Марий йылме программе

Йылме лывыртыме паша шуко шºрынан: 1) шочмо йылмысе кажне йўкым чын да раш ойлаш туныктыман, предложенийын интонацийжым эскерыман, паузым моштен ыштыман; 2) йочан мут чондайжым эреак пойдарен шогыман, южо шомакшын мом ончыктымыжым рашемдыман; 3) предложений-влак пеш шуко тўрлӧ кышкаран лийыт, нуно урокышто лончылалтшаш да тунемше-влакын предложений чонымо конструкцийыштым пойдарышаш улыт; 4) предложений-влак икте-весышт дене ушнен, кылдалт шoгышо ойлымашым ыштат. Ончыч туныктышо ямде текстым пуа, кузе чоналтмыжым умылтара, вара тунемше-влак шкештат кўрылтде кутырымашке ушнат.

Йылме лывыртыме паша кажне классыште ышталтеш. Тудо литератур лудмаш, возымаш да йылме уроклаште шукталтеш. Лудмаш уроклаште йоча-влак йодыш-шамычлан вашештат, мо нерген лудмыштым каласкалат, серымаш урокышто сўрет почеш предложенийым але изирак ойлымашым чонат, эскерымышт негызеш каласкалат. Йылме уроклаште изложений ден сочинений-влак возалтыт. I классыште йоча-влак изложенийым огыт возо, но ямдылалтмаш паша ышталтеш. Лудмын содержанийжым каласкалымаш устный изложений лиеш. Ямде план почеш радамын каласкалат туныктена гын, II классыште изложений возымашке куснаш куштылгырак лиеш. I классыштак сочиненият эртаралтшаш. Тудат устный лиеш. Йоча-влак темлыме тема почеш, тўнал пуымеке, йомакым умбакыже чонен кертыт. II класс гыч йодыш-влак да сўрет почеш сочиненийжымат сераш тўналыт.

Кажне классыште творческий пашалан кугу вер ойыралтеш. Тудлан кок арняште ик шагат наре пуалтшаш.

II-IV класслаште кажне тунемме чырыклан 2 изложенийым серыктат. II классыште изложенийлык текстын кугытшо 40-55 мутан лиеш, III классыште – 60 - 75 мутан, IV классыште – 80 - 95 мутан.Сочиненийыште икшыве шке шонымашыжым шке шомакше дене серен ончыктышаш. Миниатюр сочинений гыч тўналын, сўрет, диа- да кинофильм, лудмо книга, эскерымаш да шонкалымаш негызеш серымашке кусныман.

II классыште изложений семынак сочиненийымат кажне чырыкыште эртарыман. Тўналтыш жапыште тудым кугыт шот дене изиракым ыштыктыман. III-IV класслаште изложенийлашке шке шонымашым пуртыкташ тўналман. Сочиненийым изиш утларак темлена. III-IV класслаште кажне тылзын ик сочиненийым возыкташ кўлеш.

Тунемме ий мучко тынар письменный паша серыкталтшаш:

Чистописаний урокышто мом возыктышашым программыште ончыктымо

гынат, тунемше-влакын каллиграфический йонылышыштым тӧрлаташ манын, шке гыч серышаш буквам темлаш ӧрман огыл. Тунемше-влак могай буквам уданрак возат, могай ушалтмашым йонылыш ыштат, кунам кўрылтышым колтат, тудлан жапым шукырак ойырыман.

Тунемше-влакын шинчымашыштым тергымаш. Марий йылме дене йоча-влакын налме шинчымашышт сай да пенгыде лийже манын, ушештарыме, иктешлыме да тергыме пашам луштарыман огыл. Сандене тыглай да контрольный возен налмаш эртаралтшаш. Йоча-влак печатный, тыгак письменный текстымат серен налаш тунемыт. Пеш эркын да утыждене писын возымат шотлан ок тол. Икшырымын серыме лач лиеш. Тунам тунемше-влак ик минутышто тынар буквам возен кертыт: I классыште – 10 буквам, II классыште – 20 буквам, III классыште – 36 буквам, IV классыште – 40 буквам. Тыгодым ученик иканаште шонкален да мом серымыжым умылен шукта.

Возен налмаш дене пырля тўрлӧ диктант-влак (шижтарыше, умылтарыше (комментированный), творческий, контрольный да мутер диктант) рўдӧ верым налыт. Туныктышо сынан изложений ден сочинений-влак программыште ончыктымо наре сералтшаш улыт.

