-лекция Сүтқоректілердің классификациясы

25-лекция

Сүтқоректілердің классификациясы

1. 
   Қалталы сүтқоректілер немесе төменгі сатыдағы аңдар
   
2. 
   Жоғарғы сатыдағы сүтқоректілер немесе плаценталылар.
   

1. Жизнь животных под ред. З.Зеньковича т.1 1968 т.2 1968 т.3 1964 М.Просвещение

2. Духин Е.И. Зоология М. Выс. Школа 1981.

3. Н.П.Наумов, Н.Н.Карташев Зоология позвоночных М.,1979

4. С.П.Наумов, Зоология позвоночных М.1983.

5. Р.Каррингтон Млекопитающие М.1974

6. А.Карр Рептилии М. 1975.

7. Н.Н.Карташев Систематика птиц М. 1974

8. Хадрин Р.Венер Общая зоология 1989

Қосымша әдебиеттер

1. Биология Оқулық - Алматы 1966

2. Қайымов Қ. Балықтар әлемінде - Алматы, 1981

3. Қайымов Қ. Қызықты зоология Оқұшылар мен мұғалімдерге арналған оқулық -

Алматы, 1975.

Лекция мәтіні:

Сүтқоректілер класының өкілдері үш класс тармағына бөлінеді. 1-класс тармағы, Жұмыртқа салушы сүтқоректі немесе алғашқы аңдар.

2-класс тармағы. Қалталы сүтқоректілер немесе төменгі сатыдағы аңдар.

3-класс тармағы. Жоғарғы сатыдағы сүтқоректілер немесе плаценталылар.

1-класс тамағы. Жұмыртқа салушы немесе алғашқы аңдар (Prototheria). Жұмыртқа салушы сүтқоректілердің дене құрылысы өте қарапайым. Олар бауырымен жорғалайтын жәндіктерден алғашқы пайда болған сүтқоректілерге өте ұқсас, сондықтан да бұл бұларды алғашқы сүтқоректілер деп атаймыз. Оның өкілдері үйректұмсық пен ехинда. Бұлардың ішінде үйректұмсык, кебею үшін жұмыртқа салып, сосын оны құстар сияқты басып, бала шығарады. Ехинда да осылай көбейеді, бірақ ол жұмыртқасын өзінің бауырында болатын ерекше қалтасына салып басып шығарады. Олар бір жұмыртқа салады, ал екі жұмыртқа сирек кездеседі. Жұмыртқасының ұзындығы 1-1,5 см басқа сүтқоректілерден айырмасы, зәр шығару мүшелері мен ас қорыту жүйесі бір тесікке клоакаға ашылады. Емшек болмайды, сондықтан сүт безінен шыққан сүт жүн арқылы ағып, жүнді жалаған балаларының ауызына барады. Денесінің температурасы төмен және ол тұрақты емес (2б-35°С).

Алғашқы сүтқоректілер Австралияда және Тасмания мен Гвинея аралдарында кездеседі. Бұлар кішкентай сүтқоректілер (үйректұмсықтың үлкендігі, құйрығын қосып есептегенде 60 см шамасындай). Үйректұмсық су жағасында, інде тіршілік етіп, насекомдармен қоректенеді. Оның терісінің бетін жауып тұратын жүні кірпідей қатты болады.

Үйректұмсықтар өзен жағалауындағы тіршілік етеді және уақытының көбін суда жүзіп өткізеді. Мүйіз қабатты ұзын, жалпақ тұмсығы үйректің тұмсығына ұқсайды. Ересек үйректұмсықтылардың тістері жоқ. Олар жас кезінде шыға бастайды да, кейін оның орнына мүйізді пластинка пайда болады. Үйректұмсық осы пластинкасымен моллюскалардың қатты қабыршақтарын да оңай уатады. Судағы тіршілікке байланысты саусакатарының аралығында жүзу жарғақтары болады. Сондықтан аяқтары жалпақ, қалақ тәрізді суда жақсы жүзуге бейімделген. Ал құйрығы болса суда жүзгенде бағыт беріп отырады. Үйректұмсықтардың жүні қатты және тығыз, сондықтан суды да өткізбейді. Құлақтарының калқаны болмайды, ал құлақтарының тесіктері суға сүңгігенде жабылып қалады. Сөйтіп, үйректұмсықтардың барлық құрылысы сула өмір сүруіне икемделген.

Ехидналар ойлы-қырлы, бұталы жерлерде мекендейді. Мөлшері 1-1,5 см болатын екі жұмыртқа салады. Оны ұрғашысы құрсағындағы тері қалтасына салып қояды. Қалтасының ішіндегі температура 33-35° шамасында болады. Ұрық жұмыртқадан шығып, қалтаның ішінде дамып, ұзындығы 8 см-ге жеткенде қалтадан сыртқа шығады.

Олар Австарлияны мекендейді. Бұлардың аяқтарында ұзын өткір тұяқтары болады, солардың жәрдемімен ін қазып, сол індерінде тіршілік етеді. Ұзын тұмсығы қатты, мүйізді сауытпен қапталған. Насекомдармен қоректенеді. Насекомдарды жабысқан тілімен жердің жарығынан, тастардың арасынан тауып алады.
Қалталылар класс тармағы (Marsupialia)

Қалталылар класс тармағының жұмыртқа салушыларымен салыстырғанда өзіндік ерекшеліктері бар. Олардың плацентасы нашар жетілген, көпшілігінде плацента тіпті болмайды. Соның нәтижесінде ұрықтың құрсақтағы даму мезгілі қысқа болады да жетілмеген әлсіз бала туады. Көпшілік түрлерінің ұрғасының құрсағында тері қалтасы болады. Қалтаның ішінде жаңа туған балаларын салады, осы қалтаның ішінде балаларын емізетін емшектері де ашылады. Жаңа туған бала әлі емшекті сора алмайды, Емшектің ұшы ауыз қуысына енген соң ісініп, ауыз қуысын толтырады. Сүттің ауызға құйылуын сүт бездерінің маңайындағы ерекше еттер жиырылып - жазылу арқылы орындалады. Олардың балалары жатыннан гөрі қалталарында ұзағырақ болады. Мысалы, ұзындығы 2 м болатын алып кенгурудың ұрығы жатында 39 күн болса, қалтасында 7 айдан артық уақыт жатады.

Ұрғашыларының жұмыртқа жолдары жұп күйінде сақталады, сондықтан қынабында екеу болады. Еркегінің жыныс мүшесі тек қана шағылысу қызметін емес, зәр шығару қызметін атқарады. Ұрғашыларының қынабы екеу болғандықтан, осыған сәйкес еркектерінің де шағылыс мүшесінің ұшы екі айырық болады.

Қалталылар бір кезде дүние жүзінде кеңірек тараған. Планцентарлы сүтқоректілердің шығуына байланысты оларды ығыстыра бастаған. Соның салдарынан олар тек Австралияда және оған жақын аралдарда тарап сақталып қалған. Қалталылардың бірнеше түрі Оңтүстік Америкада, бір ғана түрі Солтүстік Америкада тіршілік етеді.

Қалталылардың көпшілік түрі ағаш басында: қалталы тиіндер, қалталы қарақас, қалталы аюлар. Қалталы көртышқаңдар жер астындағы індерде тіршілік етеді. Бұлардың кейбіреулері ашық далалы жерлерді мекендейді. Олар таулы жерлерде, орманда кездеседі. Жейтін тамағының құрамына қарай өсімдік тектес қоректілер (кенгуру, қалталы аю т.б.), жыртқыштар (калталы қасқыр, опоссум т.б.). Кенгурулардың терісі жұмсақ жылы болады, еті де дәмді. Сондықтан оларды еті мен терісі үшін аулайды.
Плацентарлы класс тармағы (Placentalia)

Плацентарлы сүтқоректілер дүние жүзінің барлық жеріне таралған, тек Австралияда ғана болмайды. Оларға барлық үй малдары жатады. Плацентарлылардың ең жоғарғы тобы маймылдар - олардың шыққан адам да жатады.

Жоғарғы сатыдағы сүтқоректілерде жұмыртқа салушы және қалталы сүтқоректілермен салыстырғанда барлық тіршілік жағдайы күрделенген. Алдыңғы ми және ми сыңарлары жақсы жетіліп нерв жүйесі жақсы дамыған, соған сәйкес әртүрлі тіршілік жағдайына бейімделу қабілеті артты. Сол сияқты жақсы жетілген қимыл, тыныс, қан, ас қорыту тағы баскэ жүйелерін айтуға болады. Дене температурасы тұрақты, зат алмасу процесі үдемелі түрде жүреді. Плацентарлыға тән сипат ұрықтың қолайлы жағдайда дамуы, тірі тууы. Оларда ұрықтарына деген қамқорлық (сүттен қоректендіру, жауларынан қорғау т.б.) басқа жануарлар тобында жоқ планцентарлы сүтқоректілерде жоғарғы сатыда дамыған.

