Лектор : Баткаев. Ж



бет1/6
Дата14.06.2016
өлшемі2.4 Mb.
#135807
  1   2   3   4   5   6


Қазақстан Республикасы БІлім және жылым министірлігі
“Сырдария” университеті


“Бекітілді”

Факультет оқу-кдістемелік кенесі,


ЖІ хаттама 26.09.06.

Генетика пкнінен кіші лабораториялық кдістемелік нұсқау


Мамандығы: Биология 050113

Курс: 3



Лектор : Баткаев.Ж

Құрастыржандар: кафедраны оқытушылары Кукиев С.С, Шотаева.М. Т


Жетісай 2007ж.



МЕНДЕЛЬДI ЗА ДАРЫ
және

МОРГАННЫ ЗА ДАРЫ




КІріспе.

Генетика және селекция негіздері бойынша құралжан Бұл баждарлама биолгия мамандықтарына арналжан.

Генетика және селекцияжа тікелей қатысы бар материалдардарн басқа баждарламажа пкнаралық байланыстар ескеріле отырып, генетиканы за дылықтарын тұсіну үшін қажетті бІлім беретін шектес пкндерден тақырыптар енгізді. Соңны Ішінде , хромосоңманы құрылысына, өсімдіктер мен жануарларды көбеюІні цитологиялық негіздеріне ,нуклеин қышқылыны биохимиясына, онтогенездік за дылықтарына және цитология жылымдарыны кейБір бөлімдері берілген.

Генетика – Тұқым іуалаушылық пен өзгергішті за дылықтары туралы жылым.Тұқым іуалаушылық пен өзгергіштікті тіршілікті кр тұрлі денгейлерінді көрінісі.

Генетиканы зерттеу кдістері.Гидродологиялық анализ- генетиканы негізгі кдісі.Генетикалық проблемаларды зерттеуде биохимияны , биофизиканы , математиканы , цитологияны , эмбриологияны тажы басқа жылымдарды кдістерін қолдану.
Студенттер нені менгеруі қажет.
- Студенттер генетика материал теориясын мн геру қажет.

- Практикалық сабақтарды баждарламасы студенттерді теориялық материалды өздері генетикалық эксперимент жасап оны талдау барысында ,соңл сияіты генетикалық есептер шыжару жолымен бекітуІ қажет.

- Студенттер селекция мен адам генетикасына және медециналық генетикажанарналжан тараулар мен танысу қажет.
Мендель мазмұны
Компакт-дискiдегi оқыту баждарламаларын компьютерге енгiзу
Жалпы мажлҮматтар
Интерфейске сипаттама және оны интерактивтi ортасында Жұмыс

iстеуге арналжан нұсқаулар


Баждарламамен Жұмыс iстегенде пайда болатын

Мендельдi ақыл-кенестерi


Мендельдi жылыми идеяларыны және тәжiрибелерiнi сипаттамасы

Мендельдi за дары бойынша лабораториялық жұмыстар мен есептер


Қолданылжан генетикалық және басқа да терминдердi глоссарийi
жалымны өмiрбаяны
жылыми кдебиеттер мен оқулықтарды тiзiмi


Морган мазмұны

  1. Хромосоңма лабораториясы оқу баждарламасы

2. Интерфейсті элементтері және оларды қызметтері

3. Виртуальды лабораторияны жұмыс режимдері

4. Тұқым қууды хромосоңмалық теориясы


  1. Лабораториялық жұмыстар

6. Әр тұрлі жануарларды хромосоңмаларыны диплоидты жиынтығы

7 Томас Хант Морганны өмірбаяны

8. Әдебиеттерді тізімі

МЕНДЕЛЬДІ ЗА ДАРЫ БОЙЫНША

ЖАЛПЫ МӘЛИМЕТТЕР
Баждарламаны мiндетi – Мендельдi дискреттiлiк гендер идеясын дұрыс тұсiндiру, ата-аналары мен ұрпақтарында гендердi сыртқы көрiнiс заңдарын көрсету. Соңнымен бiрге баждарлама генотип және фенотип, доминанттық және рецессивтiк деген генетиканы фундаментальдi тұсiнiктерiн қосымша ашып көрсетедi. Баждарлама генетикалық тәжiрибелердi жүргiзудi және генетикалық терминологияны үйретедi.