• 
  текстын содержанийжым тичмашын але ойыркален каласкалышаш;
  

• 
  сылнымутысо геройын образшым лончылаш тўналшаш: персонажым автор могайым сўретлен, геройын илышыж гыч мо пале, персонаж могай, койыш-шоктышыжо пашаштыже, шонымаштыже да йылмыштыже кузе коеш, авторлан, шкаланже геройжо келша але уке;
  
• 
  герой нерген шке шонымашыжым каласен кодышаш але сочинений семын возен ончыктышаш;
  
• 
  темлыме списке почеш, картотек дене пайдаланен, книгам библиотекыште шке ойырен налшаш да лудшаш;
  
• 
  наизусть 13-15 почеламутым палышаш.
  

• 
  арун да чаткан, йонылыш деч посна ончен возен налшаш, серыме писылык тыгай лийшаш: икымше пелийыште 1 минутышто 35 буква, кокымшо пелийыште – 45 буква; 50-55 шомакан диктантым серышаш; возен налме да диктовка почеш серыме годым тунемме орфограмм-влакым шекланышаш, мутлан: пенгыде да пушкыдо согласный йўк-влакым чын ончыктымаш, тўрлын йонгалтше йон; да пич согласный-влакым ик семын серымаш, ударенийдыме ö, о,_; e гласный мучашан тўрлӧ ойлымаш ужашым гармоний закон дене келыштарымаш, почеш мутым посна возен ончыктымаш да молат;
  

• 
  предложений мучашеш. интонаций дене келшышын точкым, вопросительный да восклицательный знакым шындышаш;
  

• 
  ойлымаш ужаш-влакым нунын грамматический ойыртемыштлан энертен палышаш, мутлан, лўм мут предметам ончыкта, тудо-числа да падеж дене вашталтеш;
  

• 
  предложенийым синтаксис могырым лончылышаш, тўн да второстепенный член-влакым ойырышаш да йодыш почеш шомак-влак кокласе кылым рашемдышаш;
  

• 
  тўшкан ыштыме 3-4 пунктан план почеш 50-60 мутан изложенийым серышаш;
  

Тўналтыш класслаште тунемше-влакын шинчымашышт ден моштымашыштым аклыме нормо-влак тунемме материалым пенгыдын да келгын умылен налаш йоча-влаклан полшышаш улыт.

Нине нормо-влак йоча-шамычын кузе тунеммыштым эреак терген шогаш, почеш кодмыштым да умылен шуктыдымыштым пытараш, начар отметкым налмыштлан корным петыраш йӧным пуат.

Тунемше-влакын шинчымашышт ден моштымыштым чын аклымаш - туныктышын пашаштыже процент верч тыршымым корангдаш, туныктышо ден тунемше-влакын пашаштышт формализм деч утлаш полшышо пеш кўлешан йӧн.

Чын шындыме отметке йоча-влакым кумылын тунемаш тарата, лудын-возен моштымо усталыкым чарныде виянден толаш полша.

Тунемше-влакын шинчымашышт йодыштмо йӧн дене да возыктымо контрольный паша дене тергалтеш. Возыктымо контрольный паша тергышаш тема дене йоча-влакын теоретический материалым сайын тунем налмышт да тудым кучылт мошташ ямдылалт шумышт почеш веле эртаралтеш.

Йодыштмаш – тўналтыш класслаште тунемше-влакын нине ужаш дене шинчымашышт ден моштымыштым аклыме пеш кўлешан йӧн. Ойлымо вашмутлан отметкым шындыме годым теве мо шотыш налалтеш: 1)вашмут тўрыс да чын мо; 2) каласкалымыжым тунемше кузе умылен; 3) радам дене каласкала мо да ойлымо йылмыже могай.

Тунемшын тичмаш вашмутшо, поснак III - IV класслаште, туныктышын темлымыж почеш кўрылтде каласкалыме лийшаш да тунемше материалым сайын умылымыжым ончыктышаш: вашмутшым (правилым, определенийым) йоча шке примерже дене пенгыдемден моштышаш, туныктышын кўштымыж почеш текстыште кўлеш грамматический категорийым (предложений членым, ойлымаш ужашым, мутын ужашыжым, падежым, числам, жапым да молымат) палышаш; темлыме правиллан мут-влакым муын, нунын возалтмыштым умылтарен моштышаш, практический упражненийым ыштыме годым да эн ончычак мутым тўрлӧ йӧн дене (буква ден йўкым умылтарыме, состав дене, морфологически) лончылымо годым, тыгак предложений нерген каласкалыме годым шинчымашыжым шкевуя да чын кучылтшаш.