Қазіргі кезде тіршілік ететін плацентті сүтқоректілерге қысқаша сипаттама беріледі.

1. 
   Насекомқоректілер отряды
   
2. 
   Көртышқан
   

1. Жизнь животных под ред. З.Зеньковича т.1 1968 т.2 1968 т.3 1964 М.Просвещение

2. Духин Е.И. Зоология М. Выс. Школа 1981.

3. Н.П.Наумов, Н.Н.Карташев Зоология позвоночных М.,1979

4. С.П.Наумов, Зоология позвоночных М.1983.

5. Р.Каррингтон Млекопитающие М.1974

6. А.Карр Рептилии М. 1975.

7. Н.Н.Карташев Систематика птиц М. 1974

8. Хадрин Р.Венер Общая зоология 1989

Қосымша әдебиеттер

1. Биология Оқулық - Алматы 1966

2. Қайымов Қ. Балықтар әлемінде - Алматы, 1981

3. Қайымов Қ. Қызықты зоология Оқұшылар мен мұғалімдерге арналған оқулық -

Алматы, 1975.

Лекция мәтіні:

Насекомқоректілер отряды (Insectivora). Насекомқоректілерге көртышқан, жертесерлер, кірпілер, жұпар (выхухоли) тағы осылар сияқты тұмсығы сүйір кішкентай жануарлар тобы жатады. Бұлардың дене құрылысында және тіршіліктерінде ертеде болған сүтқоректілердің белгісі бар. Формасы конус тәрізді тістері күрек тіс, шошақ тіс, азу тіс болып жеке жіктелмеген және олардың үстіңгі бетінде шайнау бұдыры болмайды. Тұмсықтары сүйір жұмсақ қозғалмалы, ерні болады, сондықтан оны (хоботок) тұмсығы сүйір деп атайды. Насекомқоректілер отрядының өкілдері жер бетіне өте көп тараған, олардың кейбіреулері мына төмендегілер.

Көртышқан. Ол тіршілігін жер қазып, жер астында өткізеді. Сондықтан осындай тіршілік жағдайына қарай өте жақсы икемделген. Атап айтқанда, оның алдыңғы аяқтары жер қазуға икемделіп төмен қарай иілген және екі жағына қарай қайырылған. Жер қазуға бейім өткір тырнақтары да бар. Жер қазу әрекетіне сәйкес аяқтарының сүйектері де имиіп, қазу мүмкіншілігін арттырады. Ал саусақтары болса бір-бірімен тері жарғақпен қосылған. Сөйтіп, тіршілік орталығының әсерінен көртышқанның алдыңғы аяқтары жалпақ қалақша немесе күрекше сияқты болады. Дене құрылысының осындай болуы көртышқанның эволюциялық тарихи дамуына байланысты. Көртышқанның мойны жеке бейнеленбей қысқарып басымен денесі қосылып кеткен. Ал денесінің алдыңғы жағы сүйір конус пішіндес болады. Мұндай дене пішіні жер астында тар індерде жүргенді жеңілдетеді. Көртышқан алдына қарай және кейін шегініп те жақсы жүре алады. Оған жүні кедергі жасамайды, өйткені оның жүні қысқа және өте жұмсақ алға және артқа қарай да жығылады. Көртышқанның қатты қабықты насекомдарды жейтін үшкір жіңішке шошақ тістері болады. Оның азу тіс пен алдыңғы тістерінің бір-бірімен айырмасы аз. Көртышқан жер астында көрінбей жатады. Бірақ иіс сезімі жақсы жетілген. Тұмсықтың үстінде сезім мұртшалары да бар. Көртышқан жер астында ұя жасап, көктемде 13-5 кішкене қызылшақа соқыр бала туады. Олар бір айдай сүтпен қоректеніп жетіледі. Көртышқаңдар жер қазып, топырақ арасында кездесетін құрттар мен насекомдарды жеп қоректенеді.

Көртышқанның пайдасы да, зияны да бар. Олар насекомдарды және олардың личинкаларын жеп ауыл шаруашылығына, орман шаруашылығына пайдасын тигізеді. Көртышқанның терісінен бас киім және тон тігіледі.

Қолқанаттылар немесе жыртқыштар отрядына жататын жануарлардың алдыңғы аяғының ұзын саусақтарын арасында және денесінің екі бүйірінде құйрығына шейін керілген тері жарғағы болады. Ұштаны болғандықтан жарқанаттылардың кейбір белгісі құстардікіндей. Мысалы, көкірек клеткасы және кейбір бұлшық еттері құстардікіндей жақсы жетілмеген. Төс сүйегінде құстардікі сияқты биік жалқыры болады. Жарқанаттар іңірде және түнде ұшып жүріп насекомдармен қоректенеді. Олардың көзі нашар көреді, бірақ дыбыс мүшесі мен сезім мүшесі жақсы жетілген. Олар ұшып бара жатқан насекомдарды дыбыс мүшесінің көмегімен ұстайды. Жарқанаттар кәдімгі дыбыстан басқа адамға естілмейтін ультра дыбыстар деп аталатын дыбыстарды шығарып және оны қайта қабылдайтындығы дәлелденді. Жарқанат ұшқан кезде шығарған ультра дыбыс толқындары кедергіге кездесіп, ол кедергіден шағалысады да, жарқанаттың есту мүшесіне сезіледі. Сөйтіп дыбыс арқылы кедергіні білгенмен кейін ол кедергіге ешуақытта да соқтықпайды. Ол ұшып бара жатқан насекомдарды да осылай сезіп біледі. Қосқанаттылардың көбі кішкентай жануарлар мыс: жарқанат қолқанаттылар.

Бұлардың өздеріне тән ерекшелігі жоғарғы жағындағы негізгі жұп күрек тісінің арт жағында орналасқан, нашар жетілген тағы да бір жұп күрек тісі болады. Онша үлкен емес (жабайы қояндар, үй қояндары), бойы аласа (шиқылдауықтар - пищухи) ұсақ аңдар жатады. Оларға тән ерекшеліктер құлақтары үлкен, артқы аяқтары ұзын және құйрықтары қысқа болады. Өсімдік тектес азықтармен қоректенеді. Өсімтал жануарлар, қояндар мен үй қояндары дүние жүзінде кең таралған. Олар Оңтүстік Америка мен Мадагаскар жерінде жоқ, ал Австралияға арнайы алып келіп жіберілген.

Қазақстанда қоянның үш түрі кездеседі: құм қояны, ақ қоян және орқоян. Құмқоян Қызылорда, ІІІымкент, Жамбыл, Алматы және Талдықорған облыстарының құмды төбелерінде кездеседі. Құмқояны өсімтал, әр туғанда 1-9-ға дейін көжек туады. Акқоян Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Көкшетау т.б. Республикамыздың солтүстік облыстарында кездеседі. Орқоян Ақтөбе, Орал, Атырау, Ақтау облыстарының құмды, Жайық өзенінің жайылымында, тоғайдың арасында, ашық далалы жерлерді мекендейді.

Қазіргі үй қоянының отаны Оңтүстік Европа (Испания, Оңтүстік Франция) деп саналады. Сол жерден Европаға, Солтүстік Америкаға, Африкаға, сол сияқты шығыс елдеріне, оның ішінде Жапонияға, Қытайға, Австралияға тараған.

Жабайы үй қояндарының екі түрі белгілі: кәдімгі және майқұйрық үй қояны. Зерттеу мәліметтеріне қарағанда үй қояндарының барлық тұқымдары осыдан 2 000 жыл бұрын, оңтүстің европалық тағы үй қояндарынан шыққан. Қазіргі уақытта үй қояны дүние жүзінің барлық елдерінде өсіріледі.