Бұл баждарламаны құрастырушылар тажы бiр мақсат көздедi. Ол - математикалық ойлау мкдениетiн дамыту. Бұжан Мендельдi өте тамаша және қарапайым математикалық моделi мысал бола алады. Бұл мысалда кез келген ойланжан жұмыс, оны теориялық моделiн жасаудан басталатыны көрiнiп тұр. Кейiнiрек тәжiрибеде оны сынау кезе дерi жүредi. Модель жаңа жаждайларда зерттелген объектiнi қандай болатындығын болжаужа қолданылады.

жалымны өмiрбаянында берiлген фактiлер мен соңл кездегi қалыптасқан жылыми көзқарастар жаңалық ашуда көмек көрсетпедi. Соңнда да жалымды таждыр тауқыметтерi қажытқан жоқ. Мендельдi жылыми адалдығы, мақсаткерлiк қажырлылыжы мен е бексүйгiштiгi кейiнгiлерге оқуда және өмiрде үлгi бола алады.

Баждарламаны интерактивтi интерфейсi Мендельдi тәжiрибелерiнi моно- және дигибридтi будандастыруды барлық нұсқауларын қайталаужа мүмкiндiк бередi. Фенотип және генотип, доминанттылық және рецессивтiк, қорытындыларды сандық қатынастары және оларды кездейсоңі өзгерiстерi еске алынады. Экспериментальдық объект, Мендельдегiдей, Pisum sativum (бақша бұршажы). Зерттейтiн белгiлер бұршақты тұсi мен пiшiнi , ал альтернативтi көрiнулер – сары-жасыл , тегiс-бұжыр . Баждарлама өсiмдiктердi будандастыруда гүлдерде, тоза қап пен жатында жұмыстарды шеберлiкпен жасауға мүмкiндiк бередi. Осы жұмыстар далада жүргiзiлетiн тәжiрибедегiдей қата белгiлi бiр уақытта жүргiзiледi.

Мендельдi за дары баждарламасында төмендегiдей әдiстемелiк және анықтама материалдары бар.


  1. Интерфейстi сипаттамасы.

  2. Интерфейстi интерактивтi ортасында Жұмыс iстеуге арналжан нұсқаулар.

  3. Баждарламамен Жұмыс iстегенде пайдаланатын Мендельдi ақыл-кенестерi.

  4. Мендельдi теориялық идеялары мен тәжiрибелерiнi сипаттамасы.

  5. Мендельдi за дары бойынша лабораториялық жұмыстар мен есептер.

  6. Қолданылжан генетикалық және басқа терминдердi глоссарийi.

  7. жылыми кдебиеттер мен оқулықтарды тiзiмi.

  8. жалымны өмiрбаяны.

МЕНДЕЛЬДI ЗА ДАРЫ БОЙЫНША

ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАР МЕН ЕСЕПТЕР
Лабороториялық жұмыс 1
Тақырыбы: ИНТЕРФЕЙСПЕН ТАНЫСУ, ОНЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚЫЗМЕТІН ОҚЫП ҮЙРЕНУ.


ИНТЕРФЕЙСКЕ СИПАТТАМА ЖӘНЕ ОНЫҚ ИНТЕРАКТИВТI ОРТАСЫНДА ЖҰМЫС IСТЕУГЕ АРНАЛЖАН НҰСҚАУЛАР

Баждарламаны қазақ және орыс тiлдерiнде Мендельдi за дары деген сурет бастайды. Баждарламамен жұмыс қарым-қатынас тiлiн тандаудан басталады. Ол - Қазақстан Республикасындажы мемлекеттiк тiл-қазақ және ресми тiл – орыс тiлдерi. Пайда болжан суретте 2 кнопка бар: ҚАЗАҚ, РУССКИЙ. Тышқанды шерту (төменде тек шерту деп қолданылады) арқылы керектi тiлдi тандаужа болады. Шерту арқылы суреттi көшiруге болады. Экранда 19 жасырдажы вена мектептерiне Ұісас жабдықталжан жарық бөлме көрiнедi. Интерфейстi жалпы бейнесi суретте көрсетiлген.


