Лекция:: 30 Практикалық: Семинар: 8 Лабораториялық: обс¤Ж: СӨЖ: 97

1. 
   Франциядағы абсолютизмнің дағдарысы.
   
2. 
   XVII ғасырлардағы ағартушылық озық ойлар.
   
3. 
   Революцияның басталуы. 1791 жылғы Конституция.
   
4. 
   Жирондистердің өкімсет басына келуі.
   
5. 
   Якобиншілердің өкімет басына келуі.
   
6. 
   Якобиншілердің әлеуметтік – экономикалық саясаты. Якобин диктатурасының құлауы.
   
7. 
   Напалеон Бонапарттың билікке келуі.
   

1. 
   Документы истории Великой Французской революции. М:1990.
   
2. 
   Новая история в документах и материалах. М.1934.
   
3. 
   Буржуазия и Великая Французская революция. М.1989г.
   
4. 
   Сабуль А. Первая республика 1792-1804г. М.1974.
   
5. 
   Новая история стран Европы и Америки. М.1998г.
   
6. 
   История Франции. 3-х т.М.1972-1973г.г.
   
7. 
   Новая история стран Европы и Америки. М.1990г.
   
8. 
   История Франции 3-х т. М.1972-1973г.г.
   
9. 
   Хрестоматия по новой истории. В. 3.т. 1963-1965 г.г.
   
10. 
    Социальная история французской революции. В ст. 1976-83 г.г.
    
11. 
    Новая история Европы и Америки. М.1998 г.
    
12. 
    Коленкур А. Мемуары. Поход Наполеона в Россию. М.1991 г.
    
13. 
    Талейран Ш.М. Мемуары. М.1959 г.
    
14. 
    Манфред З. Напалеон Бонапарт. М.1980 г.
    
15. 
    Тарле Е.В. соч. 12 –т. М.1957-1962 г.г. VII-т.
    
16. 
    Жилин П.А. Гибель напалеоновской армии в России. М.1974 г.
    

XVIII ғасырдың екінші жартысында Франция Европадағы үлкен орталықтанған мемлекет болды. 30 жылдың (1618-1648) соғыста жеткен жеңістен соң Европадағы әскери – саяси жағынан ең көлемді мемлекеттің біріне айналды. 1648 ж Франция аграрлы мемлекет болып оның халқының 90% шаруалар соғыс ауырпалығын көтеріп, салық мөлшері екі есе артты. Соғыс барысында көптеген азаматтар қаза болды, жараланды. Соғыстан соң мануфактура жедел дами бастады. Бұл негізінен тоқыма өнеркәсібі болды. бұл товар сыртқы және ішкі рынокта жоғарғы сұранысқа ие болды.

Француз өнеркәсібі қымбат маталар, габолендар, сағаттар, вино жасау күшті дамыды. Орталықтанған қару – жарақ жасайтын, қағаз өндіретін және кітап басу ісі өркендеді. Солтүстік Франциядағы кейбір аудандарда жерді арендаға беру жолы мықты қолға алынды.

XVII ғасырда француз дворяндары, буржуазия әлі де әлсіз болды, буржуазия негізінен француз абсолютизміне өте наразы болды. Ришеле кардинал кезінде бұл шегіне жетті.

Анна Австринская кезінде ел абсолютизмі өз шегіне жетті, елді италияндық фаворит Мазарини басқарып, ол кардинал дәрежесін алды. Мазарини өте айлакер, саясаткер елде абсолютизм нығаюына барынша күш салды. Бұл елде саяси күштердің наразылығына әкеліп соқты. Францияның оңтүстік батысында шаруалар көтерілісі болып ол әскер күшімен басылды. Оппозиция мен қала парламенті жаңа салықтарға қарсы болды. Король жарлығымен парламент мәжіліске тиым салды. Париж парламенті корольдің жарлықтарын жоюға қаулы қабылдап, парламентті Париж халқы мен магистраттар қолдады. 1648 ж екі Париж парламенті депутаты тұтқындалды. Бұған жауап ретінде мыңдаған Париж халқы ереуілге шығып баррикада құрды. Бұл қозғалыс фронды деп аталды. 1650-1653 ж.ж. фрондыны Париж аристократтары басқарды. 1661 ж Мазарини қайтыс болды. Людовик XIV елді жеке дара билеуге көшті. Людовик XIV кезінде франция абсолютизмі өз шыңына жетті. Бұл дәуірді “алтын ғасыр”, ол Людовик XIV “күн адам” деп атады. Бұл кезеде король билік күшейтіліп орталықтану нығая түсті. Король құрметіне арналсған салтанаттар көбейіп кетті.