Үй қояны мен жабайы қояндардың еті, терісі және жүні әркімге белгілі. Сол үшін қолда өсіреді, аңшылық кәсіп ұйымдастырады. Ал олар шамадан тыс көбейіп кетсе, үй малдары жейтін пайдалы өсімдіктерді жеп зияны тигізеді. Сонымен қатар әртүрлі жұқпалы аурулар таратуы да ықтимал.
Кемірушілер отряды (Rodentia)

Жоғарғы сатыдағы аңдар класс тармағының тағы бір отряды кемірушілер. Бұл отрядқа жататын жануарлардың саны 2500-ге жетеді. Мысалы. олар тиіндер, ондатр, саршұнақтар, егеуқұйрықтар, тышқаңдар, қосаяқтар, аламаңдар, жайра, камшат, бұзаубас, соқыртышқан т.б. жатады. Олар жер бетінде де көп тараған. Табиғатта әртүрлі тіршілік ортасына бейімделген, кейбіреулері ағаш басына, суға, жер астына тағы басқа ортаға тіршілік етуге бейімделген. Індерде көпшілік кемірушілер тіршілік етеді. Тамақ құрамына қарасақ өсімдік тектес азықпен қоректенеді, бірақ ішінде тамақты тандамай жей беретіндері де бар. Кемірушілердің ең негізгі сипаттамасы (белгісі) күрек тістерінің жақсы дамуында (үстіңгі жақ сүйегінде екеу және астыңғы жақ сүйегінде екеу). Күрек тістері мен азу тістерінің арасында тіссіз бос аралық болады, оны диастема деп атайды. Күрек тістерінің түбірі болмайды, сондықтан тістері өмір бойы өсіп отырады. Тістері шамадан тыс өсіп кетпеу үшін, олар қатты заттарды, қатты өсімдік тектес азықтарды кеміріп отырады. Ішектері өте ұзын. Жыныстық жағынан ерте жетіледі, өсімтал келеді. Кемірушілер тез өніп-өсіп болғандықтан, олардың саны жылдам өседі де халық шаруашылығындағы маңызы арта түседі. Бірсыпыра кемірушілер ауыл шаруашылық өсімдіктерінің зиянкестері (дала тышқаңдары, орман тышқаңдары, саршұнақтар, тышқаңдар), суырлар, саршұнақтар, егеуқұйрықтар т.б. оба, түйнек ауруларының қоздырғыштарын бойына сақтап, оны жұқтырады. Кемірушілердің кейбір түрлерінің (ондатр, камшат, тиін, суыр т.б.) кәсіптік маңызы бар. Жыртқыш сүтқоректілер мен жыртқыш құстардың негізгі қорегі.

Бұл отрядқа күшті дене мөлшері әр түрлі болатын сүтқореқтілер жатады. Олар омыртқалы жануарлармен қоректенеді. Ал бір қатарлы өсімдік тектес азықпен де қоректенеді. Мысалы, қоңыр аю, борсықтар өсімдіктерді пайдаланады.

Жыртқыш сүтқоректілердің тістері үшкір жақсы жетілген, әсіресе ит тістері мен азу тістері беткейіндегі үшкір бүрлері өткір қырлы болады. Ал күрек тістері нашар. Астыңғы жақ сүйектері бірінші азу тіс, үстігі жақ сүйектері ақырғы жалған азу тістері басқалардан үлкен үшкір өткір қырлы болып келеді. Оларды жыртқыш тістер деп атайды. Үстіңгі тістің өткір ұшы төменгі тістің сырт жағынан өткір қайшының жүзіндей айқасып тұрады да, етті қайшымен қиғандай турайды. Жыртқыштардың тырнақтары да үшкір, жақсы жетілген. Олар жемді тырнақтарымен бүріп те ұстайды.

Жыртқыштар отрядының өкілдері: қасқыр, ит, аю, түлкі, күзен т.б. жатады. Олар жер бетінде едәуір кең тараған. Жыртқыштар отряды бірнеше тұқымдастарға бөлінеді, олардың негізгілері:

1. Мысық тұқымдасына жабайы және үй мысығы, арыстан, жолбарыс т.б.

2. Иттер тұқымдасына ит, қасқыр, түлкі т.б.

3. Аюлар тұқымдасына қоңыр аю, ақ аю т.б.

4. Сусар тұқымдасына сусар, бұлғын, борсық, күзен, ақкіс, аққалақ т.б.

Жыртқыштардың тигізетін пайдасы да бар. Олар зиянды кемірушілерді жеп, табиғатта олардың санын реттеп отырады. Көпшілік түрлерінің кәсіптік маңызы бар. Кейбір құнды жыртқыштар (қара күзен - норки), көгілдір түлкі (песцы) қолда өсіріледі.

Кейбір жыртқыш аңдарды адамдар қолға үйретті. Соның ішінде ит бірінші үй жануары болды. Ит, шамасы қасқыр мен шиебөрінің шағылысуынан пайда болып, содан кейін әртүрлі бағытта қолдан сұрыптаудың нәтижесінде келіп шыққан. Қазіргі уақытта иттердің шамамен 350 тұқымы бар. Ит қасқырмен, шиебөрімен шағылысып жақсы өсімтал ұрпақ береді.

Үй мысығы Африкада, Орта және Орталық Азияда мекендейтін дала тұз мысығы шыққан. Мысық ең бірінші Египетте қолға үйретілген.

Жыртқыштар үй малдарына және адамдарға шабуыл жасайды. Осы отрядтың ұсақ өкілдері үй құстарын жеп зиянын тигізеді. Ит тұқымдасына жататын жыртқыштар таспа құрттар мен жұмыр құрттардың иесі болып, адамдар мен үй малдарын жарақаттандырады. Қасқырлар және басқа жыртқыш адамдар мен малдарды тістеп құтыру (бешенство) ауруын жұқтырады. Жыртқыштар белгілі бір жағдайдарда зиянды болғанмен, көпшілік жағдайда олар пайдалы (кәсіптік маңызы). Сондықтан оларды белгілі бір аймақтарда қорғап санын көбейту керек.

Казіргі жыртқыштар эволюциялық дамудың барысында көне жыртқыш креодонттардан келіп шыққан.
Ескекаяқтылар отряды (Pinnipedia)

Суда ұзақ уақыт жүзуге бейімделген ірі сүтқоректілер. Бұл отрядқа тюленьдердің бірнеше түрлері жатады (теңіз мысығы, морж, құлақты итбалық т.б.). Олар тіршілігінің көбін сулы орталықта өткізеді, сондықтан оған өте жақсы икемделген жануарлар. Жағаға немесе мұздың үстіне олар көбею мен түлеті кезінде ғана шығады. Аяқтары жүгіріл жүретін жануарлардікіндей емес, өзгеріп қалақаша тәрізді болып кеткен, ал саусақтарын тері қаптап жатады. Сондықтан аяқ жақсы жүзу мүмкіншілігіг туғызады. Терінің астында қалың май қабаты болады, ол ескекаяқтыларды суықтан сақтайды. Құлақ қалқаны болмайды, ол сыртқы ортаның жағдайына икемделгендігінің белігісі. Құлақ тесіктері мен танау тесіктері суға түскенде ерекше тері жарғақпен жабылып қалады. Тюленьдер бұрын өткен уақытта құрғақ жерде тіршілік етсе де, қазір су ішінде мекендейтін нағыз сүтқоректілердің өкілі. Олардың төрт камералы жүрегі бар, денесінің температурасы жоғарғы жылы қанды жануарлар. Бұлардың өкпелері жақсы жетілген, атмосфералық ауамен тыныс алады. Тыныс алу үшін әрбір 10 минут сайын, судың бетіне шығып тұрады, Тюленьдер теңізде үлкен көлдерде мекендеп балықтармен қоректенеді. Ескекаяқтылар бірнеше тұқымдастарға бөлінді. Олар: 1) құлақты тюленьдер тұқымдасы — оның өкілі теңіз мысығы; 2) Нағыз итбалықтар тұқымдасы — оның өкілі теңіз қояны; 3) морждар тұқымдасы - оның өкілі морждар. Ескекаяқтылар отрядының өкілдері терісі мен майы, еті үшін ауланатын кәсіптік маңызы зор жануарлар.

Қазақстанда оның бір-ақ түрі каспий итбалығы ғана кездеседі. Дене тұрқы 160 см, салмағы 50-85 кт тарғыл түсті аң. Оның майы мен белогы медицинада және парфюмерияда қолданылса, сүйегі мен еті құрама жем дайындауға кетеді.
Киттәрізділер отярды (Cetacea)

Киттәрізділердің денесі ірі, барлық өмірін суда өткізеді. Осыған байланысты құрлықта, тіршілік ететін сүтқоректілерден көп айырмашылығы бар. Дене пішіні балық тәрізді басы үлкен мойыны білінбейді. Алдыңғы аяқтары ескекке айналған, артқы аяқтары мүлде болмайды. Денесінде түгі болмайды, терісінде тер және май бездері болмайды. Бір жұп сүт безі болады. Ең үлкен киттердің тері астындағы майының қалындығы 50 см-дей. Үлкен киттердің (көк кит) жүрегі бір тоннадай, сүйектерінің салмағы да сондай. Бауырдың салмағы 3 тонна, ал өкпесінде 14000 литр ауа сияды. Өкпеден баска ауа кіретін қапшалары да бар. Киттәрізділердің көпшілігі су астында бір сағат, тіпті одан да көбірек уақытқа шыдайды. Кашалоттар 300 м терендікте сүңги алады. Киттердің есту мүшелері жақсы жетілген. Олар дыбыстарды 10-12 шақырым жерден естиді. Нашар көреді. Иіс сезу мүшелері жойылған.