С
оңл жақтажы жоғарғы бұрышта Мендельдi портретi орналасқан. Курсоңрды портретке бажыттаса – Мендельдi ақыл-кенес көмекшiсi пайда болады. Бұл көмекшi 30 секундтан соң жойылады немесе экранны кез келген жерiнен тышқанды шерту арқылы өшiруге болады. Портретке шерту – баждарламамен бiрге жүретiн әдiстемелiк, оқу және мажлумат материалдарды ашады.
Портреттi о жағында таза линияны және гибридтердi бұршақтарын сақтайтын бөлiмдерi бар шкаф орналасқан. Таза линиялары бөлiмiнде белгiлi фенотипi және ожан сәйкес келетiн генотипi бар 4 бұршақ бар. Моногибридтер режимiнда тандалжан белгiмен альтернативтi жұп қалады. Таза линияларды бұршақтары баждарламалық тксiлмен жойылмайды.

Таза линиялар кестешесiнде шертсе шкафтажы Гибридтер бөлiмi ашылады және керiсiнше. Гибридтер бөлiмiн компьютерлiк селекционер өзiнi гибридтерiмен толтырады. Шкафта сақталжан, бiрақ керегi жоқ гибридтi бұршақтарды көгершiнге апарып қоректендiру арқылы жоюжа болады. Егер асты суретiн шертсе, шкафты бөлiмшесi гибридтерден тұтас тазарады.





Экранны төменгi бөлiгiнде эксперимент үшiн алынжан өсiмдiктердi өсiретiн 2 ваза орналасқан. Таза линиялары және Гибридтер бөлiмдерiнен бұршақты вазажанапару арқылы себу жүргiзiледi. Вазаны астында Р латын крпiмен белгiленген ата-аналар кестешесi бекiтiлген. Кестешеде генотип, фенотип және ата-аналарыны жынысы көрсетiледi.

Экран ортасында Пеннетт торы бар төртбұрышты ринг орналасқан. Торда Моногибридтер режимiнде 4 Үяшықтар бар, ал Дигибридтер режимiнде -16. Моногибридтер режимiнде торды ұяшықтарында меню көрсетiледi. Бiр белгiсi альтернативтi байқалатын бұршақтарыны жұбы. Жұмыс Моногибридтер режимiнде бiр жұп тандалжаннан кейiн басталады.

Дигибридтер режимiне mono-, di- қосқышын шерту арқылы өтуге болады. ұяшықтарды саны 16-жа дейiн көбейедi. Қайталап шерту-торды Моногибридтер режимiне қайтарады. Режимдердi iске қосатын mono-, di- қосқыштары экранны жоғарғы о жағында орналасқан.

Рингтi жоғарғы бөлiмiнде өздiгiнен тоза дандыру (бiр ата-анасы болса) немесе Будандастыру (екi ата-анасы болса) белгiсi бар кнопка бар. Ол кнопканы басу арқылы ұрпақты алужа болады. ұрпақты фенотипiн торды ұяшыжындажы бұршақтар көрсетедi. Бұршақты үстiне курсоңрды бажыттаса кестеше пайда болады. Кестешеде бұршақты генотипi көрсетiлген. Егер S компьютер қосылса, кестешеде осы ұяшықтағы бұршақ санын көруге болады. ұрпақты бұршақтарын Пеннетт тордан Гибридтер шкафыны А және В бөлiмшесiне тышқан арқылы тасуына болады. Гибридизациядан соң торды бұршақтардан тазарту керек. Ол үшiн рингтi төменгi жағындажы Құс деген кнопканы басу керек.

Соңл жақтажы қабыржада Манипуляция режимiнi қосқышы – лупа орналасқан. Ол екi ата-аналық өсiмдiк бар кезде жұмыс iстейдi. Лупаны бейнесiнде тышқанды шертсе келесi өзгерiстер жүредi. Екi өсiмдiкте бұршақты үлкейтiлген гүлдерi лупа арқылы көрсетiледi. Манипуляция режимiндегi iс-крекеттер күнтiзбе арқылы уақыт бойынша жүргiзiледi. Манипуляция режимiмен бiрге күнтiзбеде күндер санала бастайды. Автоматты тұрде 1 күн 5 секунд деп алынады. Қолданушы басқа те еудi алуына болады. Ол үшiн тышқанны о кнопкасымен күнтiзбе бейнесiнi үстiнен шерту керек. Тұсетiн менюда уақыт тандау жұмысын жүргiзу керек.

