Лекция жинағы Шымкент, 023ж апта: Психология ғылымына түсінік
апта:Танымдық процестер жүйесінің жалпы сипаттамасы. Түйсік
жүктеу/скачать 169.66 Kb.
|
| 5 апта:Танымдық процестер жүйесінің жалпы сипаттамасы. Түйсік
1.Танымдық процестер жүйесінің жалпы сипаттамасы. 2.Түйсік – таным негізі. Түйсіктердің адам тіршілік әрекетіндегі рөлі. 3. Түйсіктердің физиологиялық негіздері. 4. Түйсіктердің заңдылықтары. Танымдық процестер - бұл қоршаған ортадан ақпарат пен білімді алуды, сақтауды қамтамасыз ететін психикалық процестер. Қабілеттер, талант, данышпандық, зеректікжәне даму деңгейітуралыайтқанда, бұл, еңалдымен, танымдықпроцестердібілдіредідепайтааламыз. Адам осы бейімділікпентуады, бірақөмірдіңбасындаолардыбейсаналықтүрдепайдаланады; болашақтаолардыңқалыптасуыжүреді. Егерололардыдұрысқолдануды, еңбастысы - дамытудыүйренсе, олеңөршілмақсаттарғақолжеткізеалады. Танымдық процестердің әртүрлі жіктелімдері бар, көбінесе сегізі ажыратылады. Олардың қысқаша сипаттамасы: Ес: бұл уақыт бойынша жинақталған тәжірибені есте сақтау, ұмыту және қайталау жүйесі. Танымдық процестер психологиясында есте сақтау тұлғаның тұтастығын қамтамасыз етеді. Зейін: бұл бір нәрсені қабылдаудың таңдамалы бағыты. Сонымен бірге зейін жеке таным процесі ретінде қарастырылмайды, керісінше басқалардың қасиеті болып саналады. Қабылдау: қоршаған әлем объектілерінің сезімдік танымы, дүниедегі заттар мен құбылыстардың біздің сезім мүшелерімізге тікелей әсер ету нәтижесінде сол заттар мен құбылыстардың кейбір ерекшеліктерінің миымызда бейнеленуі. Ойлау: бұл басқа танымдық процестердің көмегімен қабылдауға болмайтын құбылыстар туралы белгілі бір білім алуға мүмкіндік. Ол сөздік-логикалық, көрнекі-кәсіпкерлік, практикалық, көрнекі-бейнелі болуы мүмкін. Қиял: адамның өздігінен пайда болуы немесе санада объектілердің бейнелерін, идеяларын құруы. Көрнекі-бейнелі ойлаудың негізі болып табылады. Сөйлеу: тіл арқылы көрінетін қарым-қатынас процесі. Адам лингвистикалық құрылыстарды қабылдай алады, тілді қолдана отырып, өз ойын жасай алады. Көрініс (елестету): әртүрлі объектілердің сапасын санада бейнелеу мүмкіндігі. Сөйлеу, фонетикалық, есту, интонациялық, музыкалық және визуалды көріністер бар. Түйсік: адамның айналасындағы белгілі бір құбылыстар мен заттарды сезіну қабілеті. Біздің санамыз олардың арқасында ғана бар деп айта аламыз. Көру, есту, дәм сезу, иіс сезу түйсіктері бар (дегенмен кейбір ғалымдар бұлар тек негізгі, сонымен қатар, қосымша түйсіктер де бар деп санайды). Түйсік (сезім мүшелері) арқылы алынған ақпарат миға беріледі және қабылдау әрекетке көшеді. Түйсік дегеніміз - белгілі бір сәтте сезімдерге әсер ететін заттық шындықтың объектілері мен құбылыстарының нақты, жеке қасиеттерінің, сапаларының, көріністерінің көрінісі. Түйсіктің физиологиялық негізі - бұл сезім мүшелерінің күрделі қызметі. И.П.Павлов бұл әрекетті анализаторлық деп атады, ал ең күрделі ұйымдастырылған және тітіркендіргіштерді тікелей талдайтын қабылдайтын аппараттар болып табылатын жасушалар жүйелері - анализаторлар. Түйсік түрлері: көру, есту, дәм сезу, иіс сезу, тері (температуралық, ауырсыну), діріл, статикалық (дененің кеңістіктегі орны туралы) және интероцептивті (адамның жалпы әл-ауқатын құрайтын түйсіктер). Қабылдау - бұл шындықтың объектілері мен құбылыстарын олардың сезім мүшелеріне тікелей әсер етуімен олардың әр түрлі қасиеттері мен бөліктерінің жиынтығында бейнелеудің психикалық процесі. Перцептивті іс-әрекеттің төрт операциясы ажыратылады: айқындау, ажырату, идентификация және тану. Айқындау - кез-келген сенсорлық процестің дамуының бастапқы кезеңі. Бұл кезеңде субъект ынталандыру (стимул) бар ма деген қарапайым сұраққа ғана жауап бере алады. Қабылдаудың келесі операциясы - ажырату, немесе қабылдаудың өзі. Оның түпкі нәтижесі - стандарттың перцептивті бейнесін қалыптастыру. Бұл жағдайда перцептивті әрекеттің дамуы ұсынылған материалдың ерекшеліктеріне және субъектінің алдында тұрған тапсырмаға сәйкес нақты сенсорлық мазмұнды бөлу бағытында жүреді. Перцептивті бейне қалыптасқан кезде анықтаушы әрекетті – салыстыру (беттестіру) мен сәйкестендіруді жүзеге асыруға болады. Идентификация - бұл тікелей қабылданатын объектіні жадта сақталған кескінмен сәйкестендіру немесе бір уақытта қабылданған екі объектіні сәйкестендіру. Адамдар бір ақпаратты өздерінің қызығушылықтарына, қажеттіліктеріне, қабілеттеріне және т.