Көк киттің ұзындығы 33 м, ал салмағы 100 тоннадан асады, яғни 25 пілдің немесе 120 өгіздің салмағындай. Былайша айтқанда көк кит қазіргі жер бетіндегі тіршілік ететін жауарлардың ең үлкені. Көк кит тіссіз киттерге жатады немесе оларды мұртты киттер деп атайды. Киттің таңдайынан төмен салбырап, ұш жағы тарамдалып тұратын толып жатқан мүйізді пластинкаларын кит мұрттары деп атайды. Былпылдаған уақ жануарлар араласқан суды ауызына толтырып алады да, кит оны пластинка елегінен өткізеді, ал сүзіліп қалған жәндіктерді жұлып жібереді. Көк киттің аранды — аузына қаруланған 18 солдат сыйып тұра алады. Ал киттің қарнына барып түскен ұсақ жәндіктердің салмағы бір тоннаға жуық болады. Киттер екі-үш жасында жетіліп бір-ақ бала табады. Дельфиндер жыл сайын балалайды, ұрғашысы судың бетіне құйрығын көтеріп, баласын жоғары 7-8 метрге лақтырады. Баласы жоғарыдан суға түскенде ауамен тыныс алып үлгіреді. Жаңа туған киттің салмағы 2 тоннадан артығырақ болады. Осындай ірі бала тууы жамбас сүйегінің болмауына байланысты.

Киттің сүтінің майлылығы сиырдың сүтімен салыстырғанда, 10-12 есе артық (40-50 проценттей). Ал баласы күніне 200-300 л сүт ішіп тез өседі. Киттердің сүтінің 23-38 % май болады.

Киттәрізділер екі отряд тармағына бөлінеді. 1-отряд тармағы - тісті киттер, 2-отряд тармағы тіссіз немесе мұртты киттер. Киттердің, ішінде тісті жыртқыш киттерге кашалоттар және дельфиндер жатады. Дельфин ұзындығы 1,5-3 м жететін кішкентай киттер. Тістері өте көп (240 жуық). Олар Қара теңізде, Азов және Баренц теңіздерінде кездеседі. Балықтармен және басқа жәндіктермен қоректенеді.

Киттәрізділердің шаруашылықта пайдасы көп. Етінен консерві, ал сүйегінен үй малына беретін ұнға айналдырады. Китті сойғанда алған майдың пайдасы өте зор. Тіпті қарынның ішіндегі әртүрлі заттарды жиып алып жерді тыңайтуға болады. Киттерді Қиыр Шығыста және Арктикадан аулайды. Оларды кеменің үстіне орнатылған зеңбірекпен атады да өлтірген жануарларды кеменің үстіне әкеліп сояды.

1. 
   Жұптұяқтылар отряды (Artiodactyla)
   

1. Жизнь животных под ред. З.Зеньковича т.1 1968 т.2 1968 т.3 1964 М.Просвещение

2. Духин Е.И. Зоология М. Выс. Школа 1981.

3. Н.П.Наумов, Н.Н.Карташев Зоология позвоночных М.,1979

4. С.П.Наумов, Зоология позвоночных М.1983.

5. Р.Каррингтон Млекопитающие М.1974

6. А.Карр Рептилии М. 1975.

7. Н.Н.Карташев Систематика птиц М. 1974

8. Хадрин Р.Венер Общая зоология 1989

Қосымша әдебиеттер

1. Биология Оқулық - Алматы 1966

2. Қайымов Қ. Балықтар әлемінде - Алматы, 1981

3. Қайымов Қ. Қызықты зоология Оқұшылар мен мұғалімдерге арналған оқулық -

Алматы, 1975.

Лекция мәтіні:

Қазіргі уақытта тұяқты сүтқоректілерді бес отрядқа бөледі: дамаңдар, пілдер, сирендер, тақтұяқтылар және жұптұяқтылар. Жоғарыда айтылған отрядтар, насекомқоректілерге жақын көне жыртқыш сүтқоректілерден шыққан. Осы бес отрядтың ішінен Қазақстанда кездесетін, оқу бағдарламасында көрсетілген жұптұяқтылар мен тақтұқяқтыларды сипаттаймыз.

Осы отрядтың өкілдері даратұқтыларға қарағанда көп және бірқатар жерде кездеседі. Көпшілігі сымбатты әсем жануарлар. Үшінші және төртінші саусақтары жақсы жетілген. Бірінші саусағы жойылып кеткен. Екінші және бесінші саусақтары нашар жетілген. Үшінші және төртінші саусақтың арасынан аяқтың тірегі өтеді. Бұғаналары жетілмеген.

Тұяқтылардың сүйектеріне қарап аяқтың эволюциясы қалай өзгергенін байқауға болады. Тұяқтылардың саусақтары әр өкілдерінде әртүрлі. Төрт саусақтан екі саусақтыға айналып бара жатқаны байқалады. Шошқа жұпты аяқтыларға жатады, бірақ төрт саусақты. Бұғының да екінші және бесінші саусақтары жетілген, ал сиырда олар жойылып кеткен. Жұптұяқтыларда күрек тістері жойылуға бет алғандығы байқалады. Қарындары қарапайым немесе күрделі болады.

Ішек-қарынның құрылысына байланысты жұптұяқтылар екі отряд тармағына бөлінеді: күйіс қайырмайтындар және күйіс қайыратындар.

Күйіс қайыратын жұптұяқтылар: сиырлар, бұғылар, қойлар, түйелер, жирафтар т.б.. Денесі сымбатты ұзын, терісінің жұқа жүні бар, бірақ терінің астында қалың май қабаты болмайды. Бірқатар жануарларының мүйізі жақсы жетілген, басы сопақтау болып келеді. Жоғары күрек тістері көпшілігінде болмайды, астыңғы ит тісі қашауға ұқсап келеді. Азу тістері шайнауға икемделген, беті жалпақ, эмальмен қаптарланын қапталған. Ал қарынның құрылысы күрделі, ол төрт бөлімнен тұрады: үлкен қарын, жұмыршақ, қатпаршақ және ұлтабар. Қарынның бөлімдерінің атқаратын қызметі әртүрлі. Жиылған жем (өсімдіктер) өңеш арқылы үлкен қарынға барып түседі, оның үлкендігі сиырда 150-200 л су сиятындай. Үлкен қарын жұтылған шөпті жұмсартып араластырады. Ұсақталған жем жұмыршаққа барады. Осы екі қарынның ішінде шөптің клетка қабықтары - клетчатка ашыту бактерияларының әсерімен өзгеріске ұшырай бастайды. Біраз уақыттан кейін қарындағы жем кесек-кесек болып лоқсыған кезде ауызға түседі. Мал күйсеген кезде тістердің көмегімен жем тағы одан әрі ұсақталып және түкірік бездері сілекеймен шығарып жем қойыртпақ ботқаға айналғанда қайта жұтады. Сөйтіп, қайта жұтқан жем қатпаршаққа барып түседі. Одан әрі қарынның ақырғы бөлімі ұлтабарға барып түседі. Ал қатпаршақтың және ұлтабардың қабырғасындағы бездер су қорыту шырынын шығарып тұрады. Ұлтабардан ұзын ащы ішек басталады. Ащы ішектің қабырғасындағы ұйқы бездерінің және бауырдың шығарған секреттері әсерінен ас мүлде қорытылып, қанға тарайды. Ал қорытылмай қалған ас тоқ ішекке жиылып барып, аналь тесігі арқылы сыртқа шығады.

Олар тек өсімдік тектес азықпен ғана қоректенеді: шөп, өсімдік қабығы, ағаштың әртүрлі мүшелері, жәндектер, қыналарт.б,

Күйіс қайтаратындар тұяқтылардың ішіндегі ерекше бір топ. Негізі ерекшелігі қиын қорытылатын өсімдік тектес азықпен қоректенуінде. Олар табиғатта ашық далада, орманда, тауда т.б. тіршілік орталарында бейімделген. Соның нәтижесінде күйіс қайтаратын жануарлардың саны белгілі дәрежеде кездеседі.

Бұғы тұқымдасы (Cervidae). Дене құрылысы сұлу, бұтақты сүйекті, жыл сайын ауысып түсіп тұратын мүйізі бар жануарлар. Қазақстанда теңбіл марал, бұлан, елік, марал, құдыр кездеседі. Бұларда мүйіз тек еркектерінде болады. Ал солтүстіс бұғысының еркегінде және ұрғашысывда да болады. Марал мен теңбіл маралдардың жас, мүйіздерінен (панты) пантокрин деп аталатын бағалы дәрі жасалады. Дәрі зат алмасу процесін тездетеді. Ол жүрекке, қантамыр жүйесіне, тыныс жолына әсер ететін жақсы сергіткіш дәрі, Қазақстанда панты алу үшін оларды жартылай қолға үйретіп бағып отыр.

