Лекция 1. Тақырыбы: Мемлекеттің қаржы саясаты

Шаруашылык жүйесіндегі каржыны (мемлекетгік және мемлекетгік емес) — компания, концерн, холдинг, акционерлік қоғам, ассоциация, трест, бірлестіктердін ақшалай қаржысы күрайды.

Кәсіпорыннын каржысын (мемлекеттік, мемлекеттік емес) — меншіктегі және заемдағы қаржылар, ғылым мен техника қорынын акшалай каражаты, әлеуметтік-мәдени даму мен материалдық ынталантыру қоры, амортизациялық кор, резервті және сақтандыру коры енеді.

Тұрғындардың қаржысы - шаруашылық, еңбек қызметтерінің (жалакы, акция дивиденті, пай жарнасы мен банк салымының проценті т.б.) негізінде, коммерциялық және халықтык банктегі сақталған каржылардың, зейнеткерлік қорды мемлекеттің іске қосуының нәтижесінде акшалай қаражатты қүрайды.

Аталған қүрылым каржылык жүйені құрайды. Бұл құрылымның кызметі экономикалык катынастар жиынтығын турғызып, ақша каражатын ұлғаймалы ұдайы өндірісте құру, бөлу, пайдалануды жүзеге асырады.

Нарықтық қатынастар жайғдайында каржы негізіңде төрт қызметгі

атқарады: бөлу, реттеу, ынталандыру және бакылау.

Мемлекет ұлттык табыстың едәуір бөлігін коғамдык щаруашылыкка, әлеуметгік — мәдени шаралаға, мемлекетгі басқару мен қорғанысты дамытуға бағыттауын каржыныньң бөлу кызметі аткарады.

Қаржы нарығы — нарықтык экономиканыын қалыптасқан элементтерінің бірі. Өз аясына капитал нарығын, валюта нарығын ғана емес және бағалы қағаздар нарығын ендіреді. Бұл нарықтарды ез құрамына енгізудің мақсаты — еркін қозғалыстағы ақша ресурстарьн мемлекеттің, кәсіпорынның және акционерлік коғамның мүддесіне жұмсау. Әкімшілдік-әміршілдік жүйеде қаржы нарығының кызметін мемлекетгік бюджет, банкгің несие жоспары, министрліктің қаржы жоспары т.б. тетіктер арқылы жүргізілген.

Экономикалық реформа кезінде кәсіпорын өз шаруашылығын жаңа түрде жүргізіп қаржы ресурстарын қалыптасқан тәсілмен бөліп, қоддануга барынша шектеу қойылды. Ресурстардың министрліктер арқылы ішкі сала бойынша бөлінуін барынша кыскартты. Сондықтанда қаржы нарығын құрудың қажеттілігі пайда болды. Оның экономикалық негізі - кәсіпкерлердің қаржы ресурстарына қажеттілігінен туып, оны беру Імүмкіндігін қысқартады.

Қаржы нарығы — өзінің инфрақұрылымымен айқындалған күрделі механизм және жаңа ақпаратгық ағымдармен ерекшеленеді. Қаржы нарығын құру үшін кешенді мәселелерді меңгеру қажет. Оған бағалы қағаздар эмиссиясы және оның курсының өзгеруі, инфракұрылым мен ақпаратгы қамтамасыз етуді жатқызамыз. Нарыкгық экономикаға өтуде қаржы нарығын дамыту несие-каржы жүйесін қайта құруды талап етеді.

Әлемдік тәжиірбе көрсеткендей, нарықгық экономикаға екі түрлі қаржьлық қатынастар әсер етеді - бюджеттік және нарықтық. Мемлекетгік бюджет пен баска деңгейдегі бюджеттер және бюджетгік емес орталық каржы корларының калыптасуы, әдетте кәсіпкерлер табысынын қайтарылмайтын бір бөлігінен және азаматтар табысынан тұрады. Осы табыстар мемлекетгің кабылдаған міндетгері мен мақсаттарына кайтарылмайтын бюджеттік қаржыландыру жолымен колданылады.