б. байланысты субъективті түрде әр түрлі қабылдайды. Қабылдаудың адамның психикалық өмірінің мазмұнына, оның жеке басының ерекшеліктеріне тәуелділігі апперцепция деп аталады. Қабылдаудың негізгі қасиеттері 1. тұтастық, яғни қабылдау әрқашан объектінің ажырамас бейнесі болып табылады. 2. қабылдау тұрақтылығы - біз қоршаған заттарды пішіні, түсі, өлшемі және т.с.с. салыстырмалы түрде тұрақты деп қабылдаймыз. 3. қабылдау құрылымдығы - қабылдау түйсіктің қарапайым жиынтығы емес. Біз осы түйсіктен алынған абсолютті құрылымды қабылдаймыз. 4. қабылдаудың мағыналылығы - қабылдау заттардың мәнін түсіне отырып, ойлаумен тығыз байланысты. 5. қабылдаудың селективтілігі - кейбір объектілерді басқаларымен салыстырғанда басым түрде таңдауда көрінеді. Қабылдау түрлері: заттарды, уақытты, қатынастарды, қозғалыстарды, кеңістікті қабылдау, адамның қабылдауы. Қабылдау бұзылыстары Гипертезия - сыртқы тітіркендіргіштерге сезімталдықтың жоғарылауымен көрінетін және сыртқы тітіркендіргіштерге сезімталдықтың төмендеуімен көрінетін және психикалық шаршаумен байланысты болатын жағдай гипостезия деп аталады. 2. Галлюцинация - бұл нақты объектінің қатысуынсыз пайда болған қабылдау, жалған қабылдау,сыртқы қоздырғыштың әсерінсіз, санада пайда болатын бейне. (көріністер, елестер, қиялдағы дыбыстар, дауыстар, иістер және т.б.).Галлюцинациялар қатты шаршаңқылықтан, ішімдіктен, кейбір психотропты заттардан және кейбір психикалық аурулардың кесірінен пайда болады. 3. Иллюзия (елестер) - бұл нақты заттарды немесе құбылыстарды (шындығында бар объектті) қате қабылдау. Психикалық иллюзия дамуының бірден бір себебі сезім мүшелерінен түсетін ақпараттың жеткіліксіздігі болып табылады. Зейін - бұл психиканың (сананың) қандай да болса бір затқа, құбылысқа немесе іс-әрекетке бағытталуы немесе шоғырлануы. Сананың бағытталуы деп объектіні таңдап алуды айтамыз, ал сананың бір нәрсеге шоғырлануы дегенде, бұл объектіге қатысы жоқтың бәріне көңіл аудармауды айтады. Зейіннің негізгі қасиеттері 1. Зейін көлемібір уақытта қабылданатын объектілер санымен өлшенеді. 2. Зейіннің шоғырлануы (концентрациясы) - бұл объектіге шоғырлану дәрежесі. 3. Зейінның бөлінуі бірнеше әрекеттерді бір уақытта орындау немесе бірнеше процестерді, объектілерді бақылау мүмкіндігінде көрінеді. 4. Зейіннің тұрақтылығы - бұл іс-әрекет процесінде зейіннің жалпы бағыты. Зейіннің тұрақтылығына қызығушылық айтарлықтай әсер етеді, бір объектіге ұзақ уақыт сақталуын көрсетеді. 5. Зейіннің алаң болушылығы. Ол зейіннің ауытқуынан көрініс береді. 6. Зейіннің аударылуы зейінді қайта құрудан, оны бір объектіден екінші объектіге ауыстырудан тұрады. Ес - бұл өткен тәжірибені шоғырландырудан, сақтаудан және кейіннен көбейтуден тұратын психикалық рефлексияның бір түрі (адамның бұрын көрген, естіген, білген нәрселері мен бейнелерін ойында ұзақ уақыт сақтап, қажет кезінде қайта жаңғырту қабылеті, жүйке жүйесінің негізгі қызметтерінің бірі). Ес - психикалық әрекеттің негізі. Онсыз мінез-құлықтың, ойлаудың, сананың қалыптасу негіздерін түсіну мүмкін емес. Сондықтан адамды жақсы түсіну үшін біздің есіміз туралы мүмкіндігінше көбірек білу қажет. Естің түрлері: ерікті және еріксіз, қысқа және ұзақ мерзімді, жедел, аралық. Ұмыту - бұл табиғи процесс. Сақтау және есте сақтау сияқты, ол таңдамалы болып табылады. Ұмытылатын нәрсе, ең алдымен, адам үшін маңызды емес нәрсе. Ойлау - бұл танылған объектілер арасындағы байланыстар мен қатынастарды орнататын, психикалық рефлексияның ең жалпыланған формасы. Ойлау түрлері: көрнекі -әрекеттік, көрнекі - бейнелік, сөздік - логикалық. Ойдың бұзылуы: аутистік ойлау (жеке күйзелістері әлеміне терең ену), «интеллектуалды мономания» (шындыққа сәйкес келмейтін,оған қайшы келетінойлар, идеялар, пайымдаулар). Қиял - бұл бейнелеу немесе идея түрінде жаңа нәрсе жасаудың психикалық процесі. Қиял түрлері: пассивті және белсенді (қайта құру, шығармашылық, болжау (болашақ оқиғаларды болжау). жүктеу/скачать 169.66 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|