Людовик XIV басқарсған 54 жылдың 33 жылы соғыс болды. Оның Европада үстемдікке ұмтылуы нәтижесіз болды. Ұзаққа созылған соғыстар оның халқына үлкен ауырпалық әкелді. Осы жылдары ел халқы әжептеуір азайды. XVІІ ғасырдың аяғында 15 млн XVІІІ ғасырдың басында 12 млн адам болды.

Әсіресе Испан тағы үшін (1701-1714) соғыс өте ауыр болды. соғыс ел экономикасын қатты күйзелітті. Парижде т.б. қалаларда халық пен дворяндардың наразылығы күшейді. Елде толқулар көбейді.

Людовик XIV қайтыс болған соң билік 5 жасар немересі XV Людовик ие болды. Регент болып Герцорг Филип Орлеанский 8 жыл басқарды.

Жаңа үкіметте бас бақылаушысы болып шотланд Джон Лау болып ел онан әрі дағдарыс тереңдей түсті. 1740-48 ж.ж. Австриямен, Пруссиямен 1756-1763 ж.ж. Англиямен соғысты.

Бұл соғыстың нәтижесінде Америкада және Индиядағы отарларынан айырылды. Финанс дағдарысы күшейіп қаржы сарай маңындағы паразиттік дворяндарды асырауға кетті.

Король өз уақытын аң аулау мен әйелдерге арнады. Маркиз де Помпадур, Гразиня Дюбари. Людовик “менен кейін топан су қаптасын” деді. Барлық финанс соғысқа жұмсалды.

XVIII ғасырдың ортасында елде өнеркәсіп дами бастады. Халық саны 1790 ж 26 млн-ға жетіп 84% халық ауыл шаруашылығымен шұғылданды. Капиталистік қатынатсар аграрлық қатынастарға мықтап ене бастады. Шаруалардың әлеуметтік жіктелуі күшейді. Францияның кейбір аударында ауыл шаруашылығын капиталистік жолмен дамыту ене бастады.

Шаруалардың феодалдар алдындағы міндеткерлігі өте көп болды. дән тазалағаны, нан пісіргені үшін салық төледі. Жол, шіркеу, көпір т.б. салық көп болды. Франция ауыл шаруалығы ел болып қала берді өнеркәсіп дамуымен ішкі және сыртқы сауда да дами бастады. Өнеркәсіпті сауданың кең көлемде дамуына абсолютизм кедергі келтірді.

Ішкі таможня, таразылардың әртүрлі болуы, өлшем әртүрлі болуы экономикаға үлкен кедергі жасады.

Азаматтық жүйеде де теңсіздік болды, сословиялық артықшылықтар болды. Дворяндармен дін иелері салықтан босатылды. Олар сот, армия, әкмшілікте ірі абсолютизмге қарсы күшті оппозиция қалыптасты. Өнеркәсіп иелері король қамқорлығын керексінбей оппозицияда берік орын алды. Оппозицияға халық бұқарасы, шаруалар одақ болды. Париж парламенті де оппозицияны қолдады. Олар абсолютизмнің өз құқығын шектеуін талап етті. XVIII ғасырдың ортасында француз қоғамында антифеодалдық бағыттағы ғалымдар, ағартушылар, ойшылдар шыға бастады. Көп томдық “Естественная история Бюффона”, Ғылым мен қолөнер энциклопедиясы Дидро мен Даламбер авторлары. Энциклопедия 8 томға жетті. Алғашқы рет депутат, деспот, конституция деген сөздерге анықтама берілді. Библиографиялық журналдар шығарыла бастады. Францияда Кук, Лоперуз, Ройнял саяхаттары туралы қызықты материалдар жарияланды. XVIII ғасырға дейін кітапханалар монастырларда болса енді жазушылардың, аптекарлардың, чиновниктердің үйлерінде болды. Франция ірі қалаларында кітап аукциондары өткізілді. Голландия мен Швейцариядан кітаптар көп әкелінді. XVIII ғасырдың екінші жартысында жасырын әдебиеттер көп әкелінді. Король өзгерту ісіне мүлде қарсы болды.

Француз ағартушылары – философтар, жазушылар, экономистер, тарихшылар абсолютизмді барынша әшкереледі, олар азаматтық құқық пен бостандықты жоқтады. Бұл ағымның рухани жетекшілері Вольтер, Руссо, Дидро, Монтескье, Д’. Аламбер т.б. болды. бұлар халық арасында беделі өте зор болып, революциялық идеяның дамуына игі ықпалын тигізді.