Акша ресурстарын бюджетгік пайдалану нарықпен толықгырыльш отырылуы кажет. Қаржы нарығында акша толыққанды тауар ретінде жүмыс аткарады. Оның қолдану бағасы нарық санына сәйкес сұраным мен үсыным негізінде белгіленеді. Қаржы нарығы жағдайында кәсіпорын, ұйымдар, түрғындар тұрақгы ақшалай қорланған табысты калыптастырып, оны алуға ұмтылыс жасайды. Ал, халық шаруашылығы косымша қаржы көздеріне ие болады. Мүндай капитал нарығынсыз кәсіпорьшдарды өзін-өзі каржыландыру мүмкін емес. Олардың инвестициялық мүмкіндіктері тек өздерінің құрал-жабдыктарында шектеліп, басқадай толтыру көздері жоқгың қасы.

Біздің шаруашылық өмірімізде ақша ресурстарын пайдалануда бюджеттік әдіс көбірек белең алып, қаржы нарығы тіпті болғанда жок. Ақшаның барлық қоры мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік бюджет аркылы ұлтгық табыстың үштен екісі бөлінді. Несие жұйесінде тек қана мемлекеттік банктер жұмыс жасады. Олардың кызметінде кәсіпкерлік бастамаға шек қойылды. Бюджетгік кор мен несие ресурстары «жоспарға негізделіп» бөлініп, олардың каржылык қаукары және тиімді колданылуы ескерілмеді. Рентабельдігі төмен және шығындары көп кәсіпорындар осылай қүн кешіп, берекесіздік белең алып, мемлекеттік бюджет тапшылығы пайда болды. Жүзеге асырылған шаруашылық реформасының (1965 жылғы) нәтижесінде кәсіпорынның қаржы ресурстары біршама өсті. Ал, оларды пайдалану қатаң бақылауда болды. Кәсіпорын мен кәсіпорынның. кәсіпорын мен түрғындардың, кәсіпорын мен банктердің қорларды өзара бөле-бөлісуіне тиым салынды. Банктегі кәсіпорын қорыньщ (қаржысы) есеп шотгары процентсіз сақталды.

Каржы нарығын калыптастырудың өзіндік киындығы бар. Сондыктанда бағалы қағаздар интститутын қүру қажет және қаржы нарығы инфрақүрылымын дамыту абзал.

Мемлекет тарапынан экономикалық процестерді реттеу кез келген қоғамдық жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып табылады.

Экономиканы реттеу әдетте екі нысанда — өзін өзі реттеу мен мемлекеттік реттеу нысанында жүргізіледі. Біріншісі коғамдық өндірістің түрлі буындарында қаржы базасын қалыптастырудың шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері жасаппай-даланатын әдістерімен сипатталады. Екінші нысан коғамдык өндірістің даму процесіне мемлекеттін сан алуан экономикалық тетіктері, сонын ішінде қаржы түткалары арқылы араласуын бейнелейді. Экономнканы мемлекеттік реттеуге қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындары қатысады, онын үстіне қаржы жүйесінің әр буыны ықпалының өзгешеліктері болады, айталық, үлттык экономика арақатынастарының (үдайы өндірістік, салалық, аймақтык және т.б.) сан алуан түрлері реттеледі.

Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу бүл макроэкономикалык тепе-тендікке және экономиканың жүмыс істеуінің әрбір нақтылы кезенінде онын үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы ресурстарын шебер пайдаланудын күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттік қаржылык ықпал жасауыңдын нысандары удістерін мақсатты және дәйекті қолдану процесі ретінде сипатталады. Мүндай реттеудін кажеттігі мемлекет тарапынан қоғам-лық өндірістің барысын коғамға керек бағытта түзетіп отыруды талап ететін өндірістің сипатымен аныкталады.

Мына бастапқы негіздемелер мемлекеттік қаржылық реттейді жүзеге асырудың алгышарттары болып табылады:

1. Коғам дамуының объективті экономиксиық заңдарынын іскимьиын есепке алу.

2. 
   Қогамның барлық мушелерінін тупкілікті мудделерін білдіретін когам
   

4. 
   Шаруашылык кьгзметте кылыктын нормасы мен ережесінен шегіністі
   

Қаржылық реттеудін көмегімен мемлекет халықтың төлем кабілеттігінін сүранымына, қорланудың қарқынына, тауарлар мен кызметтерді өткізуге, елдер арасындағы тауарлар мен капиталдардын қозғалысына, макроэкономиканың салалық және аумақтык күрылымына ықпал етеді.

Сонымен бірге қаржы түтқаларының көмегімен мынадай негізгі мәселелер шешіледі:

• 
  материалдык өндіріс сферасында жұмылдырылатын қаржы ресурстарының жалпы деңгейін реттеу;
  
• 
  өндіпістік сферадағы монополиялық қызметті экономикалық шектеу;
  
• 
  кәсіпорындардын, үйымдардын сырткы экономикалықкызметік реттеу, олардын қуқықтық және келісімшарт тәртібін қамтамасыз ету:
  
• 
  кәсіпорыңдарда, уйымдарда, фирмаларда өндірісті дамытулы материалдық жағынан ынталандырып отыру;
  
• 
  косіпорындарлың уйымдардың, фирмалардың ақшалай ресурстарын солудін ішкі өндірістік арақатысын реттеу;
  
• 
  ел, аймақ, сала, кәсіпорын, үйым, фирма көлемінде инвестициялық және ннновациялық процестерді реттеп отыру. Сөйтіп, өндірісті қаржылық реттеу мен ынталандырып отырудын негізінде жалпы алғанда экономикалық дамуынын теңденцисына қаржы туткаларынын көмегімен ықпал жасалады.
  

а) экономиканы қуршымдық жагынан кайта қүру;

б) нарықтық бастамаға, коммерциялық кызметтің, заңдағы ескертпелерлен басқа қызметтің бірдей барлық түрлеріне еркіндік беретін барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер меншігінін бүкіл нысандарынын, шынайы теңдігін-жасау негізінде бәсекені, кәсіпкерлікті дамыту;

в) жоғарыда айтылған шарттардан туындайтын мемлекет шенберінде де, халықаралық кооперация мен енбек бөлінісінің артыкшылығынан шығатын ынтымақтастыкты дамыту жөніндегі экономикалық одаққа бірітетін бірнеше елдердің бір ыңғай интеграциялык кеністігі шегінле де салалар, өндірістер, аумактар арасында өндірістің өзгермелі факторларының (әр турлі нысандағы капиталлардын, жүмыс күшінін, технологиялардың, ақпараттың, меншік қүқықтарынын және т.б.) еркін кедергісіз ауысу мүмкіндігі.

Әдетте реттеу процесі объективті және субъективті факторлардың экономиканын жүмыс істеу шарттарынын сан атуандығымен, әр түрлі категорияларды, олардың элементтерін пайдаланумен сипатталады. Сондықтан осы негіздемелер бойынша мемлекеттік реттеудің жүйесін межелеудің типтерге, түрлерге, нысандарға және әдістерге сыныптаудың маңызы зор.

Реттеудің екі типі бар: ол экономикалық (оның: каржылык, бағалық, кредиттік, валюталық- енбекке акы төлеу бөліктерімен) және әкімшілік реттеу.

Лекция 3.
Тақырыбы: Өндірістік инфрақұрылымдарды дамытудағы мемлекеттің реттеушілік ролі.

Оны шешу аймаќаралыќ кµлік байланыстарыныњ бірнеше врианты жасалынады. Солардыњ ішінде ењ тиімді ±тымды врианты тањдап алынады. Б±л ж±мыс экономикалыќ – материалдыќ єдістер мен электронды есептеу техникасын ќолдану арќылы орндалады.

Осы маќсатпен кµлемді ж‰ктердіњ єр т‰рі бойынша тиімді ж‰к тасу желісі жасалынады. Оныњ кµмегімен ж‰ктерді тиімді баѓыттары аныќталады. Б±л ж±мыста µнім µндіру пунктері мен т±тыну пункттерніњ орналасу орны ескеріледі.

Ж‰к тасмалдау кµлемі жєне орташа тасымал ќашыќтыѓы кµрсеткіштері арќылы ж‰к айналымы кµлемі аныќталады.

Ел Президенттініњ 1997 жылѓы Ќазаќстан халќына “Ќазаќстан – 2030 барлыќ ќазаќстандыќтардыњ µсіп-µркендеуі, ќауіпсіздігі жєне єл-ауќатыныњ артуы” жолдануыда инфраќ±рылым, єсіресе, кµлік жєне байланыс 6-±заќ мерзімде басымдыќ ретінде белгіленген. Осы ќ±жатќа сєйкес кµлік т‰рлерініњ алдында т±рѓан стратегиялыќ міндеттерді іске асыру ‰шінтµмендегі шараларды орындалуын ќамтамасыз ету керек.

