана сияқты,ертеден келе жатқан нәрсе,тіл дәл айтқанда,басқалар үшін,осының арқасында өзім үшін де өмір сүріп отырған шын практикалық сана болып табылады,сөйтіп,тіл де,сана сияқты,басқа адамдармен қатынас жасау мұқтаждығынан және қажеттілігінен туады»

Бұл қағида да біріншіден,тіл мен сананың бір-бірімен тығыз байланыстылығы және бұлардың бір мезетте шыққандығы,екіншіден,тілдің шын практикалық сана болып есептелетіндігі,үшіншіден,тілдің адамдардың бір-бірімен қатынас жасау қажетттілігінен келіп пайда болғандығы көрсетілген.

Тілдің шығуы туралы Мәселе Ф.Энгельстің «Маймылдың адамға айналу процесінде еңбектің ролі»,»Семьяның,жеке,меншіктің және мемлекеттің шығуы» деген еңбектерінде ғылыми тұрғыдан жан-жақты талданып,бұл мәселе жайында марксистік теория әрі қарай дамытыла түседі.Ф.Энгельстің аталған еңбектерінде тілдің шығуы туралы жалпы адам баласының пайда болу мәселесімен тығыз байланыста қарастырылады.Ф.Энгельс адамның маймылдан бөлініп шығуында алдыңғы екі аяқтың жүріп-тұру қызметінен босап,қолдың қызметін атқарудың арғы тегінің тік жүруге мүмкіндік алуының үлкен мәнін болғандығын атап көрсетеді.

Қорыта келгенде,алдыңғы екі қолдың жүру қызметін атқарудан босап,дененің тік тұруға мүмкіндік алуы,еңбек пен қоғам,тіл мен ойлаудың пайда болуы-алғашқы адамдардың адам тәрізді маймылдардан пайда болуының алғы+ шарттары,міне осылар.Бұларсыз маймылдың адамға айналуы мүмкін болмаған болар еді.

Сонымен,тіл мен ойлаудың шығуын алғашқы адамның пайда болуынан бөліп қарауға болмайды.Тіл адамның маймылдан бөлініп шыққан дәуірінде,еңбектің арқасында және еңбекпен бірге коллективте туды.Қалыптаса бастаған алғашқы адамдарда еңбек процессінде біріне-бірі бірдеңе айту қажеттілігі туды.Ал бұл қажеттілік өзіне дыбыстау мүшелерін жасады.Осыдан барып тіл пайда болды.Адамды адам еткен-еңбек.Сол еңбек процесінде және еңбекпен бірге қоғамда тіл де шықты.

Тілдің пайда болуы ойлаудың пайда болуымен,тілдің дамуы ойлаудың дамуымен тығыз байланыста болады.

Тіл мен ойлаудың шығуы және бұл екеуінің байланысы туралы мәселені дәлдеп айқындауда академик И.П.Павловтың екі сигнал жүйесі туралы ілімнің үлкен мәні бар.Бірінші сигнал және олардың бір-бірінен айырмашылығы туралы И.П.Павлов былай деп жазды:»Егер де айналадағы дүниеден алатын біздің түйсіктеріміз бен елестеулеріміз біз үшін шындық өмірдің бірінші сигналдары,нақтылы сигналдар болып табылатын болса,онда тілдің өзі сөйлеу органдарынан ми қабығына баратын ең алдымен кинэстикалық тітіркенулер,екінші сигналдар,сигналдардың сигналы болып табылады және жалпылауға мүмкіндік береді:ал бұл соңғы бізге ғана тән ең жоғары ойлауды құрайды.

Тіл-қоғамдық құбылыс.Сондықтан оның тарихы мен дамуы қоғамның тарихы мен дамуына байланысы болады.Осыдан тілді және оның даму заңдарын сол тілді иеленушілердің тарихымен тығыз байланысында қарастыру міндеті келіп туады.

Адам баласы қоғамы пайда болғаннан бері тіл қоғамға қатынас құралы ретінде қызмет етіп,оның дамуына әсер етпей тұра алмайды.Бірақ әр түрлі қоғамдық құрылыстың тілдің дамуына әсер бірдей емес.

Қоғам тідің дамуына әсер етеді,бірақ тілдің дамуы қоғамның даму заңдары бойынша емес,өз дамуының ішкі заңдары бойынша іске асады.Тілдің даму заңдары қоғамның даму заңдарына сәйкеспейді.Тілдің дамуы туралы мәселеде «сатылық даму теориясын»ұсынды.Тілді қондырмалық құбылыстың қатарына жатқызған Н.Я.Марр тілдің дамуының әр түрлі сатысы бар және ол сатылардың әрқайсысы белгілі бірқоғамдық формацияға сай келеді деп есептеді.

2 Түрік жазуының түп төркіні.

Түркі халықтарының Отаны жер шарының екі материгі – Азия мен Европа. Дегенмен басым көпшілігі Азия болып саналады. Оған себеп – көпшілік түркілер осы жерлерді мекендейді, екіншіден, тарихи тамыры да осы құрлықта. Ал Еуропадағы түркілер, негізінен, оның оңтүстігінде орналасқан да, Еділ мен Кавказ тауларының етегін мекендеген.

Жеке түркі тілдерінің қалыптасу дәуірлері әр түрлі. Олардың кейбіреулері ерте қалыптасып, өз іргесін басқалардан бұрынырақ алыстатқан болса, енді біреулері ортақ тіл қауымына соңғы дәуірлерде (ХІҮ-ХҮІ ғғ.) ғана бөлініп шыққан.

Түркітанушы ғалымдар түркі тілдерінің даму кезеңдерін белгілі кезеңдерге бөліп, әрқайсысының өзіндік ерекшелігін анықтауға әрекет етіп келеді. Мысалы, Н.А. Баскаков түркі тілдерін дамуы мен қалыптасуына қарай 6 кезеңге бөлген:

1). Алтай дәуірі;

2). Хун дәуірі (Ү ғасырға дейін);

3). Көне түркі дәуірі (Ү-Х ғасырлар);

4). Орта түркі дәуірі немесе негізгі түркі тайпаларының қалыптасуы мен даму дәуірі (Х-ХҮ ғасырлар);

5). Жаңа түркі дәуірі немесе түркі халықтарының қалыптасуы мен даму дәуірі (ХҮ-ХХ ғасырлар);

6). Ең жаңа дәуір немесе түркі тілдерінің Қазан төңкерілісінен кейінгі даму дәуірі.

Н.А. Баскаковтың бұл пікірін ғалымдардың көбісі-ақ қолдайды, бірақ онымен келіспеушілер де жоқ емес. Мәселен, біраз ғалымдар түркі тілдерінің Алтай дәуірін мойындамайды. Алайда біз түркі тілдерінің қалыптасуын Н.А.Баскаковтың дәуірлерге бөлуіне сүйене қарастырамыз.

Түркі тілінің дамуындағы Алтай дәуірі – мерзімі жағынан әлі анықталмаған, ғалымдардың арасында дау туғызып келе жатқан мәселелердің бірі. Тілдерді салыстырмалы-тарихи тәсілмен зерттеп, туыстық жақындығын анықтағанда олардың ортақ белгілеріне сүйену қажет. Осындай туыстық белгілер түркі-монғол тілдерінің арасында да бар және олар фонетика жүйесінде де, лексика мен грамматикалық құрамында да кездесетіндігін ескере келіп, бір топ ғалымдар «түркі тілдері өз алдына бөлініп шыққанға дейін алтай дәуірі тобында болған» деген топшылау айтады. Олар алтай тілдері тобындағы тілдерден: 1) түркі-монғол тілдері; 2) тунгус-маньчжур тілдері; 3) жапон-корей тілдері бөлініп шықты деген болжамды ортаға салады. Ал Х. Винклер, С.М. Широкогоров, Б. Колиндер, М. Рясянен, Д. Шинор, А. Дильачар сияқты ғалымдар тіпті алтай тіл бірлестігінен де арыға барып, орал-алтай тіл бірлестігі теориясын ұсынады.

Бұл жоба бойынша: бір кездерде, уақыт кезеңі анықталмаған дәуірде орал тілдері мен алтай тілдері генеологиялық жағынан туыстас болған. Тайпалар одағының ыдырауы негізінде орал тілдері алтай тілдерінен бөлініп шыққан. Өз ретінде, уақыттың өтуіне байланысты, орал тілдері екі топқа (угро-фин және самоди) ыдыраған. Алтай тілдері жоғарыда айтылған үш тармаққа бөлінген.

• 
  Салыстырмалы-тарихи зерттеулер алтай тілдерінің деректерінде көптеген ұқсас келетін тілдік материалдардың барлығын анықтады. Жалпы алтай тілдері бірлестігінің құрамына енген тілдерде дыбыс үндестігі, екпіннің тұрақтылығы, жалғамалы тіл болуы, сөз алдынан келетін көмекші сөздердің (предлогтардың) болмауы, жыныс(род) категориясының болмауы т.б.
  

көптік мағынаны білдіреді.

Махмұт Қашқари – орта ғасырдағы түрік халықтарының ұлы ғалымы тіл зерттеушісі тарихшы әрі ақыны. (1029-1101жж). Түрік елдерінің көрнекті тұлғасы Махмұт Қашқаридің өмірі туралы нақты деректер көп емес. Ол туралы негізгі мәліметтер оның басты шығармасы “Диуани лугат ат- түрік” (түркі халықтар сөздігі) атты еңбегңнен белгілі.