Курсоңрды гүлге қойса гүл ашылып, өсiмдiктi генеративтi мүшелерi — тоза қап және жатын көрiнедi. Манипуляция режимiнде курсоңржа тоза қапты алып тастау үшiн, кiшкентай қайшы берiледi. Тышқанны соңл жақтажы кнопкасын басу арқылы тоза қап алынып тасталынады. Операцияланжан өсiмдiк – аналық болады, ал екiншiсi - аталық болып саналады. Бұл факт ата-аналар кестесiнде жыныстарды белгiсiмен белгiленедi. Бұл операцияны кез келген өсiмдiкке 7 күннi iшiнде жасауға болады. Белгiленген уақыттан кейiн өздiгiнен тоза дану жүредi. Операциядан кейiн кiшкентай қайшыны орнына тоза қап күлтесi пайда болады. Ол курсоңр тоза ды аталық өсiмдiктен аналыққа тасымалдаужа мүмкiндiк бередi. Тышқанны соңл жақ клавишасын шерту арқылы тоза қаптан тоза Үсталынады. Курсоңрды жатынжаналып келiп орналастыру керек. Келесi шерту - тоза дандырады. Бұл крекет Манипуляция режимiн автоматикалық жолмен аяітайды. Бұл крекет 8 күнге, аталық гүлде тоза пiсiп-жетiлгенге дейiн және 10 күннен кейiн тоза ны ұрықтандыру қабiлетi жойылжанжа дейiн жүргiзiлуi керек. Көрсетiлген уақыттан шыжып кетсе жұмыстарды нктижесi дұрыс болмай шыжады.


Экранны төменгi бөлiмiнде арнайы санақ машинасы орнатылжан. Оны соңл жағындажы қабыржасында S символы бар. Курсоңрмен осы символды бiрге орналастыру керек. Тышқанмен шерту машинаны iске қосады (алдын-ала Пеннетт торын тазартып алу керек).

Кейiнiрек терезелерi бар сурет пайда болады. Терезелерде өсiмдiктердi саны және олардан алынжан бұршақтарды орташа өнiмi көрсетiледi. Автоматикалық жолмен, отыз өсiмдiк және қырық бұршақ берiлген. Бұл Мендельдi экспериментальдi материалындажы санына сәйкес, 30х40=1200 бұршақ. О жақта өсiрiлген бұршақ санын көрсететiн терезелер бар. Шкалада төрт терезе - кр генотипке бiр терезеден. Төменiрек келесi шкалада өнiмнi бөлiктерiнi қатынасы көрсетiлген. Екi терезеде өсiмдiктер өздiгiнен тоза дандырылжаннан немесе будандастырылжаннан кейiн көрсеткiштермен толтырылады. Жұмыс барысында тәжiрибелiк материалды санын көбейтуге немесе азайтужа болады. Бұл Мендель заңдарыны дәл байқалуына ксер етедi. Бұршақтарды шындық санымен Жұмыс iстеу, кездейсоңі бұрмаларды әсерiн бақылаужа мүмкiндiк бередi.

Компьютердi соңл бөлiмiнде Дельта деген кнопка бар. Осыны көмегiмен Статистика режимi iске қосылады. Бұл режимдегi жұмыс Мендельдi за дары көптеген будандастыруды нктижесi ретiнде статистикалық байқалынатынын көрсетедi. Статистика режимi оқытушылар мен оқушылардан ықтималдылық теориясын бiлуiн қажет етедi және Мендельдi заңдарын тере оқып-үйрену үшiн қолданылады.

Пеннетт торы – генетикалық будандастыруды нктижесiн жазужа ы жайлы кесте. Ол 45 градусқа бұрылжан ұяшықтары бар тiкбұрыш. О және соңл жақтарын жажалай крiптер жазылжан. Бұл гаметаларды генотипiнi символдары. крiптер екi белгiге сәйкес. Бiрiншi белгiсi – Бұл бұршақтарды тұсi: Y – сары, y – жасыл, ал екiншiсi – оларды қабықшасыны пiшiнi: R – тегiс, r – бұжыр. О жақтажы және соңл жақтажы крiптердi тұсi кр тұрлi. Егер бiр жана ата-анасы болса крiптердi тұсi аналық және аталық гаметаларды көрсетедi. Ал екi ата-аналары бар жағдайда гаметаларды қандай ата-анасына жататындығын көрсетедi. Пеннетт торыны крбiр ұяшыжыны өз координаты бар: моногибридтерде 2, ал дигибридтерде 4 крiптен тұрады. Координаталар сәйкес келетiн гаметаларды крiптiк символдарыны қосылуыны нктижесiнде пайда болады. ұяшықты крiптiк координатасы гибридтi зиготаны символы болып қалады. Төменде сипатталатын, арнайы режимде жұмыс iстегенде, осы символды құрамында кр ата-ананы белгiлерi өзiнi тұстерiн сақтайды. крiптердi тұсiне қарай гибридтi организмнi генетикалық белгiлерiнi шыжу тегiн анықтаужа болады.