Қазір ТМД-да жабайы марал 55-60 мындай болса, соның 15-20 мыңы біздің республикамызда. Тебіл бұғының негізгі мекендері Қытай, Жапония, Вьетнам және Корея. Бұл елдерде оның пантысын жоғары бағалайды, сондықтан "гүлбұғы" деп аталады.

Құдыр тек Шығыс Қазақстан облысында — Оңтүстік Алтай тауында ғана кездеседі. Құдырдың етінен басқа, мускус деп аталатын затты медицинада және парфюмерияда қолданылады. Мускус — құдыр текесінің арнайы безінен алынатын күрделі құрамы, жұпар иісті зат. Құдырдың саны республикамызда әлі де аз және сирек кездесетін болғандықтан қорғауға алынған.

Қуыс мүйізділер тұқымдасы (Cavicornia). Бұлардың бұтақтанбаған маңдай сүйегінің өсіндісі қуыс мүйізді болады. Ұрғашыларының көпшілігінде мүйіз болмайды, болса еркегінің мүйіздерінен кіші болады. Бұл тұқымдастың жабайы түрлері мыналар: қарақұйрық, ақбөкен, муфлон, архар, тау ешкісі (таутеке).

Қарақұйрық. Қазақстаннның далалы және шөлді жерлерінде мекендейді. Соңғы уақытта қарақұйрық Үстіртте, Бетпақ далада, Зайсан ойпатында, Қызылқұм, Мойынқұм, Сарыесік, Атырау құмдарында бар. Осы аталған жерлерде қарақұйрықтың саны өте мардымсыз. Сондықтан келешекте саны көбею үшін қорғауға алып, атуға тиым салынуы қажет.

Ақбөкен. Қазіргі кезеңде республикамыздың шөл-шөлейтті далаларында таралған. Ол Қарағанды, Қызылорда, Шымкент, Жамбыл, Атырау және Орал, Қостанай және Ақмола облыстарының жерінде мекеңдейді. Аса бағалы ақбөкен қазір халқымыздың ет өндіру кажетін өтеу жөнінде елеулі бір резервке айналды. Бұған қоса оның мүйізінің емдік қасиеті бар. Одан пантокрин тәрізді дәрі алынады.

Муфлон немесе үстірт арқары. Республикамызда Маңғыстау түбегі мен Үстіртте таралған. Сан мөлшері өте аз, сондықтан ол қорғауға алынған.

Таутеке. Республикамыздың таулы аудаңдарын ерте заманнан-ақ мекендеп келе жатқан аша тұяқты жануарлардың бірі. Таутеке еті мен терісі үшін ауланады.

Арқар. Қазақстанда Тянь-Шань тауының батыс сілімдері, Іле мен Жоңғар алатаулар және орталық Қазақтан тауларында кездеседі. Арқардың санының азаюына байланысты қорғауға алынған. Қыста бірнешеуі бірігіп топтасып жүреді. Арқардан үй қойларының жаңа тұқымдарын шығарады.

Жабайы өгіздер. Қазіргі кезде Оңтүстік Азия мен Африкада кездесетін Азиялық және Африкалық Буйволдар, Үндістанда — бантенг, гаял және гауыр жатады. Бұлар орманда және бұталы жерлерде мекендейді. Орталық Азияда Қырғызстанда жүндес Як (қодас), Солтүстік Америкада — бизон, ал ТМД-да Белорусияда зубр деген бір ғана түрі кездеседі.

Бантенг, гаял, буйвол, кодас ертеден қолда өсіріліп келе жатқан жануарлар. Түр - осы заманғы көптеген мүйізді ірі қараның арғы тегі болып саналады.

Күйіс қайтармайтын жұп тұяқталар: шошқалар мен бегемоттар, сырт қарағанда өңсіз, сирағы қысқа болып көрінеді. Терісі қалың және сирек қалшық жүндері бар. Терісінің астында қалың майы болады, мүйіздері жоқ. Бас сүйегі сопақ, ал тістері әртүрлі азықпен қоректенуге бейімделген, Жабайы және уй шошқасының өсімдіктердің тамырын суырып алатын сойдық тістері болады. Еркегінде олар жоғары қарай қайқайып аузынан шығып тұрады және жауынан қорғанып, басқа жануарларға шабуыл жасағанда көп пайдасын тигізеді. Азу тістері сиырлардікіндей емес бұдыр келеді, сондықтан шошқа өсімдіктерді де жануарлар тектес азықты да шайнап жей береді. Қарыны қарапайым, сондықтан күйіс қайтармайды. Түр жағынан саны аз болса да, олар күйіс қайтаратын, жануарларға қарағанда жер бетінде өте кең тараған.

Шошқа тұқымдасы (Suidae) өкілінің дүние жүзінде көп түрі кездеседі. Ал ТМД-да бір-ақ түрі кездеседі, жабайы шошқа - қабан. Сол жабайы шошқадай осы кезде қолда өсірілетін үй шошқаларының көп түрлері шыққан. Бұлар қамысты тоғайлы жерлерді мекендейді. Жылына бір-ақ рет көбейеді, өсімтал. Қолдан сұрыптау арқылы үй шошқаларын жақсартып, өсімтал түрлері шығарылған.

Бегемот тұқымдас (Hippopotamus) — ірі, жалаңаш терлі, жартылай суда тіршілік ететін жануарлар. Олар құрлыққа өте сирек шығады. Су өсімдіктерімен қоректенеді. Бегемоттар тропикалық Африкада тараған. Бұл тұқымдасқа Африкада кездесетін екі түрі жатады. Бірі гиппопотам — тіршілігі суда өтеді, екіншісі ергежейлі бегемот тропикалық ормаңдардың өзен жағасында тіршілік етеді. Екеуі де өсімдік тектес азықпен қоректенеді.

Көп уақытқа дейін бұл отрядтың өкілдерін жұпаяқтыларға жатқызып келді. Бұл отрядқа түйелер мен ламалар жатады. Мойны ұзын ірі жануарлар. Аяғы жұпаяқты, үшінші және төртінші саусақтары сақталған, көнді жалпақ табанына денесінің салмағын салып қозғалады. Қарны үш бөлімнен тұрады: үлкен қарын, жұмыршақ, ұлтабар.

Қазір Орталық Азияның даласында жабайы түйенің бір түрі — қос өркешті түйе сақталған. Бір өркешті түйенің, нардың тек қана қолға үйретілген бір түрі белгілі.

Түйелер шөлді жерлерге бейімделген, ұзақ уақыт су ішпей жүре береді. Түйелерде май қоры өркешіне жиналады. Май қоры өз тарапынан артық су қоры болып есептеледі. Сондықтан өркешінде май көп түйелер шөлге шыңамды келеді. Қолға үйретілген қос өркешті түйелер Монголия мен Қытайда, ТМД-да Азербайжанда, Қазақстанда, Орта Азия елдерінде бар. Оларды жүк көлігі ретінде пайдаланады.

Ламалар тек кана Оңтүстік Америкада тіршілік етеді. Олардың жабайы екі түрі - гуанока және викунья белгілі.
Тақтұяқтылар отряды (Perisspdactyla)

Бұл түяқтылар бір кездерде саны көп, кең таралған жануарлар еді. Қазір сол көп түрден тек тапирлер, мүйіз тұмсықтар және жылқылар ғана қалды. Олардың саусақтары түрлі топтарында түрліше. Талирде алдыңғы аяғы төрт саусақты, артқы аяғы үш саусақты, мүйіз тұмсықтарда барлық аяқтары үш саусақты, ал жылқыларда бір саусақты.

Тапирлер тұқымдасы (Tapiridae) — қазіргі тақтұяқтылардың ішіндегі ең қарапайымы. Орман ішінде тіршілік етеді, өсімдіктермен қоректендеі. Олар Орталық және Оңтүстік Америкада және Оңтүстік-Шығыс Азияда сақталған.

Мүйіз тұмсықтар тұқымдасы (Rhinocerotidae) - ірі жануар, терісі қалың, жүні жоқ жалаңаш (салмағы 2 т, ұзындығы 5 м). Маңдай және мұрын сүйегінің үстінде бір немесе екі мүйізі болады. Олар Оңтүстік Азия мен Африкада тіршілік етеді.

Жылықлар тұқымдасы (Equidae) - ашық далалы жерлерде, шөлейтті жерлерде тіршілік етеді, так тұяқтылардың ішіндегі прогрессивті топ. Бұларға жататындардың тек ортаңғы саусағы (үшінші саусақ) жақсы дамыған, оның сыртын мүйіз тұяқ жауып тұрады. Ал басқа саусақтар жойылып кеткен немесе нашар дамыған (мысалы, мүйіз тұмсықтыларда). Жылқылар тұқымдасының өкілі үй жылқысы, есектер, зебрлер, құлаңдар.