Махмұт Қашқаридің толық аты МАхмұт ибн аль Хусаин ибн Мұхаммед аль Қашқари. Ол 1029ж шамасында сол кездегі түрік әлемінің мәдени орталығы Баласағұн қаласында дүниеге келген. Ол Қарахан мемлекетінің екінші үлкен мемлекеті Қашқар қаласына көшіп сол жерде білім алады, сонда Махмұт Қашқари деген атқа ие болады.Алайда оның ғалым және философ болып қалыптасуы Баласағұн және Қашқар мен шектелмейді. Махмұт білім қуып одан әрі білімін мұсылман мәдени орталықтарыСамарқанд , Бұхара , Нишапур, Мерв және Бағдат қалаларында толықтырды.. Бұл қалаларда ол араб философиясымен әдебиетін, тарихын, араб және парсы тілдерін шығыстың лирика және эпикаық поэзиясын оқып үйренеді. Сол жерде Селжүктер әулиетіне қарасты болған кезінде бағдадта Махмұт қашқари түрік халықтарының өмірінің көп жақтарына оның психологиясын әдет ғұрпын географиясын және ең басты оның тіліне түсінік беретін кітап жазу уралы ой туады. Бұл атақты “Диуани лугат ат түрк” шығармасыдүниегекелді. Бұл шығарма халық даналығының қазынасы. Ежелгі түркі әлемінің энцеклапедиясы. Мұнда көптеген өлеңдер халық әндері мақалдар жаңылпаштар жұмбақтар аңыз бен ертегілер және де тарихи деректер берілген. “Диуани луга ат түрк” оқырмандарға ежелгі және ортағасырдағы түрік халықтарының рухани және матариялдық мәдениеті біздің ата бабаларымыздің математика медицина география астрономия білігі жайында кәп мәлімет беретін туынды.Махмұт Қашқари ежелгі түрік тілін ғылыми түрде түркі халықтарының аыз әдебиетін туындыларын жыр дәстүрін жинақтаушы саяхатшы философ этногроф болып табылады.

Ол олардың барша мәдениетін жинай отырып түркітану деп аталатын ғылыми бағыттың негізін қалады . Бұл еңбек туркі тайпалары туралы көп мәлімет беретін тарихтың қайнар көзіжәне ойдың ұлы естелігі.

Мысалы:

Диуани лұғат аттуркте- мынадай топономикалық ономастикалықжәне этнологиялық мәліметтер береді.

1. 
   топономикалық- уч- атақты шахар, қазсуы- ілеге құятын өзен. Атұқ- таластыңқасындағы шахар.
   
2. 
   Ономостикалық Өзгіш- өзгентте өмір суретін турік қауымы. Чігіл- үш түрік тайпасы.
   
3. 
   Қаңлы – қыпшақтардың ұлы адамы.
   

Тілдің шығуымен туралы мәселені сөз еткенде,ең алдымен,екі түрлі проблеманы бір-бірінен ажыратып алу қажет:оның бірі-жалпы адам баласы тілінің (реч) шығуы, яғни алғашында адамның сөйлеуді, ойын қайтып жеткізуді қалай үйренгендігі туралы мәсел.

Тілдің шығуы туралы мәселе тіл білімінің ең күрделіә және өте мөте прицпті мәселелерінің бірі болып саналады.Бұл мәселе туралы әр түрлі жорамалдар мен пікірлер ертеден бері айтылып келеді мұның өзі түсінікті. Адамның тілсіз өмірі жоқ тіл адамдардың өмірінің барлық саласында олардың түрлі іс әрекетінде қолданылады. Ол-адам баласы қоғамымен бірге жасасып келе жатқан қоғамдық құрылыс. Тіл- адамдардың ертеден бері қолданып келген және күнделікті өмірінде қолданып жүрген ең маңызды қатынас құралы тіл жоқ жерде қоғамдасып, бірлесіп еңбек ету, қоғамдық өндірісті ұйымдастыру прогреске жету де мүмкін емес. Міне, сондықтан да адамдар тілдің қалай туып пайда болу керек үлкен құштарлықпен білгісі келеді. Бұл мәселе жайында әңгіме болса, оны зор ынтамен қызыға тыңдайды.

Тіл білімі ғылым ретінде пайда болудан көп заманда бұрын тілдің және ойлаудың шығуы туралы мәселе әр түрлі ойшылдардың шығуы туралы мәселе әр түрлі ойшылдардың назарын аударған болатын. Ғасырлар бойында бұл мәселе туралы философтармен социологтар психологтар мен лингвистер түрлі түрлі пікірлермен жорамалдар айтып, сан қилы байымдаулар жасап келді.Адам баласы тілінің пайда болуы туралы мәселе ерте замандардан бері қарастырылып келеді.