1787-1789 ж.. өнеркәсіп сауда дағдарысы болды. бұл 1786 ж Англиямен болған келісім себебінен болды. Елде ағылшын арзан товарлары көп әкелінді. Өндіріс тоқтап, жұмыссыздар саны көбейді. 1788 ж. қатты қыс, егіннің шықпай қалуы халықты қымбатшылыққа ұшыратты. Ел басындағылар дағдарыстан шығу жолын білмеді. Мемлекеттің қарызы 4,5млрд. франк болды. Монархия қаржылық банкротқа ұшырады. Бас бақылаушыы Тюрго жоғарғы сословияға салық салу принциптерін ұсынды.

1787 ж король елдегі бар жоғарғы сословие өкілдерін жинап салық салуға әрекет жасады. Олар Бас штаттарды шақырып король құқын шектеуді талап етті. Бас штаттар 1614 ж бері шақырылған жоқ болатын. Бас штаттарды шақыру 1789 ж көктемде шақырылу белгіленді.

Қалалар мен деревняларда өз депутаттарына аманаттар тапсырып ж атты. Шаруалар саяси талаптар қоймады, олар жанама салықтарды жоюда талап етті.

19 августа Прусс армиясы франция шекарасынан өтіп герцорг Брауншвиг әскері Верден мен Лангвиді алды. 24 сентябрде революциялық армия Вальми елді мекені түбінде прусс әскерлерін тоқтатты. Бұл жеңістен зор тарихи маңызы болды, реолюциялық армияның беделі өсіп ұйымшылдығы күшейе түсті. Революциялық соғыс нәтижесінде Совая, Ницца, Рейн сол жақ бөлігі және Бельгия францияға қосылды.

1792 ж августа ұлттық конвент мәжілісі басталды. Конвентке 749 депутат сайланды. 38 депутат колония өкілдерінен енді. Халық өкілдері мұнда 40 адам ғана болды, қалғандары ірі буржуазия өкілдері болды. Депутаттар Конвентте 165 орын алды олар провинция өкілдері болды. 21 августа Конвент король билігін жою туралы декрет шығарды. 22 сентябрьде Франция республика болып жарияланды. 1792-1793 жж. қыста халық революциясының онан әрі өрістетілуін талап етті. Қала кедейлерінің жағдайы өте ауыр болды. конфентке нан бағасын арзандату жөнінде петициялар түсті. Париж коммунасы нанға тұрақты баға енгізді. 1793 ж париж коммунасы Якобиншілер ұсынысымен байларға 1 млрд заем төлеуге декрет шығарды. 1793 ж көктемде жер мәселесі Конвентке қойылды. Кейбір аудандарды жерді басып алу фактылары болды. Конвент король мен эмиграттардың жерлерін сатуға декрет шығарды. Король паркині арендаға беру ойластырылды. Деревнияларда қауым жерін шараулар бөлісіп алды. Бірақта аграр мәселесінде ешнәрсе істелмеді. Корольды жазалау керек пе деген жиі әңгіме болды, жирондистер оны жазалау жағында болды. Ноябрь – декабрь айларында корольдың шет ел монархтарымен жазысқан хаттары қолға түсті. Бұл мәселені түбегейлі шешті. 30 декабрь күні түнде Конвент мәжілісінде жүздеген депутаттар корольді жазалау керек деген ұсыныс айтты. 17 январда айтыстан саны 387 депутат жазалансын 344 депутат түрмеге камалсын деді. 21 январда мыңдаған адамдар алдында людовик XVI басы шабылды. Мария Антуаннеттаның да басы шабылды, Дофина етік тігу шеберханасына жіберілді, 1795 ж ол өлді.

Ұлттық көтеріліс басына Жирондистер келді. Якобин комитеті халық жағдайын жақсарту үшін бірнеше аграрлық декреттер шығарды. 3 июнь 1793 ж эмиграттар жерлерін аукционда сату ұймдастырылды. 29 июнь 1793 ж Конвент Францияның жаңа конституциясын қабылдады. Ел республика болып жарияланды, бір палаталы жиналыс енгізілді. Демократиялық бостандықтар декларативті ғана айтылды. 13 июль 1793 ж Маратты қанжармен өлтірді. Контрреволюциялық террорға Якобиншілер террормен жауап берді.