Жылқы — шөппен қоректенетін жануар, сондықтан тістері және ішектері де шөппен қореткенуге икемделген. Жылқының басы сопақ, үстіңгі және астыңғы саны бірдей алтыдан күрек тістері бар. Күрек тістері жақсы жетілген, өткір болады, шөпті осы тістерімен жұлып жейді. Ал күрек тістерімен азу тістерінің араларында болатын кішкене сойдақ тістің шөп жеуге пайдасы болмайды. Әрбір жақ сүйегінде саны бірдей алтыдан болатын азу тістері бар, олардың үсті қатты эмаль қатпарларымен қапталған және беті төрт бұрышты өткір қырлы болып келеді. Жылқылар шөпті, жемді осы тістерімен шайнап сілекеймен сулап жұтады. Жылқының қарны да үлкен болады, бірақ күйіс қайыратын жануарлардікіндей төртке бөлінбейді. Жылқыда бүйен жақсы жетілген.

Қазіргі жылқылар туысына төрт түрі жатады. Зебр немесе жолақты ат (E.hipptigris). Бұл жануарлар Африканың ашық далалы жерлерін мекендейді. Оның құйрығының ұшында ғана қылы болады. Есек (Equus asinus) — түсі біркелкі, құлағы ұзын, құйрығы зебрдікіндей. Жабайы есектер Эфиопияның солтүстігінде, Сомалиде және Эритриде сақталған. Үй есектері солардан шыққан.

Құлаңдар мен онагрлар - Equus hemionus — оларды жиірек есектерге ұқсатады, көпшілік ғалымдар жылқының қарапайым түрі деп те атайды. Түсі ашық, құлағы қыска, Азияның шөлейтті жерлерінде (Түркмения, Иран, Ауғанстан, Монғолия, Қытай, Тибет, Батыс Индия т.б.) кездеседі.

Нағыз жылқылар — Equus prgewalskii. Олардың түсі біркелкі болады. Құйрығы түбінен ұшына дейін ұзын қылдармен жабылып тұрады. Атақты саяхатшы Н.М.Пржевальский ашқан жабайы жылқылардың бір ғана түрі, осы заманда Орталық Азияның далаларын мекендейді.

Пржевальский жылқысына ұқсас жабайы жылқының бір түрі тарпан (E.gmelini) Украина жерінде осыдан жүз жыл бұрын құрыған.

1.Шала майамылдар немесе лемурлар отрады (Prosimiae)

2.Адам тәрізді маймылдар (Antropomorphidae).

Қолданылатын әдебивттер

Негізгі әдебиетер.

1. Жизнь животных под ред. З.Зеньковича т.1 1968 т.2 1968 т.3 1964 М.Просвещение

2. Духин Е.И. Зоология М. Выс. Школа 1981.

3. Н.П.Наумов, Н.Н.Карташев Зоология позвоночных М.,1979

4. С.П.Наумов, Зоология позвоночных М.1983.

5. Р.Каррингтон Млекопитающие М.1974

6. А.Карр Рептилии М. 1975.

7. Н.Н.Карташев Систематика птиц М. 1974

8. Хадрин Р.Венер Общая зоология 1989

Қосымша әдебиеттер

1. Биология Оқулық - Алматы 1966

2. Қайымов Қ. Балықтар әлемінде - Алматы, 1981

3. Қайымов Қ. Қызықты зоология Оқұшылар мен мұғалімдерге арналған оқулық -

Алматы, 1975.

Лекция мәтіні:

Ормаңдарда тіршілік етуге бейімделген онша үлкен емес жануар. Маймылдардан айырмашылығы бұлардың ми сауыты кіші жөне бас сүйегінің бет бөлімі алға қарай шығыңқы болады. Ми жарты шарлары нашар жетілген, мишықты жауып тұра алмайды, ми иректері болмайды. Иіс сезу аймағы жақсы дамыған. Көз ұясы алдына қарай емес, бүйіріне қарай бағытталған. Лемурлардың саусақтары да маймылдардың саусақтары сияқты затты ұстауға бейімделген. Жатыны екі тарамды. Әдетте олар бір ғана бала туады. Түнде тіршілік етеді. Өсімдіктермен, насекомдармен, әртүрлі заттармен қоректенеді. Олар Оңтүстік Азияда, Африкада және Мадагаскарда ғана тараған. Олар қарапайым насеком қоректілерден шыққан. Отряд екі отряд тармағына бөлінген: нағыз лемурлар және ұзынсирақтылар.

Бұл отрядкз эволюциялық дамудың жоғары сатысында тұрған сүтқоректі жануарлар - маймылдар жатады, бұған адам да жатады. Бұлардың көз шарасы алдыңғы жағына караган, басбармақ (бірінші саусақ) ұстауға икемделіп, басқа саусақтарына қарама-қарсы орналасқан. Бұл отрядтың өкілдерінің бас миы басқа сүтқоректілердің миынан анағұрлым үлкен болады, әсіресе алдыңғы миы ерекше дамыған, әрі оның иректері айқын байқалады. Кеудесінде бір жұп емшегі бар, жатыны қарапайым, әдетте бір ғана бала туады. Иіс сезімі нашар дамыған, көзі жақсы көреді. Маймылдардың көпшілігі ормаңдарда тіршілік етеді. Өсімдік тектес азықтармен көбінесе жемістермен қоректенеді. Азық талғамай қорекенетін түрлері де бар. Барлығы күндіз тіршілік етеді.

Приматтар отрады екіге бөлінеді: кең танаулы және тар танаулы маймылдар.

Кең танаулы маймылдар отряды (Platyrrһim). Пішіні орташа, ағаш басында тіршілік ететін жануар. Әртүрлі заттармен қоректенеді. Оларға ойнампаздар, өрмекші тәрізді маймылдар, ревундар т.б. жатады. Танау тесігінің ортасында оны екіге бөліп тұратын пердесі болады. Құйрығы ұзын болады. Маймылдар Орталық және Оңтүстік Америкада таралған.

Tap танаулы маймылдар отряд тармағы (Catarrini). Олар ағаш басында кейбір түрлері жерде тіршілік ететін дене пішіні әртүрлі жануарлар. Құйрығы қармалағыш қызметін атқарады, кейбір түрлерінде мүлдем жойылып кеткен. Танауының пердесі жұқа және танауы денесінің алдына қарай бағытталған. Қазір олар Африкада, Оңтүстік Азияда мекендейді.

Бұл отряд тармағы үш тұқымдасқа бөлінеді: мартышка тәрізділер (мартышкалар, павиаңдар, макакалар т.б.), гиббондар және адам тәрізді маймылдар (орангутан, горилла, шиппанзе).

Мартышка тәрізді маймылдар (Cereopithecidae) ұзын құйрықты, жамбас сірісі (мазоли). Ұрт қалтасы жақсы жетілген.

Мартышка тәрізді маймылдардың миы басқалармен салыстырғанда үлкен емес, жағында ұрт қалтасы, денесінің арт жағында жүнсіз тықыр тері мүйізденген шонданайы болады. Денесінің басқа жері мен ұзын құйрығы қалың түкті болып келеді.

Мартышкалар троптиктік Африкада өзен-көлдерге жақын орман арасын мекендейді. Ағаштың бұтақтарынан ұстап бір ағаштан екінші ағашқа секіріп жүреді. Сондықтан мартышкаларды төрт аяқ қолдылар деп атайды. Ағаштан жерге түскен маймылдар алақанымен және табаңдарымен аяқ-қолдарымен жүгіреді. Саусақтарының ұшында адамдікі сияқты тырнақтары бар.

Мартышкалар ағаштың әртүрлі жемістерін қорек етеді. Құстың жұмыртқасы мен насекомдар табылса, олармен де қоректенеді. Тамақты алдыңғы қол-аяғымен ұстап жейді. Бұлардың аяқ-қолдары ұзын, тізесінен төмен түсіп тұрады. Мартышканың тістері де адам тістері сияқты, бірақ сондай-ақ тістері үлкендей болып келеді.

Мартышкалар топтанып жүріп тіршілік етеді, олардың арасында қарт жетекшісі болады. Топтанған семьясымен жүру маймылдардың тіршілігіне пайдалы, бұл әсіресе жауларынан сақтанғанда және жем тауып алуына қолайлы. Кей жерлерде олар өсімдікті жеп құрытып зиян келтіреді.

Жоғарыдай айтылғандай маймылдардың тіршілік етуі мидың жақсы жетілуіне байланысты. Мартышкалардың ұрғашысы жылына бір немесе екі бала табады.

