Лекция сабақтардың НҰСҚаулары мамандық 5 кредит Құрастырушы
Әбу Райхан әл-Бируни, Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмед әл-Бируни
жүктеу/скачать 421 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әбу Әли әл-Хайсам Әбу Әли әл-Хасан ибн әл-Хайсам, әл-Ғазен, ибн әл-Хайсам
| Әбу Райхан әл-Бируни, Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмед әл-Бируни – ортаазиялық энциклопедист-ғалым. Әбу Райхан әл-Бируни 973 жылы қазан айының төртінде Қият қаласының маңында өмірге келген. Негізгі еңбектері тарих, математика, астрономия, география, топография, физика, медицина, геология, минералогия, т.б. ғылым салаларын қамтиды. Ол Орта Азия мен Иран қалаларында болып, атақты астроном, математик Әбу Наср Мансур ибн Ирактан дәріс алды. Әбу Райхан әл-Бируни – парсы, араб, грек, үнді (санскрит) тілдерін меңгерген оқымысты.
Әбу Райхан әл-Бирунидің ғылыми мұрасының бірсыпырасы бізге жетпеген, сақталып қалған шығармаларының көпшілігі толық жиналып жарияланбаған. Жалпы алғанда ол жүз елу еңбек жазған, олардың қырық бесі астрономия мен математикаға арналған. Астрономиялық шығармаларында Әбу Райхан әл-Бируни дүниенің гелиоцентрлік жүйесін (Коперниктен 500 жыл бұрын), денелердің Жерге қарай тартылуын (Галилей мен Ньютоннан 600 жыл бұрын) болжаған.Бируни алгаш рет меттал тыгыздыгын олшейтін приборын ашып сол прибормен металл тыгыздыгын олшейтін тасілін усынган болатын. Эксперементалды ғылымның калаушылары деп те айтуга болады. Жердін радиусын олшеп Бируни эклиптиканын жер экваторына енкеу бурышын олшеген болатын казіргі заман олшеулерімен сайкес келуде.Жердін кун аясында козгалатын идеялары аркылы ол геоцентриялык теориясына куман пікір мен карайтын. Әбу Әли әл-Хайсам Әбу Әли әл-Хасан ибн әл-Хайсам, әл-Ғазен, ибн әл-Хайсам (965, Басра — 1039 шамасында) — араб ғұламасы. Мысырлық мұсылман ғалымдарының шоқжұлдызында ең бір жарқын аттардың бірі- бұл математик, универсал ғалым ол Еуропада әл-Хазен деген атпен танымал болған. Әл-Хайсам Басрада (Ирак) дүниеге келді.Фатимит әулетінен шыққан. Хайсамның атақтылығы оның камера обскуры авторы ретінде танымыл гулама. Ал камера обскуры гылымнын жетістіктерінің дамуына улкен асерін берген болатын, әсересе жарык оптика сонын ішіндугі турле линзаларын маныздалыгын ашкан болатын линза плоский сферический целиндриялык кононические осы аркылы астрономияда галилей Бруно улкен астрономия саласында ғылыми жаналыктар жаналыктар ашкан болатын, Әл-Хайсамның геометрикалық оптика мәселелеріне байланысты 7 кітаптан тұратын “Оптика қазынасы” (12 ғ-да латын тіліне аударылған) деген еңбегі физикалық оптиканың дамуына үлкен әсер етті. Каирде біраз жыл тұрып, еңбек еткен. Оның еңбектері математикаға, физикаға, медицинаға, физиологияға т.б. арналған. Аристотельдің, Евклидтің, Галеннің еңбектеріне түсіндірме жазған. Хайсам жазған еңбектерінің ішінде Архимед, Аполлония және Эвклидомның тұжырымдамаларын сөзге алып, медицина саласында Галенге, физикадан Аристотельге пікір жазған. Әл –Хайсамның ең маңызды шығармасы ол «Іргелі еңбек» (Фундаментальный труд), «Китаб әл-Маназир» (Оптика кітабы). Бұл еңбектерінде Әл-Хайсам көздің жарықты қалай қабылдайтынын анатомия мен геометрия арқылы теориялық тұрғыда дәлелдейді. Платон мен Эвкалидтің «көз өзінен жарық шығару арқылы денелерді көреді» деген орныққан пікірлерін теріске шығарады. ық: Византия империясында ежелгі ғылым мен өнердің қалыптасуы және дамуы IX ғасырда бастау алды. изаБілімнің негізгі орталықтарының бірі сол кезеңдердегі монастырлық мектептер болды. Еуропаның ағарту заманыны VIII ғасырдың соңында император ұлы Карлдың кезінде бұзылды. Осы император жарлыгымен Карголиндік франк мемлекетінде 787 жылы атакты Капитулярий о науках деген занымен шіркеу жанында мектептер ашулуы жарияланып Улы Карл атымен Академия Карла великого атты гылыми когамдастык ашылды. Осы мектептерде экзегетика ягни библияны талкылау ілімімен катар антика заманынын әдеби филологиялык дастурлері де окытыып атакты Вергилии Овидии Горации атты авторлары окытылады. Шіркеуден тыс ғылыми оку орындарынын бірі сол уакытта ашылган Солерно каласындагы медецина мектебі, ал Болонья және Падуя калаларында юристпруденция мектебі ашылган болатын. Осы жерде атакты Герберт Орильямский келешектегі Рим акей Сильвестр екіншішісі Испаниядан коптеген араб кітаптарын латын тіліне аударуга улесін коскан болатын Ең белсенді қоғам қайраткерлерінің бірі Толедо жұмыс істеген итальяндық Герардо Кремонский болды. Ол араб тілінен латын тіліне 70 тен астам кітапты аударған. Ол кітаптар математикаға, оптикаға, астрономияға байланысты болды. Олардың ішінде Птолемейдің Альмагесті, Евклидтің Бастамасы және жаратылыстану ғылымына байланысты Аристотельдің аспан және басқа трактаттары, Архимедтің дөңгелекті өлшеу туралы еңбектері, Гиппократ пен Галеннің медицинаға қатысты еңбектері болды. Сонымен қатар Сабита ибн Корры, ал-Кинди, Авиценны, ал-Хайсама, ал-Фараби,ар-Разидің мұсылмандық еңбектері болды. Орта ғасырдағы ғылым антикалық ғылымға қарағанда кейін бірнеше қадамға шегінді. Дегенмен, орта ғасырлық мәдениет негізінде білімнің кейбір өзіндік маңызы бар салалары астрология, алхимия, астрохимия, табиғи магия пайда болды. Олар қазіргі ғылымға негіз болып саналды. және механикалық турғыдан түсіндірудің алғашцы қадамдары жасалды. Бос кеңістік, шексіздік, түзу сызықпен қозғалу сияқты түсініктер пайда болды. Дәл өлшеуге жағдайлар тууының де маңызы болды. Астрономияның дамуы да бүған себеп болды. Математика мен физиканың арасында байланыс нығая түсті, жаңа уақыттың математикалық физикасы пайда болды және бұл ғылымның даму бастауында атақты астрономдар Коперник, Кеплер, Галилей түрды. Орта ғасырлық жаратылыстанудың бір жетістігі дүниенің аяқталғанын шеңбермен білдіруден бас тарту болды. Бұл модель шексіздік сызығымен, яғни дүниенің шексіздігін білдіретін модельмен алмастырылды. Сол кездегі ғылымның дамуына қалалықтарды қатал тәртіп жағдайына бағындыратын діни әдет-ғүрыптарды уақыт бойынша тәртіппен өткізу, орта ғасырлық мектеп мен университеттердің ашы-луы да әсерін тигізді. Тек қана антикалық ғылым мен кітапты ғана оқып-үйрену емес, логикалық ойлау да да жоғары бағаланды. Дегенмен, орта ғасырлық дүниетаным ғылым мүмкіндігін шектеп, дамуын тежеді. Сондықтан, жаңа уақытқа дейін ғылымға көзқарасты өзгерту қажет болды, ол қайта өрлеу дәуірінде жүзеге аса бастады. Жаңа ғылымның ірге тасын қалағандардың бірі Галилео Галилей болды. Ол математикалық және тәжірибелік жаратылыстанудың негізін салды. XIV-XV ғасырларда көптеген университеттер пайда болды: жүктеу/скачать 421 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|