Изи школьник-влакым ойлаш туныктымо тўналтыш жапыштак нунын вашмутышт ўшандарыше, негызлыме лийшаш, шкевуя каласкален, йоча-влак ойыштым чын чонышаш улыт (шонымым радам дене каласкален пуат, мутым кучылтмо, предложений ден мут сочетанийым чонымо шотышто литературный йылмын нормыжым огыт пудырто).

тунемше тичмаш да чын вашмутым пуа; программыште палемдыме материалым сайын умылен налын; вашмутшым шке примерже дене пенгыдемда; мут ден предложенийым лончылымо, тунемме грамматический категорийым текстыште палыме годым шинчымашыжым шкевуя да чын кучылтеш, мутын кузе возалтмыжым да препинаний знак шындымым умылтарен мошта; вашмутым радам дене, кўрылтде каласкален пуа, ойлымыж годым йылме шотышто йонылышым ок ыште, но ик изи экшык лийын кертеш.

тунемше «5» отметкылан палемдыме требований дек лишемше вашмутым пуа, но ойлымыж годым йылме шотышто, тыгак чын каласыме правиллан примерым ешарыме, текст дене пашам ыштыме, мут ден предложенийым лончылымо годым ик-кок йонылышым ышта да шкевуя але туныктышын изиш полшымыж дене тӧрлата.

тунемше каласкалыме материалым пўтынь налмаште умыла, но вашмутшо тўрыс огыл, туныктышо шке йодышыж дене полша; йоча правилым шке примерже дене пыкше пенгыдемда; текст дене пашам ыштыме, мут ден предложенийым лончылымо годым йонылышым ыштылеш да туныктышын полшымыж дене веле тӧрлата; материалым каласкалымыж годым радамым луга, кўрылтде ойлен ок керт, мутым кучылтмо, мут сочетаний ден предложенийым чонымо годым йонылышым ыштылеш.

тунемше кўлешан правилым але тунемме материал гыч шукыжым ок пале, правилым, определенийым каласымаште йонылышым ышта, нуным вес семын умылтара, мут ден предложенийым сайын лончылен ок мошто, туныктышын полшымыж денат шке йонылышыжым тӧрлатен ок керт; чарнен-чарнен ойла, каласкалыме радамым луга, йылме шотышто шуко экшык уло.

Тергыме жаплан программе почеш сайын тунем налаш да пенгыдемдаш кўлшӧ тўн правил ден теоретический шинчымашым ойлымо годым вашлиялтше ситыдымаш кугу йонылышлан шотлалтеш. Нунын кокла гыч поснак кумдан шарлышыже тыгай: правилым, определенийым умылыде тунем налмаш, шке примерым каласен да кучылт моштыдымаш.

Программысе южо йодыш йоча-влакым тыглай гына палдараш темлалтеш. Садлан нунын дене йоча-влакын шинчымашыштлан отметке ок шындалт.

Икымше классыште йоча-влакын шинчымашышт ден моштымышт идалык мучко тергалтеш. Возаш туныктымо жапыште тўрлӧ изи паша ышталтеш: йоча-влак тунемме кугу да изи буквам, посна слогым, куштылго мут-влакым диктоватлыме почеш возат, кид дене возымо да печатлыме шрифтан мут ден кўчык предложений-влакым серен налыт.

Тунемме ий мучаште тыгай контрольный паша эртаралтеш: йоча-влак печатлыме шрифтан предложений-влакым возен налыт да диктоватлыме почеш изи текстым возат.

Тергыме да возаш туныктымо паша II-IV класслаште тыгай: диктант, мутер диктант, текстым возен налмаш, изложений, сочинений, грамматический лончылымаш.

Контрольный паша тыглай (текущий) да иктешлыше лиеш. II-IV класслаште утларакше грамматический заданиян диктант (текстым возен налмаш) эртаралтеш. Грамматический заданийже – мут ден предложенийым тичмашын але южо йодыш почеш лончылымаш. Тыгодым кок отметке шындалтеш: иктыже – диктантлан, весыже – грамматический заданийым шуктымылан.

Возымо контрольный, паша мыняр гана эртаралтеш? Программысе поснак кўлешан южо йодыш але пўтынь изи тема шотышто тунемше-влакын шинчымашышт ден моштымыштым тергаш кўлеш гын, контрольный пашам возыктыман. Текстыште тиде тема дене тўн орфограмм, препинаний знак-влак лийман. Нуно ончыч налме шинчымаш ден моштымашын мочол пенгыде улмыштым палаш полшышаш улыт.

Диктант текст шке нелылыкше дене кокла шотан лийшаш, тушко ончыч да кызыт тунемме правиллан орфограмм-влакым пуртыман. Текстыште мут-влак тиде классыште тунемдыме правилланат улыт гын, нуным доскаш возаш кўлеш; препинаний знакым туныктышо ойла.

Диктантын текстын кугытшо тыгай лийшаш: '

I класс.

Тунемме ий мучко – изи да кугу 2-3 буква, 2-3 слог, 2-3 мут але кок-кум мутан предложений. Идалык мучаште – диктант 15 мутан.

Моло классыште диктант тынар мутан лийшаш:

I классыште 25-30 минут ойыралтеш.

Туныктышо I классыште йочан возымо пашажым мутшо дене веле акла. Тидын годым, аклыме паша программын йодмыжлан келшен толеш але уке, шотыш налеш. Диктантыште вич экшык деч шуко огыл гын, сайлан шотлаш лиеш.

II - IV класслаште диктант тыге аклалтеш:

диктантыште йонылыш ден тӧрлатымаш уке, пашам чаткан, каллиграфийын йодмыжым эскерен возымо (буква-влакым икте-весышт дене – чын ушымо, кўлеш наре шӧрын возымо, икгай кугытан, лопкытан улыт да молат).

Ик графический йонылышым тӧрлатымылан «5» отметкым шындаш лиеш.

Южгунам каллиграфий нормо деч коранме, тыгак ик тӧрлатымаш уло (киен кодшо буквам шындыме, йонылыш возымо буквам тӧрлыме да т.м.). Туге гынат «5» отметкым шындаш лиеш.

диктантыште 1-2 орфографический (фонетико-графический) да 1 пунктуационный але 1 орфографический да 2 пунктуационный йонылыш уло. Пашам чаткан возымо, но каллиграфий нормо деч изиш коранме. Могай-гынат ешартыш ик тӧрлатымаш лийын кертеш.

диктантыште 3-5 орфографический (фонетико-графический) йонылыш уло, вариант тўрлӧ лиеда: а) 3 орфографический да 2-3 пунктуационный, б) 4 орфографический да 2 пунктуационный, в) 5 орфографический да 1 пунктуационный йонылыш. Пашам амыртыл возымо, каллиграфий нормо деч кугун торлымо. Могай-гынат ешартыш ик тӧрлатымаш лийын кертеш.

диктантыште 5-7 орфографический (фонетико-графический) йонылыш уло. Пашам амыртыл возымо, каллиграфий нормым чот пудыртымо.

Диктантыште йонылыш тыгай лиеда: мутым возымо годым орфографий правилым шотыш налме огыл, мутышто буквам кодымо але йонылыш возымо, мутым весе дене алмаштыме, тиде классын программыжлан келшыше препинаниий знак уке, шарнен шогаш учебникыште лўын ойырен палемдыме мут-влакым йонылыш возымо.

Диктантыште йонылышлан ок шотлалт:

1) орфографий ден пунктуацийын тиде классыштат, ончычат тунемдыме правилышт дене кылдалтше йонылыш;

2) предложений мучаште ик тана точкым шындыме огыл, но вес предложенийысе икымше мутшым кугу буква дене тўналме;

3) ик мут олмеш весым возымо, но шонымаш ок вашталт (синоним кучылтмо годым монь тыге лийын кертеш);

4) мутвожысо пытартыш согласныйым вес корныш вончыктарыме, но мутым слоглан чын шелме.

Диктантыште ик йонгылышлан шотлалтеш:

а) кок икгай орфографический але фонетико-графический тӧрлатымаш;

б) кок икгай пунктуационный йонылыш;

в) ик мутышто пачаш-пачаш ыштыме йонылыш; мутлан, кормыжташ мутым кок гана кучылтмо, кок ганажат ж олмеш ш буквам возымо;

г) кок изи йонылыш. Изи йонгылышыжо тыгай: а) мутышто ик буквам почела возымо (мутлан, тааче); б) мутым ик корно гыч весыш вончыктарыме годым кокымшо ужашыжым возыде кодымо; в) предложенийыште ик мутымак кок гана (почела) возымо; г) мутым возен пытарыме огыл.

Йоча-влакын шинчымашышт ден моштымыштым тергаш эртарыме тыглай (текущий) да иктешлыше письменный пашалан текстым учебник але доска гыч монь возен налмым аклыме годым отметкылык тыгай нормо кучылталтеш:

Грамматический заданийым шуктымым аклыме годым теве мом шотыш налаш кўлеш:

Мутер диктант тергыме тыглай (текущий) паша семын эртаралтеш. Текстыш утларак неле шомак-влак пурталтыт (нуным кажне классын программыштыже пуымо).

Мутер диктантын кугытшо II класслан – 4-6 мут, III класслан – 8-10 мут,

IV класслан – 10-12 мут.

Мутер диктантлан отметке II, III, IV класслаште тыге шындалтеш:

«5» отметке - йонылышдымо пашалан.

«4» отметке – 1 йонылышлан да 1 тӧрлатымашлан.

«3» отметке – 2 йонылышлан да 1 тӧрлатымашлан.

«2» отметке – 3-5 йонылышлан.

«1» отметке – 6 деч шуко йонылышлан.

II-IV класслаште тыгак тунемше-влакын шонымым кўрылтде возен моштымыштым тергаш лўмын паша ышталтеш. Тиде возаш туныктышо изложений да сочинений. Нунылан ик шагат деч шагал огыл ойыралтшаш. Чырыкыште возаш туныктышо 3 - 4 творческий пашам ыштыкташ кулеш.

Изложенийлык текстын кугытшо нылымше чырыклан тыгай:

II классыште – 30-40 мут, III классыште – 50-60 мут, IV классыште – 80-90 мут.

Изложенийлан текстым тўн шотышто каласкалыше (повествовательный) содержанияным налыт. III классыште сўретлыман да шонкалымашан ужаш пурталтеш.

Темыжат, содержанийжат воспитательный задачым шукташ полшышт да йоча-влаклан умылаш куштылго лийышт.

III-IV класслаште сочиненийын кугытшо – 0,5-1 странице;

III классыште 9-10 предложений (50-60 мут), IV классыште 11-12 предложений (70-80 мут).

Сочиненийлан ойырен налме тема илыш дене кылдалтташ. Йоча-влакын илышыштлан, пашаштлан да кумылыштлан лишыл лийшаш. Содержанийжым нуно куштылгын умылен кертышт, текстын чоналтме радамже раш лийже, йылмыжат йочан ийготшылан келшыже.

Изложенийым (сочиненийым) аклыме годым тўн шотышто теве мо шотыш налалтеш: изложенийыште текстым кўлеш наре тичмашын, радам дене почын пуымо мо, сочиненийыште могай текст шочын; йылме ойыртемже могай: мутым чын кучылтмо мо, мут сочетанийым, предложенийым кузе чонымо, орфографический грамотностьшо могай. Изложений ден сочиненийым тергыме годым II-III класслаште ик отметке шындалтеш, тудо пашан чыла могыржым авалтен иктешла. IV классыште изложений ден сочиненийын кугытыштым, шонымашым каласен пуаш тўрлӧ мутым, ойсавыртышым, предложенийым кучылтмым шотыш налын, йылме лывыртыме паша кок отметке дене аклалтеш: иктыже – содержанийлан да йылмылан, весыже – грамотностьлан.

Грамотностьлан отметке диктантым аклыме годсо гаяк. Изложений ден сочиненийын содержанийышт ден йылмыштым аклыме годым чўчкыдын вашлиялтше тыгай экшык шотыш налалтеш: темылан келшен толдымын возымо, изложений текстын содержанийжым йонылыш каласкалыме, уто фактым, ужашлам пуртымо, текстысе ужашла коклаште кыл уке, предложений-влакым радам дене шындыл моштымо огыл, мут радамымат лугымо, ик шомакымак кўлеш деч посна: пачаш-пачаш кучылтмо, южо шомакым йонылыш значений дене пуртымо.

2-3 предложенийым йонылыш чонымо, икгай мутым шуко кучылтмо (мутер нужна), содержаний да йылме шотышто 3-6 йонылыш, тыгак

3-5орфографический, 1-2 пунктуационный йонылыш, 1-2 тӧрлатымаш уло.

«2» отметке шындалтеш: изложений годым авторын текстше деч, сочинений годым тема деч чотак коранме - кўлешан эпизодлан, тўн ужашым, тўн шонымашым да монь монден кодымо; шонымым каласкалыме радамым луген пытарыме, ужаш ден ужаш, предложений ден предложений коклаште кыл уке, содержаний да йылме шотышто 6 деч шуко йонылыш, тыгак 6 деч шуко орфографический, 3-4 пунктуационный йонылыш, 3-5 тӧрлатымаш уло.

Изложений ден сочинений тўналтыш класслаште тиде пашалан туныктышаш верч эртаралтыт, садлан начар отметке иктешлыше (итоговый) контрольный изложенийым возымо годым веле шындалтеш.