Гиббондар (Hylobatidae). Бұлар мартышкалар мен адам тәрізді маймылдардың арасынан аралық орын алатын маймыл. Денесінің үлкендігі орташа алдыңғы қол-аяғы өте ұзын, сондықтан ағаштың бұтағын ұстап бір ағаштан екінші ағашқа жақсы секіреді. Құйрығы және ұрт қалтасы болмайды. Кішкентай мүйізденген шонданайы бар. Денесінің жалпы құрылысы, әсіресе миы адам тәріздес маймылдарға ұқсас. Гиббонның бернеше түрлері бар, олар Оңтүстік Азиада кездеседі.

Адам тәрізді маймылдар (Antropomorphidae). Олар жақсы жетілген, төрт аяқты, омыртқалы жануарлардың ішінде эволюциялық дамудың ең жоғарғы сатысында тұрады. Сондықтан мидың құрылысы өте күрделі және көптеген иректері бар. Денесі үлкен, қалың жүнді, бұлшық етті, бірақ беті адамдікі сияқты жүнсіз. Алдыңғы аяқтары ұзын, күшті, ол созылған жағдайдағы күйінде тізесінен төмен түсіп тұрады. Алақанында және табанында түгі болмайды. Көзі бетінің алдыңғы жағына орналасқан. Ұрт қалтасы жоқ. Соқыр ішегі бар. Адам тәрізді маймылдар үш түрге бөлінеді; орангутан, шимпанзе және горилла.

Орангуттанның жағы сопақ алдыңғы аяғы өте ұзын, құлағы кішкентай, он екі жұп қабырғасы бар және үш жұп құйрық омыртқасы бар. Орангутан Калимантан және Суматра аралдарының ормаңдарында кездеседі. Өмірі ағаш бұталардың арасында өтеді. Олар күн батардың алдында ағаш басына ағаштың бұтақтары мен жапырақтарынан ұйықтайтын ұя салады. Жерге анда-санда болмаса түспейді.

Шимпанзе басқарлармен салыстырғанда, оның бойы кішкене, қолы қысқарақ, басы домалақтау, құлағы үлкенірек адамдікі сияқты. Шимпанзелер — Африканың тропикалық орманында кездеседі. Әдетте күндіз жерде тіршілік етіп, түнде ағаштың басына шығып түнейді. Шимпанзелер орангутаңдар сияқты семьясымен топтанып жүріп тіршілік етеді. Бұларда тамақты алдыңғы аяқ-қолдарымен алып жейді. Негізгі қорегі жаңғақ, ағаштың жас жапырағы мен бүршіктері және құстың жұмыртқасы мен насекомдар.

Горилла адам тәрізді маймылдардың арасындағы ең үлкені (бойы 2 м). Алдыңғы аяқ-қолы ұзын, құлағы да орташа, қабырғалары да 13 жұп. Тропикалық Африканың ормаңдарында тіршілік етеді, бұлардың ағашпен байланысы азырақ, көбірек уақытын жерде жерде өткізеді.

Маймылдар немесе приматтар отрядына жататын адамдардың миы тәрізді маймылдардікінен үш есе үлкен, жақтары мен тістері нашарлау жетілген нәзік, бірақ тілге байланысты иек жақсы жетілген. Тері жүнінің жойылып кеткен. Адамның тік жүруіне байланысты, бас сүйек бірінші мойын омыртқамен қосылады, омыртқа қоспалары түзеліп үш ақ иін (мойынында, кеудеде және белде) артқы аяғы табанымен барып бітеді. Сондықтан аяқтары жүгіргенде миға қозғалыс әсерін тигізбейді. Адамның тік жүруіне байланысты жамбас белдеуде өзгешелік болады. Адамның алдыңғы аяғы қолға айналып, олар созғанда тізесіне жетпейді.

Сөйтіп, адамдар сүтқоректі жануарлар, ол сүтқоректілер класының приматтар отрядына жатады. Бірақ, адамның ерекшелігі тек зоологиялық систематикасымен ғана белгіленбейді. Оның эволюциялық дамудың жоғарғы сатысынан орын алудың негізгі себебі қоғам жағдайына байланысты еңбек пен сөйлеудің дамуы.
29-лекция

Сүтқоректілердің халық шаруашылығына тигізетін пайдасы.

Жоспар:

1.Сүтқоректілердің маңызы.

1. Жизнь животных под ред. З.Зеньковича т.1 1968 т.2 1968 т.3 1964 М.Просвещение

2. Духин Е.И. Зоология М. Выс. Школа 1981.

3. Н.П.Наумов, Н.Н.Карташев Зоология позвоночных М.,1979

4. С.П.Наумов, Зоология позвоночных М.1983.

5. Р.Каррингтон Млекопитающие М.1974

6. А.Карр Рептилии М. 1975.

7. Н.Н.Карташев Систематика птиц М. 1974

8. Хадрин Р.Венер Общая зоология 1989

Қосымша әдебиеттер

1. Биология Оқулық - Алматы 1966

2. Қайымов Қ. Балықтар әлемінде - Алматы, 1981

3. Қайымов Қ. Қызықты зоология Оқұшылар мен мұғалімдерге арналған оқулық -

Алматы, 1975.

Лекция мәтіні:

Сүтқоректілер омыртқалылардың ішіңдегі түр жағынан ең көп жануарлар. Сондықтан олар барлық жерлерде кездеседі. Себебі барлық жердің халықтары сүтқоректі жануарлардың етін, майын, тамаққа және жүнін, терісін шаруашылықта қолданады. Сүтқоректілердің кейбір түрлері малдары, жабайы аңдар, олардың ішінде ауыл шаруашылығына зиян келтіретіндері де бар.

Үй малдары, негізінде, жабайы жануарлардан шыққан, бірақ олар адамның көмегінсіз өсіп-өніп тіршілік ете алмайтын күйге келді. Адамның әсер еткені сондай, олар ауыл шаруашылық қажетіне неше түрлі жаңа тұқымдар беріп, көбейіп кеткен. Негізгі үй жануарлары мүйізді ірі қара (сиырлар, қодастар, буйволдар), ұсақ малдар (қойлар, ешкілер) және жылқы, түйе, шошқалар. Біздің ТМД-да елуден артығырақ ірі қара мал тұқымдары (породалар) бар. Мысалы, біздің Қазақстанда сүтті дала қызыл сиыры. Бұл Қазақстанда 33 проценттей орын алады. Ол етті бірақ сүті аз, қазақтың ақбас сиыры 25 процент орын алады. Сүтті де, етті де жақсы беретін Әулиеата сиыры 12-13% срын алады. Дала қазыл сиырдың ұрғашысының салмағы 500 кт-дай, жылына 3200 л сүт бере алады (жеке сиыр ғана). Сүттің майлылығы 3,7%-ке дейін жетеді.

Сұрыптау жұмысының нәтижесінде 150-ден артығырақ қойдың жаңа тұқымы алынды. Олардың азық-түлік (ет, сүт, май) және тері мен жүн алынады. Жүннен мата, киіз, байпақ т.б. заттар жасайды. Терісінен тон, аяқ киім т.б. киімдер тігіледі. Ал кейбір қойлардың тұқымдары бағалы тері сеңсең, елтірі береді.

Қойлардың жүні сапасына қарай үш топка бөлінеді: биязы жүнді, ұяң жүнді, қылшық жүнді. Биязы жүнді қойлардың жүні бірыңғай ұзын және жіңішке, ылғай түбіт, яки жабағы жүн болып келеді. Тері бездерінен шыққан шайыр жүннің талдарын бір-бірімен жабыстырып тастайды. Соның нәтижесінде жабағы пайда болады.

Қазақстандағы осындай биязы жүнді қойлар Қазақстанның жіңішке жүнді меринос, жіңішке жүнді арқар меринос және Солтүстік Қазақстан мериносы болып жіктеледі.

Ұяң немесе жартылай қылшық жүнді қойлардың да жүні бірыңғай болып келеді, бірақ биязы жүнді Қазақстан қойының жүніндей жіңішке емес және биязы жүні аз болады. Осындай жүні бар, ет салмағына да жақсы және майлы құйрықты, біздің Қазақстанда жаңадан қойдың бір асыл тұқымы шығарылады. Ол дегерес қой тұқымы (дегересская порода).

Қойдың осындай асыл тұқымын шығаруда Алматы зоотехникалық малдәрігерлің институтының ғалымдары: Қ.Сабденов, Т.Садықұлов, А.Байжұманов т.б. көп еңбегі сіңірді. Осындай қой тұқымын шығаруда Алматы зоотехникалық малдәрігерлік институтының ғалым қызметкерлері көп еңбек сіңірді.

Қазіргі халық шаруашылығында жылқының да маңызы өте зор. Жылқылар ауыл шаруашылығының жұмысықа пайдаланылады және еті, сүті жақсы тамақ болады. Сүттен қымыз, теріден түрлі бұйымдар жасайды. Жылқының да 100-ден аса асыл тұқымдары (породалары) бар. Жылқының тұқымы тигізетін пайдасына сәйкес жеңіл жетістік, салт мінетін және ауыр жүк тартатын деп үш топқа бөлінеді.

Салт мінетін Түркменияда ақалтеке, ал Қазақстанда Қостанай жылқылары бар. Салт мінетін жылқылардың ішінде Дон жылқысы таңдаулы болып есептеледі. Бұл аттың тұқымы өте жақсы үйірмен далада жайылып жүре алады және әскери істе де, жүк тасыған да, басқа ауыл шаруашылығында да шыдамды.

Жылқының жеңіл жетістік тұқымдары да көп, мысалы, Орлов жылқысы, ал Қазақстанда орыс шошка және қазақ жылқылары жетістік жұмысты жақсы атқарады. Ауыр жүк тартатын жылқы тұқымы Владимир облысының колхоздарында шығарылған, владимирлік ауыр жүк тартатын жылқы. Бұл жылықының күштілігі сондай, мысалы, Владимирлік ауыр жүк тартатын жылқы тұқымы 22,9 т дейін алып жүре алады.

Қазақстанда аң аулау кәсіпшілігі және аң шаруашылығы жақсы жолға қойылған. Біздің еліміз аңға бай, аңның терісін дайындауда ол жер жүзінде бірінші орын алады. Қазір республикамызда ірі-ірі аң шаруашылықтары мен аң фермалары құрылып, халық аса қажет етіп отырған товарлар дәмді ет пен бағалы аң терілері көп өндіріле бастады. Мысалы, тек біздің республикамызда 275 тіркелген аң шаруашылығы арнаулы 7 ондарт және 2 ақбөкен шаруашылығы, арнаулы 27 заказник және белгілі бір географиялық аудаңдардағы жануарлар мен өсімдіктер дүниесі, оның ішінде бірте-бірте саны азайып бара жатқан және сирек кездесетін өсімдіктер мен аң-құстар сақтайтын жеті қорық бар.

Табиғатты қорғаудың халықаралық одағы жер бетінен аңдардың 106 түрінің, құстардың 139 түрінің оралмастай жойылып кеткендігін анықтап отыр. Тек өткен ғасырдың ішівде сүтқоректілер мен құстардың 70 түрі құрып кетсе, ал XX ғасырда 70 жылдың ішінде, жоғарыдағы айтылған санға жануарлардың тағы 40 түрі қосылған.

Шын мағынасында сирек кездесетін және құрып бара жатқан жануарлардың қорғау мәселесін біздің мемлекетіміз бірінші күннен бастап маңызды істің бірі деп қарап келді. Соның нәтижесінде көптеген жұмыстар жасалынып, құруға жақын тұрған түрлерінің санын көбейтіп, халық шаруашылығына көптеген пайда келтірді. Мысалы, біздің елімізде бұғынның, бұланның, камшаттың, акбөкеннің т.б. санын көбейтуге мүмкіндік туды. Қазір осы жануарлар елімізге бағалы тері, дәмді ет, медицинаға шикізат панта мен мүйіздер т.б. беруде. Қысқасы, табиғаттың адамға берері мол. Үкіметтің заң жобаларына сәйкес, бағалы және сирек кездесетін аңдардың санын көбейту бағытында көптеген жұмыстар жасалынуда. Республикамызда қолда бар байлықты сақтау үшін қорықтар, зақазниктер т.б. ұйымдар құрылды. Сирек кездесетін аңдар (бұлғын, сусар, камшат) ерекше рұқсатпен ауланады. Бұларды аулау үшін ең алдымен өсімін жыл сайын жоспарлап отырады. Сирек кездесетін аңдардың тек санын біліп қана қоймай, биологиясын зерттеп, оларға тезірек көбейетін жағдай туғызады. Сирек кездесетін аңдарға қысты күні жем беріп және биотехникалық жұмыстар жүргізеді.

Кейбір бағалы аңдарды кеңірек тарату мақсатында бір жерден екінші жерге апарып жерсіндіру жұмысына жүргізеді. Мысалы, жақсы тері беретін ондатрлар, саз камшаты (нутрия) және жыртқыштар отрядына жататын Америка қара күзені, жанат т.б. Қазақстанның көптеген аудаңдарында жерсіндіріліп жақсы көндігуде.

Сонымен бірге сәнді терісі үшін күміс қара түлкіні, көгілдір түлкіні, қара күзенді (норка), саз камшатын колхоз бен совхоздардың аң фермаларында өсіріледі. Ауыл шаруашылығының бұл жаңа саласы табысты өркендеп келеді, Ал аң фермаларындағы түлкілер жабайы аңнан, үй жануарларына айналдырылып барады. Фермаларда жыл сайын аңдардың саны көбейтілуде. Қазір де біздің респубдикамызда онға жуық ферма жұмыс істейді. Олар жылына 1,5-2 миллион сомдық аңдардың елтірісін мемлекетке өткізіп отырады: Сондықтан да аң шаруашылығы халық шаруашылышның бір маңызды саласы болып табылады.

Республикамыда бірқатар сүтқоректілер ауыл шаруашылығына зиянын тигізеді. Мысалы, саршұнақ, қаптесер, тоқалтіс, аламан, егеуқұйрық сияқты зиянкестер кемірушілердің әрекеті салдарынан дәнді дақылдар өнімі жыл сайын шамамен 6-8% кемиді екен. Сонымен қатар, зиянкес кеміргіштер жеміс бағына, бау-бақшаға, қоймадағы астықта, орман алқабына, екпе ағаштарға және мал азығы дақылдарына да едауір залалын тигізеді. Ал көптеген кеміргіштер жұқпалы ауруларды таратады.

Қазақстан территориясында кеміргіштердің жетіспеген астам түрі кездеседі. Оның ішінде отыздан астамы зиянкестерге жатады (кемірушілер отрядының сипаттамасы қараңыз).

Қорыта келгенде сүтқоректілердің экономикалық маңызы өте зор және алуан түрлі.

30-лекция

Сүтқоректілер экологиясы

Жоспар:

1. Сүтқоректілердің экологиялық топтары.

2.Сүтқоректілерді қорғау

2. 
   Үй малының арғы тегі мен туыстары
   

1. Жизнь животных под ред. З.Зеньковича т.1 1968 т.2 1968 т.3 1964 М.Просвещение

2. Духин Е.И. Зоология М. Выс. Школа 1981.

3. Н.П.Наумов, Н.Н.Карташев Зоология позвоночных М.,1979

4. С.П.Наумов, Зоология позвоночных М.1983.

5. Р.Каррингтон Млекопитающие М.1974

6. А.Карр Рептилии М. 1975.

7. Н.Н.Карташев Систематика птиц М. 1974

8. Хадрин Р.Венер Общая зоология 1989

Қосымша әдебиеттер

1. Биология Оқулық - Алматы 1966

2. Қайымов Қ. Балықтар әлемінде - Алматы, 1981

3. Қайымов Қ. Қызықты зоология Оқұшылар мен мұғалімдерге арналған оқулық -

Алматы, 1975.

Лекция мәтіні:

Сүтқоректілер омыртқалы жануарлардың ең жоғарғы сатыда дамыған тобы. Оларда нерв жүйесі жақсы дамыған. Балаларын тірі туып, сүтпен асырайды. Дене температурасы тұрақты. Ұрпақтарына қамқорлық жасайды. Міне, осы ерекшеліктер олардың жер шарында кең таралуына мүмкіндік береді. Оларды ағаш басында да, жер үстінде де, жер астында да, ауада да, суда да көруге болады. Демек аңдардың тіршілік ортасы әралуан. Олардың дене пішіндері де осы ортаға тіршілік етуге бейімделген. Кит лен тюленьдердің тіршілігі суда өтсе, ал қолқанаттылар ауада ұшуға бейімделген. Олардың қоректену тізбегі де жөніне қарай әртүрлі: біреулері өсімдік тектес азықпен, басқалары жануар тектес азықпен, үшіншілері жыртқыш — шабуыл жасаумен күн көреді, ал , пирматтар, жыртқыштар, кемірушілер азық талғамай қоректене береді.

Жануарлардың ішінде адамдарға ең жақыны сүтқоректілер. Олардың ішінен 15 түрі үй жануарлары, сонымен бірге 20 түрі клеткада өсірілетін құнды терілі аңдар және лабораториялық (тышқаңдар, егеуқұйрықтар, теңіз шошқалары т.б.) жануарлар. Сүтқоректілердің ішінде пайдалы жануарлармен бірге адамдар мен үй малдарына шабуыл жасайтын ауру тарататын егіс бақ шаруашлығына зиянын тигізетін жануарлар да бар. Осы жануарлардың табиғатқа, адам шаруашылығына тигізетін зиянды әрекеттерін азайту мақсатында олардың сан мөлшерін, популяциясын, азық қорын ғылыми тұрғыдан зерттеп болашаққа көз жіберу.