1793 – 1794 ж.ж. революциялық соғыс үлкен табыстарға жетті. Якобин блогы өз ішінде алауыздық болды. Робеспьего бастаған ұсақ буржуазия ағымы Якобин блогын бітістіру әрекеттін жасады.

9 термидор 27 июль 1794 ж Конвентте алауыздық болып Робеспьер мен Сен – Жюст және 22 депутат қамауға алып өлтірілді. Париж коммунасының 83 депутаты басы алыды. Якобин диктатурасы құлады. Өкімет билігі және байлардың қолына өтті. Француз буржуазиялық революциясын өрлеу шегі аяқталды. 17 термидорлық конфенттке халық наразы болды. 1795 ж Термизорлық конвент жаңа конституция қабылдап Республиканың үш жылдығының конституциясы деп аталды. Жаңа конституция байлардың құқығын қалыптастырды, заңдастыра заң шығару директорияны сайлады, үш адамнан Конвент таратылып, билік Директорияның қолына көшті. Директория жылдары француз әскерлері үлкен табыстарға жетті. 1797 ж Директ ория жаулап алу соғыстарын онан әрі өрістете түсті. Напалеон Бонопарт Солтүстік Италиядағы армия қол басшысы болып Австрия, Италия әскерлерін талқандап, оларды 1797 ж Комфорлено келісімін жасауға мәжбүр етті. Ломбардияны – Цизальпискии республикасы, Генуяны Лигурия республикасы деп жариялап, оны француздарға тәуелді етті. Француз әскерлері Рим мен Неапольды алды. Венеция республика болу құқығынан айрылы. 80 жастағы Рим папасы Римнен алып кетті. Францияға Пьемонт, Венеция, Истрия, Дольмация басып алған жерлерден өнер шығармаларын алып кетті. Францияның басты қарсыласы Англия болып қала берді. Англияны әлсірету үшін Франция Индияны жаулап алуды жоспарлады, ол үшін Египетті алу керек болды. 1798 ж 20 июнде Египет армиясын талқандап Сирияға өтті. Сирияда ауыз су тапшылығынан, маляриядан француз солдаттары көп қырылды. 1 августа Адмирал Нельсон Абукир түбінде француз флотын тас – талқан етті. Бұл антифранцуз коалициясын нығайтып оған Англия, Россия, Түркия, Неаполитан корольдігі, Австрия қосылды. 1799 ж француз әскері немістерден жеңілді. Италиядан Куворов француз армиясын қуып шықты. Директорияға ел басқару үшін диктатор қажет болды. Ірі әскери қайраткерлер Наполеонға билікті беруді ұйғарды. Египеттен Наполеон 500 гранадёрмен францияға келді. 9 ноябрь 1799 ж Наполеон Банапорт консульдық билікті тартып алды.

18 брюмер мемлекеттік төңкерісінен соң Наполеон өз билігін заңдастыруға асықты. Жаңа конституция қабылдады. 3 мың сайлаушыдан 1,5 мыңы қарсы болды. Плебисцит полиция бақылауында өтті. Жаңа конституция бойынша үкімет республика болды іс жүзінде билік консул қолында болды. Заң шығару органы формальды түрде Мемлекеттік кеңестің қолында болды. Заң шығару корпусы мен Трибунат 10 жылға консул билігіне берілді. Бірінші консул конституция бойынша жергілікті басқару органдары жойылды. Департаменттерді прекфектор басқарды, оларды консул тағайындады. Министрлер консулға тәуелді болды. Наполеон ерекше талантты тұлға еді. Талантты қайраткер Наполеон революцияның жеңістерін пайдаланып қалды. Өнеркәсіп иелері мен бай сенорлор қолдауына ие болды. Тенгелерде Наполеон суреті бейнеленді. 1802 ж бастап Наполеонның туған күні ұлттық мереке болды. Наполеон көптеген королдер жетпеген шексіз билікке жетті. Якобиншілерден оның өзгешелігі шіркеуді мемлекетке қызмет етуге жетісті. Діни мейрамдарды қалпына келтірді.1804 ж Наполеон Рим папасынан император тәжін киді, ол папа қолынан екі тәжді алып біреуін өзі, екіншісін Жозефинаға кигізді.

1804,1808,1811 ж.ж. Азаматтық, Комерциялық, Қылмыстық кодекстер шығарылды. Кодекстер азаматтық қатынастарды реттеу және жеке меншікті қорғады.