Егер Дигибридтер режимiнде бұршақтарды еккеннен кейiн торды соңл бұрышында орналасқан кнопка басылса Генотип-Фенотип режимiнi жұмысы активтендiрiледi. көздiгiнен тоза дандыру немесе Будандастыруы кнопкалары жаңа нктижеге алып келедi. Пеннет торыны кр ұяшыжында бұршақты өзi емес, оны төрткрiптi генотипi пайда болады. Шкафтажы Таза линиялары деген жазуды орнына Фенотиптер деген жазу пайда болады. Шкафты Фенотиптер бөлiмшесiнен бұршақты алып, Пеннетт торыны бiр ұяшыжына апаруға болады. ұяшықта бұршақ крiптi генотиптi үстiне орналастырылады. Егер алынжан бұршақты фенотипi көрсетiлген генотипке сәйкес келсе оны ұяшық қабылдайды. Ал сәйкес келмеген жағдайда ұяшық бұршақты қабылдамайды. Шкафтажы бұршақтарды тандау тордажы ұяшықтарды соң жысы толжанжа дейiн соңзылады. Бұршақтарды дұрыс немесе дұрыс емес тандалуы және де торды фенотип бойынша қалыптасуы дыбыс сигналдарымен жалжасады. Генотип-Фенотип режимi дигибридтi будандастыруға жана ткн. құс деген кнопканы басса, режимнен жұмысты кез келген денгейiнен шыжужа болады.

Осындай интерактивтi Пеннетт торы генотиптi символ арқылы жазу ережелерiн үйретедi және бұршақтарда оны фенотиппен байланысын тұсiндiредi. Гендердi доминантты және рецессивтi байқалу заңдарын бiлу торды бұршақтарды фенотипi бойынша қателеспей толтыруға мүмкiндiк бередi. Шкафты Фенотиптер бөлiмшесiнен бұршақтарды алып арналжан ұяшыққа жинаужа болады. Торды өзi - қолданушыларды (оқушыларды ) бiлiмiн бажалап, тандауын қабылдайды немесе қабылдамайды. Осындай жаттыжу - алынжан бiлiмдi баянды етуге және бақылау жүргiзуге мүмкiндiк бередi.

Торды о кнопкасы магистрлiк бөрiкше деп белгiленген және Магистрлiк денгей режимiн iске қосады. Баждарламаны iске қосқанда Бұл режим автоматикалық жолмен активтi емес жаждайды қабылдайды. Бұл таза линияларды бұршақтарыны , гибридтердi және оларды гаметаларыны генотипiнi крiптiк символдарын көрмеге қойып көрсеткенiн бiлдiредi. Магистрлiк денгей деген кнопканы басса, өсiмдiктердi генотипi туралы ақпараттарды барлыжы жойылады. Бұршақтарды қарастыржанда оны генотипi көрсетiлмейтiнi белгiлi. Тек қана доминантты белгiнi сыртқы көрiнiсiн – фенотипiн байқаужа болады. Соңндықтан да, Магистрлiк денгей режимiнде жұмыс iстеу шындық тәжiрибеге сәйкес. Генотип туралы мклiметтi арнайы тәжiрибелердi негiзiнде және логиканы көмегi арқылы алужа болады. Магистрлiк денгей режимiндегi жұмыс оқытуды аяітау кезе дерiнде бiлiмдi баянды етедi және бақылайды.

Санақ машинасыны о қабыржасында About кестешесi орналасқан. Тышқанды шерту арқылы баждарлама және оны құрастырушылар туралы ақпаратты алужа болады.

Ландшафты бар есiкшеде (экранны төменгi о жағында орналасқан) немесе х белгiде (экранны жоғарғы о жағында орналасқан) тышқанды шерту арқылы баждарламаны жұмысын аяітаужа болады


Лабороториялық жұмыс 2

Тақырыбы: Мендельдi заңдарын теориялық негiзде оқып-үйрену





Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5   6




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет