Мақала қазақ және түрік тілдеріндегі зооним компонентті фразеологизмдерге арналған
жүктеу/скачать 375.33 Kb. Pdf көрінісі
|
| [құйрығын]кесісті [кесті, үзді, кесе айырылыс-
ты] деген тіркестің кетісті, араздасты, мүлде безді деген мағыналары көрсетілген (Kenesbaev I., 2007: 73). Мағыналары ортақ қолданыстағы екі тіркестің ғұрыптық негізі, өзіндік ерекшелігі бар, яғни ат құйрығын кесісті деген ұғымның мәні біраз еңбекте айтылып жүргендей, тек екі адамның арасындағы қатынастың үзілді-кесілді тыйылғанын білдіреді деумен ғана шектелгеніміз дұрыс емес екен. Аталған тіркестің мәні «Қазақтың этнографиялық ұғымдар жүйесі» деген энциклопедиялық еңбекте былай- ша көрсетіледі: «бұл ұғым фразеологизмнің онтологиялық негізі дәстүрлі қазақы ортада белгілі бір ру қауымдағы адамдардың саны генеологиялық мөлшерден, яғни жеті атадан тым асқан жағдайда келесі генеологиялық топтың бөлініп шығуына байланысты ғана атқарылатын ғұрыптан бастау алады. Осы ғұрып бойынша бөлінетін топтың игі жақсылары – ақсақалдары, билері, батырлары және т.б. алдын ала керілген ала арқаннан аттайды және арнайы дайындалған ала жылқының құйрығын екі жақтың әдейі белгіленген адамдары екеуара кесіседі. Бұл бұған дейін жақын ағайыншылық қатынаста болып келген екі топтың арасында туыстық қарым-қатынастың енді күрт тыйылғандығын және олардың өзара қыз алып, қыз берісу құқығына ие болғандығын ғұрыптық жолмен айғақтау болып табылады» (Энциклопедия I, 2011: 245). Бұл фразеологизмнің осы ғұрыптық негізі кейін әр түрлі себептермен ұмытылып, ол адамдардың арасындағы жоғарыда айтылғандай, бұрынғы достық қарым-қатынастың үзілгендігін ғана білдіретін тұрақты сөз тіркесіне айнал- ды. Мұндай кепті кез келген қоғамның тарихи ғұмырында болып тұратын контаминациялық түрленіс үрдісімен түсіндіруге болады. Қазақ халқының деректері бойынша ат кекілін ке- су мен ат құйрығын кесісу тіркестерінің қалыптасуының ғұрыптық негізіне жеке-жеке тоқталуды жөн деп санадық. Ат кекілін кесу – қазақы ортадағы әдеттік- құқықтық қатынасты реттейтін ғұрыптық мәні бар үрдістің атауы. Адамаралық, тіпті руаралық қатынастар мүлдем үзілді дегенді білдіретін ғұрыптық шара. Бұндай құбылысқа бірден- 41 А. Раева бір себепкер адам өлімі болады. Құныкер (кісі өлтіруші) жақ пен құн талап етуші (кісісі өлген) жақтың ешбір бітімге, тоқтамға келе алмаса, тараптар екі араларына ұзын ала арқан тастап, бір шетке өлген жігіттің мінген атын әлеміштеп, тұлдап әкеліп байлайды. Егер құн талап етуші жақ құныкердің төлеген құнына келісе алмаса, ат кекілін кесу арқылы «жанға жан, қанға қан» де- ген кек алуға көшкендігі туралы белгі береді. Ол үшін кекілі кесілген аттың шолақ кекілін шоқтап, түбінен буып тастайды. Ат кекілін кесудің тағы бір түрі ағайын-туыс, құда-жегжат, дос-жаран арасында «бетке салық, сүйекке таңба» түссе немесе бір-біріне «кешпес жамандық» жасаса, кінәлаушы – уәжі орынды жақ қарсы жақтың ішіндегі айыпкердің мініп жүрген атының кекілін кесіп әкетеді (Энциклопедия I, 2011: 245). Ат құйрығын кесісу/үзу – бұрын жақын сый- ластық, достық, кейбір жағдайда, тіпті туыс- қандық қатынастағы адамдардың ара сын дағы байланыстың ерекше себептермен мүлдем үзілгендігін білдіретін ұғым. Осыған байланыс- ты, ат құйрығын кесісу деп келетін тұрақты сөз тіркесі фразеологизм қалыптасты. Ат құйрығын кесудің ат кекілін кесу деп аталатын үрдістен айырмашылығы – мұнда бір-бірін айыпқа жығу немесе құн даулау мақсаты қойылмайды. Өйткені ат құйрығын кесуге себепкер фактор- лар көбінесе, моральдық этикалық сипатта бо- лып келеді. Қарсы тараптар ауылдың, кейбір жағдайда, бүкіл ру-қауымның игі жақсыларының алдында өзінің уәжін айтады. Яғни арадағы бітіспес дауға айналған реніштің нақты себептері айғақталынады. Бірақ ол себептердің моральдық этикалық салдары ауырлығын баса көрсетуге тырысады. Айыптаудың түпкі мәні – айыпталушының ата-баба жолының принциптері мен нормаларынан мүлдем ауытқығандығын дәлелдеу. Айыптаушының уәжінің көшпелі ор- тада айрықша қастерленетін ата-баба жолының принциптері мен нормаларына негізделуі – ең әсерлі, ең мықты аргумент (өйткені ата-баба жолы – дәстүрлі өмір салтының идеологиялық тірегі, әрі моральдық-этикалық негізі). Тараптар бітімге келе алмай, араздық тым ушықса немесе тым қатты кетіссе, олар жерден топырақ уыстап алып, «алды артыңнан бір уыс топырақ» деп бір-бірінің артынан шашады. Мұндайда, тіпті, «қараң батсын, жерге кір!» немесе туғаныңда қуансам да, өлгеніңде жыламаймын» деген ау- ыр сөздер айтылуы да мүмкін. Уәжі орынды адам өзін жәбірледі деп тапса, ол отбасымен басқа жаққа көшіп кетеді. Тіпті, осындайда басқа руға кірме болып сіңіп кететін жағдайлар да ұшырасты. Тараптардың бір-бірінен іргесін мүлдем аулаққа салу үрдісін ат құйрығын ке- су деп атайды. Осындай жайтқа байланысты ара ағайын ортаға араласып, қарсы жақтарды бітістіруге, татуластыруға тырысады. Деректер- ге қарағанда, ара ағайынның көп күш салуының нәтижесінде араздасқандардың басым көпшілігі өзара тіл табысып, татуласып отырған (Энцикло- педия I, 2011: 245). Ат құйрығын кесу ұғымының онтологиялық негізі белгілі бір ру-қауымның демографиялық шегінің мөлшерден тым асқынуына, осыған байланысты жайылым және т.б. табиғи ресурстардың тапшылығы себепті әлгі ру-қауымнан келесі этникалық ұжымның енші алып, бөлек шығу үрдісінде атқарылатын ат құйрығын кесісу ғұрпынан бастау алады. Демек жоғарыда атап өткен ат құйрығын кесісу мен ат жүктеу/скачать 375.33 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|