Бұл әрине абсолютизм заманынан прогрессивті еді. Өлім жазасы, дене жазалау, әйелдер сайлау, құқы болмады. Ле Шопель заңы бойынша жұмысшыларға кітапшалары болды. Бұл кодекстер Францияда экономикалық дамуға септігін тигізді. Ауыл шаруашылығы дамуы қарқын алды. Тоқыма, жібек металлургия 10 есе өсті. Қаржы системасы ретке келді. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында франция экономикасы 50% өсті. Көп қаржы жаулап алған елдерден түсті. Напалеонның сыртқы саясаты ірі буржуазияның мүддесіне жұмыс істеді. Россия, Австрия, Пруссия тұрақты француз армиясынан әлсіз болды. Әскер ерікті шарулардан құралды, олар жер алды. Әскер басында талантты қолбасшылар, Наполеон сол дәуірдегі ең ерекше әскери қолбасшысы болды. наполеонның кодекстері Францияға тәуелді елдерде Шейцария, Варшава герцоргында, Бельгия, Италиян мемлекеттерінде күшіне енді. Қасиетті Рим империясы таратылды. Наполеонның саясаты Англия үшін өте қолайсыз болды. Россия, Австрия, Пруссия үшін де.1805 ж 21 октябрьде Трафальгар бұғазында адмирал Нельсон флоты француз флотын күйретті. 2 декабрьде Аустерлиц түбінде шайқаста француздар Австрия мен орыс әскерін тамаша жеңіп шықты. Австрия келісім, жасап француздардың Италияға үстемдігін мойындауға мәжбүр болды. Наполеонның ағасы Жозеф Неполитан королі болды, екінші туысқаны Людовик бағынышты Голландияның королі болды. 1806 ж екі шайқаста Иснай, Ауэрштед, түбінде Пруссия армиясы талқандалды. Наполеон армиясы Берлинге кірді.

Континенттік блокада.

Наполеонның енді бір үлкен қарсыласы – Англия болды. Наполеон Англияға экономикалық блокада жариялап Европа державаларын сауда жасауға тиым салды. Ағылшын кемелері француз сауда кемелерін суға батырды, порттарды бомбалады. Россия бұл жағдайда Англияны қолдады.

1807 ж Пруссияда француздар орыс армиясымен екі рет шайқасты. Француздар жеңіп шықты. Екі жақта фридланд, Эйлау аудандарында үлкен шығынға ұшырды. Наполен Англияны Россиямен одақтасып жеңе алмайтынын сезді.

1807 ж 7 июльде Тильзитте қайық үстінде Неман өзенінде Наполеон мен Александр кездесті. Бұл екеуі бейбіт келісім жасады. Россия Наполеонның Европадағы территориялық өзгерістер түгел мойындады. Россия Англияға қарсы Францияның одақтасына айналды. Бірақ бұл келісім ұзаққа созылған жоқ. Наполеонның Европадағы және дүниежүзіне үстемдік етуге ұмтылды. Россияны қанағаттандырмады. Наполеон Пруссияны мемленкет ретінде жойып жіберуге жасаған әрекеті Александр тарапынан қарсылыққа душар болды. Пруссия территориясында қалдырылды. Испания мен Португалия да француздарға қарсы болды. 1809 ж Австрия, Испания Француздармен соғысты. Наполеон ба сып алған елдер халықтарының ұлт – азаттық соғысына ұшырады. 1809 ж Венадла бітім шарты жасалып, 3,5 млн халқы бар Австрия территориясы француздарға берілді. Үлкен соғыстарға көп қаржы керек болды. 1808 ж Францияның сыртқы істер министрлігі Таиран, Эрфуртта Александрмен құпия кездесіп Наполеонға халық риза еместігін білдірді. Император Наполеон өз үстемдгін нығайтуға тырысып бақты. Оның әйелі Жозефинадан баласы болмады, ол Александр І қарындасын сұрады, бірақ ол қарсы болды. Наполеон Австрия императоры қызы Мария Луизаны алды. Үйлену рәсіміне Наполеон келмеді Маршалл Бертьені жіберді.

Француз - орыс қарым – қатынастарының шиеленісуі.

1810 ж Наполеон Россияға жорыққа дайындала бастады. 1811 ж Россия француз товарларына көп кеден салығын салды. Бұл француз – орыс катынасын шиеленістерді. Наполеон Австрия мен Пруссиямен дипломатиялық қатынас жасауға әрекеттенді, бірақ ол сәтсіз болды. Россияны оқшаулау әрекеті нәтижесіз болды. 24 июнь 1812 ж 900 мың әскері Неман өзенінен өтіп Россия жеріне енді.

1813 ж 16-19 октябрьде Лейпцик түбінде одақтастар мен Наполеон әскері арсында шешуші шайқас болды. Жарты миллион солдат қатысты. Бұл тарихта халықтар шайқасы деп аталды. 31 мартта одақтастар Парижге кірді. Парижде уақытша үкіметті Талейрон басқарды. Франция XVIII-XIX ғасырдың басында барлық жерлерінен айрылды. Сенат Наполеонды орнынан түсірді. Людовик XVIII король болып жарияланды. Наполеон эльбаға жер аударды. 1815ж 1 мартта 1 мың адаммен Оңтүстік Францияға түсті. Сол кездегі газеттер Корсикан құбыжығы Жуан бухтасына келіп түсті деп жазды. 3 аптадан соң Парижге келіп кірді. Людовик XVIII қашып кетті. 18 июнь 185 ж Ватерлоо түбінде одақтастар әскерінен жеңіліп 22 июнде қолға түсті. әулеи Елена аралына жіберілді.

1. 
   Әлеуметтік экономикалық дамуы
   
2. 
   Абсолютизм және оның дағдарысы
   
3. 
   Франциядағы XVIII ғасырдағы революциялық ой пікірдің қалыптасуы
   
4. 
   Революцияның басталуы
   
5. 
   Республиканы жариялау
   
6. 
   Якобин диктатурасының орнауы
   
7. 
   Термидорлық конвент
   
8. 
   Директория және консулдық
   
9. 
   Наполеонның ішкі және сыртқы саясаты
   
10. 
    Наполеон империясының күйреуі
    

1.Реставрация үкіметінің саясаты

2.Конституциялық-монархиялық құрылыстың нығаюы

3.Англияның сыртқы және отарлау саясаты

Барг М.А. Великая английская революция в портретах ее деятелей. – М., 1991

Ивонин Л.И. Дипломатия и революция. Две английские революции и европейская политика ХҮІІ в – Смоленск., 1998

Сүтеева К.А. ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ алғашқы буржуазиялық революциялар:Ағылшын буржуазиялық революциясы.Хрестоматия, - Алматы, 1999

Англияның әлеуметтік-экономикалық дамуы. XIX ғасырдың алғашқы онжылдығында Англияда капитализм жедел қарқынмен дамыды. Егер XVIII ғасырдың соңында жеңіл өнеркәсіп алда болса, енді өнеркәсіптік өндірістің басқа салалары, атап айтқанда, ауыр өнеркәсіп күшала бастады.

XIX ғасырдың басында Англия экономикасы дамыған мемлекет болды. 1811 жылы Англияда сауда мен кәсіпорындарда халықтың 44%-ы жұмыс істеді. Еңбекшілердің жағдайы өте ауыр болды. Ағылшын тауарлары дүние жүзінің барлық елдеріне шығарылды. Бұл үлкен келіктік шығындарды талап етті, сондықтан да өнеркәсіп иелері жұмысшылардың еңбек ақысын азайту арқылы өнімнің бағасьш төмендетуге тырысты. Сондай-ақ өндірісте машиналарды қолдану қоленершілер мен өнеркәсіп иелерінің кедейленуіне өкеп сокты. Өздерінің бакытсыздығын машинадан керген жұмысшылар машиналарды қирата бастады. Бұл қозғалыс машинаны бірінші болып қиратқан жұмысшы Лудданың атымен, луддашылдар қозғалысы деп аталды. Луддашылдар қозғалысы 1811—1812 жылдары кеңөрісалды. 1813 жылы үкімет машиналарды киратқандарға өлім жазасын тағайындады.

XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басындағы Франция мен Англия арасындағы тартыстың салдары көріне бастады. Наполеон соғыстарынан кейін Англия бірнеше жылдар бойы экономикалық қиыншылықтарды басынан өткізді. Мемлекеттік қарыз 450 млн фунт

стерлингтен асып кетті. Жарты миллионға жуық адам әскер қатарынан босатылды. Үкімет тапсырыстарын он есеге кемітті. Балтық және Солтүстік теңіз порттарынан арзан дақыл (астық) түсе бастады. Баға төмендеп кетті. Құрлықтағы мемлекеттер кедендік дуал арқылы оқшаулана берді.