Темір жол кµлігі бойынша:

• 
  халыќаралыќ кµлік жєне сауда байланыстарыныњ сондай-аќ Трансазия магистралі бойынша транзиттік ж‰к тасќынын ќамтамасыз µтетін негізгі темір жол баѓыттарын жањарту;
  
• 
  достыќ станциясын дамыту мен достыќ Аќтоѓай учаскісін ныѓайтуды аяќтап, оныњ µткізілген ќабілетін жылына 10 мыњ тонна ж‰к тасмалына дейінгі жеткізу;
  
• 
  ж‰к жинаќталатын аудандарда кµп терминалдар ±йымдастыруѓа кірісу, сол арќылы кµліктіњ сан т‰рлерініњ технологиялыќ бірлігін ќамтамасыз ететін контейнерлік жєне бумалыќ тасымалды ќолдана бастау.
  

• 
  авияцияда тєртіп орнату жєне ±шаќтар паркін лизинг пен жоѓары сыныпты ±шаќтардыњ белгілі бір кµлемін сатып алу есебінен толыќтыру;
  
• 
  єуежайларды ќайта жањарту ќолѓа алу, ќызмет кµрсету мен сервисті ќамтмасыз ету дењгейін халыќаралыќ стандарттарѓа дкйін жеткізу;
  
• 
  Ќазаќстан арќылы µтетін транзиттік єуе желілерін дамыту маќсатында єуе ќозѓалысын басќару ж‰йесін ќайта ±йымдастыру.
  

• 
  “Аќтау” айналѓан ќайта жањарту жєне флотты “µзін-тењіз” т‰ріндегі кемелермен толыќтыру ‰шін шетел инвестицияларын тарту;
  
• 
  µзен параходстволарыныњ ж±мысын, єсіресе ж‰к жєне жолаушы тасымалындаѓы µзіндік ќ±ны тµмен кемелерді іске ќосып, олардыњ ж±мысын жандандыру.
  

Себебі, ќазіргі жаѓдайда темір жолдардыњ µткізім ќабілетін жоѓарлату жєне ќ±быр желілерін іске ќосуды жеделдету халыќаралыќ экономикалыќ интеграцияны к‰шейту ќажеттіліктеріне сай келеді жєне осы таќырыпта ќаралѓан кµлік ж‰йелерініњ экономикалыќ тиімділігін арттыруѓа м‰мкіндік береді.

Алайда тєжірибе ж‰зінде жоѓарыда аталѓан ќ±ќыќтарды пайдалану ‰шін ќажетті жаѓдай єлі де болжам жасалмаѓан. ¤йткені, халыќтыњ сєйкес бµлігін єлеуметтік ќолдау мєселелері бойынша шешімдер орталыќта ќабылданатындыќтан ‰лкен µнімдік пен т‰рлі сипаттары бойынша ерекшеліктерден біз єлеуметтік µрістіњ денсаулыќ саќтау мен білім беру салаларыныњ даму мєселелеріне толыќ тоќталамыз.

Кестеде келтірілген мєліметтерден соњѓы 6-7 жыл ішінде орта жєне жоѓары білімді медициналыќ ќызметкерлер, емдеу мекемелері, емдеу орындары саныныњ жєне т.б. кµрсеткіштер дењгейініњ ‰здіксіз тµмендеп бара жатќандыѓын кµреміз. Б±л халыќтыњ ауру-сырќау дењгейініњ біртіндеп µсуне негізгі себепкер болады. 14-кесте.
1990-2000 жж. Ќазаќстандаѓы денсаулыќ саќтау ж‰йесі дамуыныњ негізгі кµрсеткіштері.

	Жылдар		1996 жылды 1990 жылѓа пайызбен шаќќанда	Жыл	2000 жылды 1990 жылѓа пайызбен шаќќанда
	1990	1996		2000
1. барлыќ мамандыќтаѓы дєрігерлер саны, мыњ адам	68,9	59,6	86,5	49,0	71,1
2. Орта дєрігерлік ќызметкерлер саны, мыњ адам	207,2	148,4	71,6	106,6	51,3
3. Емдеу мекемелерініњ саны мыњ	1788	1244	69,6	938	52,5
4. Емдеу орындарыныњ саны, мыњ	227,8	164,4	72,2	96,5	42,4