Жер иеленуші ақсүйектердің үстемдігі. ХІХ ғасырдың бас кезінде Англияда саяси және діни бостандық принциптері бекіді. Ақсүйек жер иеленушілер байығанның үстінен байи түсіп, кедейлердің жағдайы одан сайын нашарлап кетті. Қоғамның «билеушілері» тиімді жағдайларын пайдалана білді. Заң шығару билігі парламенттің қолында болды. Аткару билігі—корольге және парламент тағайындаған үкіметке тиді. Қауымдар палатасы—парламенттің төменгі палатасын сайлау кезінде жеңген партиялар үкіметті құрады. Осы партияның жетекшісі премьер-министр болып тағайындалды. Елде сонау XVIII ғасырдың соңында қалыптасқан екі бақталас партия билік етті. Тори партиясы жер қожалығы бар ақсүйектер мен дінбасыларының мүддесін көздеді. Виги партиясы өнеркәсіп және қаржы капиталистеріне сүйенді. Англиядағы сайлау жүйесі ақсүйектердің саяси үстемдігін сақтауға көмектесті.

Жоғарғы палата—лордтар палатасы ақсүйек—пэр өкілдерінен тұрды. Ондағы орын мұрагерлік жолмен беріліл отырды. Жоғарғы палата төменгі палата қабылдаған заң жобаларын бекітті. Қауымдар палатасы—графтық және қалалар сайлаған депутаттардан тұрды.

Жоғары мүліктік ценз салдарынан қауымдар палатасына сайлауға және сайлану құқығына тек ауқатты азаматтар, яғни «жаңа дворяндар», өнеркәсіп және қаржы капиталистерінің ғана қолы жетті.

Англияда көне сайлау жүйесі сақталып қалған болатын. Графтықтар және қалалық шекаралар I Яков король тұсында белгіленген күйіңде сақталды. Бірыңғай сайлау цензі болмады. Сондықтан Бирмингем, Йоркшир сияқты өнеркәсіпті қалалар екі депутаттан жіберді. Сондай екі депутаттан елсіз қалған «шіріген орындар да» (елді мекендер) жіберді. Мұндай «шіріген орындар» лендлордтардың билігінде болды. Олар бұл жерге өз топтарын жинады. 16 млн халықтық сайлауға тек 160 мыңы ғана қатысты.

Парламенттік сайлауға дауыс беру құпия түрде емес, ашық түрде өтті. Сондықтан графтықтағы жергілікті аксүйек-лендлорд (ірі жер иеленуші) өзінің бай жалгерлері—йомендердің қалай дауыс бергенін және оларға қысым көрсетуге болатынын біліп отырды. Жер иеленуші ақсүйектердің қолдарында үкімет тағайындаған жергішкті билік органдары болды.

Парламенттік реформа үшін күрес. 1815 жылы шетелдік астыққа жоғары салық тағайындаған «астық заңдары» қабылданды. Егер ішкі нарықта астық бағасы бір квартер үшін 80 шиллингтен төмен түсіп кеткен жағдайда елге шеттен астық әкелуге тыйым салынды. Бұл астықтың бағасын жоғары деңгейде сақтау үшін қолданылды. Сонымен бірге бұл лендлордтар мен фермерлерге жоғары кірісті сақтауға мүмкіндік берді. Нан жұмысшылар үшін қымбатқа түсті.

Елдегі жағдай шиеленісті. Осы кезде радикалдар арасынан Вильям Коббет (1762—1835) суырылып шығып, халықтың қайыршылық жағдайының себебін ол жетесіз басқарудан көрді. Ол ерлер үшін жалпы сайлау құқығын енгізуді және құпия дауыспен қауымдар палатасын жылда қайта сайлауды ұсынды. Радикалдық Гемпдон клубтары құрылды. Радикалдардың талаптарын мәлімдеген петицияға, яғни ұжымдық шағымға қол жинау қарқынды жүрді. 1817 жылдың қаңтарында радикал топтарының өкілдері парламент үйіне ұзақ тізім түріндегі петицияны кіргізді. Үкімет бұған жауап ретінде көтерілісші қоғамдар іс-әрекетіне тыйым салынғандығы жөнінде Акт қабылдады.

Қарсылық қозғалыстары сан мыңдаған митингілерден көрініс тапты. Насихатшылар халықты билікке араластыруды талап етті. 1819 жылдың тамызында Манчестерде алпыс мың адамдық жиналыс парламенттік реформа мен нанның арзандатылуын талап етті. Көмекке полициялық әскер шақырылды. 11 адам өлтіріліп, 400 адам жараланды. Парламент «көтерілісшілерді тоқтату үшін алты акті» қабылдайды (50-ден артық адам қатысқан жиналысқа, «жеке» әскери жаттығуларға тыйым салу, үндеухат тарату үшін ақша жинауға, сот орындарына қару-жарақты жинап алу үшін тінту жүргізуге рұқсат беру жөніндегі заң).

Вигтер оппозициясы тіпті ақсүйектік үстемдікті жоюға мүмкіндік беретін парламенттік реформа жүргізуді талап етті. Виги партиясының жетекшісі Чарльз Грей осы реформаны жүргізу арқылы ғана Англияны революциядан құтқаруға болады деп есептеді.

1812 жылдан 1827 жылға дейін елді лорд Р. Ливерпул кабинеті басқарды. Осы кабинеттен Джордж Каннинг, Роберт Каслри, Джон Палъмерстон және Роберт Пил сияқты қайраткерлер көзге түсті.

Ішкі заң шығару саласында біршама істер атқарылды. Р.Пил мырза ішкі істер министрі болғанда парламент арқылы қылмыстық құқықтық сипатын жеңілдететін бірнеше актілер қабылдады.

1819 жылы лорд Ливерпул кабинеті әлеуметтік заң шығару саласында маңызды қадам жасады. Утопияшыл социалист Роберт Оуэннің ықпалымен парламент өзінің актісінде 9 жасқа дейінгі балаларды жұмысқа алуға тыйым салды, ал 16 жасқа дейінгілерге жұмыс күнін 10,5 сағ-қа қысқартты.

Нью-Ланаркедегі мақта мата фабрикасыньщ иесі Р.Оуэн 10,5 сағ-ка жұмыс күнін қысқартып, фабрика жанынан мектеп пен балабақша ашып, үлгілі қыстақ тұрғызып, өндірісті жетілдіру және адамгершілік арнасына салу арқылы жоғары еңбек өнімділігіне қол жеткізді.

1831 жылы вигтер қауымдар палатасына заң жобасы мен парламенттік реформа енгізді. Аталған жобада «шіріген жерлер» есебінен жаңа өнеркәсілтік қалаларға орын беруді ұсынды. Сайлаушылар үшін мүліктік цензді төмендету қарастырылды. Тіпті осындай самарқау реформаның өзі ақсүйектер тарапынан қарсы әрекет тудырды.

1832 жылғы сайлау қорытындысы бойынша қауымдар палатасы реформа туралы заң жобасын қабылдады, бірақ лордтар палатасы оны қабылдамады. Заң жобасы қабылданып, заң болып енуі үшін тағы бір сайлау өткізу талап етілді. Нәтижесінде 56 «шіріген жерлер» өкілдік құқығын жоғалтты, екі орындық 31 аймақ бір орынды болды, ірі өнеркәсіпті орталықтар парламенттегі өздерінің екілділігін кеңейтті.

1832 жылғы Парламенттік реформа жер иеленуші үстем тап пен өнеркәсіптік және сауда капиталистері арасындағы саяси тартыстың басты өзегіне айналды. Вигтер билеуші партия дәрежесіне ие болып, торилер оппозицияға өтті. Өзінің 10 жыл бойғы билігі кезінде вигтер бірқатар реформалар жүргізді. Соның бірі қаланың өзін-өзі басқару реформасы еді. Салық төлеушілердің барлығы, яғни 21 жастан жоғары қала тұрғындары қалалық кеңес сайлауына қатысуға құқық алды. Ең алғашқы «фабрикалық заң» қабылданды. Ол заң 9—12 жасқа дейінгі балалардың тоқыма өнеркөсібіндегі жұмыс күнін аптасы 48 сағ-қа дейін, ал 18 жасқа дейінгі жасөспірімдердікін—68 сағ-қа дейін қысқартты. Бұл заңның орындалуын қадағалау үшін фабрика инспекторы тағайындады. Осының нәтижесінде Англия фабрикалық заңнама жасауда көшбасшы атанды.

Вигтердің мұндай сәтті қадамдары бәсекелестеріне өз саясаттарын қайта қарауға мәжбүр етті. Торилердің көрнекті өкілі Роберт Пил 1834 жылы 1832 жылғы парламент реформасымен келісуге өз жақтастарына үндеу тастады. Р.Пил торилерді жер иеленуші ақсүйектердің мүддесін қорғаушы партиядан халықтың қалың бұқарасына сүйенген партияға айналдыра алды. Содан бастап торилер өздерін консерваторлармыз деп атады. Қазіргі консервативтік партияның тарихы осылай басталды.