С. Х. Тойкин, Ә. Т. Жайнақова, Қ. Б. Тәмпішева.Маркетинг негіздері:- Астана : Фолиант, 2007. - 252 б

1.С. Х. Тойкин, Ә. Т. Жайнақова, Қ. Б. Тәмпішева.Маркетинг негіздері:- Астана : Фолиант, 2007. - 252 б.

3.С.Қ. Тойкин. Маркетинг курсы бойынша ойын, тесттер, тапсырмалар. Семей, 2002.54б.

5.Ж. Ж. Тоқбаева, Ж. Тасқынбай.Маркетинг негіздері:/- Астана: "Фолиант" баспасы, 2008. 190 б

6.Есімжанова С.Р. Маркетинг практикумы.–Алматы: «ЭКО» Баспа үйі, 2007. – 136 бет
Дәріс №13. Өнімдерді өткізу және тарату

1. 
   Көтерме сауда түсінігі, түрлері және негізгі типтері мен сипаттамалары
   
2. 
   Бөлшек сауда, оның типтері және даму тенденциясы
   

Көтерме сауда қызметі - тауарларды улкен көлемде өндірушілерден сатып алып, оларды делдалдарға, қайта өңдеуыііерге (өнеркәсіп), бөлшектік саудагерлерге, корпора-тивтік клиештерге қайта сату/1<Сөтерме сауда түрлері бір-бірінен ассортимештерінің кендагіне, тауарларды сақтау және жеткізу тәсілдеріне орай ажыратылады. Нарықтық жүйе қатынастарында көтерме кәсіпорындары тәуелді және тәуелсіз делдалдық уйымдар деп екі топқа бөледі.

Қазақстан Республикасында «Әсем-ай», «Қант орталығы» компаниялары өз онімдерінің барлығын дистрибьюторлар арқылы өтқізеді.

Көтерме саудагерлерді мына жағдайларда таңдау тиімді болады:

• егер нарық шашыраңқы болса, әрбір географиялық аймақтағы өткізу колемі тікелей өткізудегі шығындарды өтеуге жеткіліксіз болса

• 
  әдетте көтерме саудагерлердің (делдалдардың) саны,өндірушінің аймақтык жиынтық қоймалары санынан көпболса;
  
• 
  бүйым өнеркәсіптің көптеген салаларындагы түтынупгыларға өткізілуі тиіс, олардың v ар. ығын немесе көп бвлігінқамту тәуелсіз көтерме делдалдарды пайдаланған кездеболады;
  
• 
  түтынушылар өнімді үсақ партиялармен сатып алатынболса.
  

• 
  Түтынушыға толық циклді қызмет көрсететін көтермесаудагерлер. Өз серіктестеріне тауар қорларын сақтау,несиелеу, тауарды жеткізу, басқару саласында жәрдемдесусияқты қызметтерді көрсетеді. Олар тауарды өз есебіненсатып алып, нарық конъюнктурасының өзгеруі, тауардыңбүзылуьгаа, ескіруіне байланысты пайда болатын бүкіл
  тәуекелді өз мойиына жүктейді.
  
• 
  Түтынушыларға шектеулі циклмен қызмет көрсететінкөтерме саудагерлер. Бірінші топқа қарағанда, өз түтынушылары мен жеткізушілеріне азырақ қызмет көрсетеді. Оларға жататындар:
  

2. 
   Көтерме саудагер - коммивояжерлар. Ұзақ сақталмай-\тын, тез бұзылатын (ет, суг, жеміс, жеңіл тағамдар)тауарларды сату және оларды жылдам жеткізумен айналысады. Олар супермаркеттерді, мейрамханаларды, шағыназық-түлік дүкендерін, қонақүйлерді автомобильмен тікелейаралай жүріо, тауарларын қолма-қол ақшаға сатады.
   
3. 
   Көтерме-брокерлер. Олардың негізгі қызметі - сатушымен сатьш алушыиы кездестіру. Брокерді жалдаған адам оғанжалақысын береді. Олардың тауарға құкығы жоқ, тауарқорын жинамайды, ешбір тәуекелді мівдетгемелерді алмайды. Кёмір, машина жасау, ағаш өңдеу сияқты ірі көлемді
   өнеркәсш салаларында жұмыс істейді. Тауарды сатумен, оны сақтаумен және жеткізумен айналыспайды. Тапсырысты аласалысы іеп келісімге сәйкес тауарды сатып алушығажеткізеіін өндірушіні таңдайды.
   
4. 
   Агевттер - ол сатушының немесе сатып алушыныңмүддесін қолдайды, жүмыстары брокерлерге қарағандатұрақты болады. Агентгердің бірнеше типтері бар.
   

Агенттер және брокерлер - тауарды сату-сатып алуға ықпал етін, оның сату бағасының 2-6%-ы мөлшерінде делдалдык сыйақы алады.

6. 
   Өндірістік кооперативтер. Ауыл щаруашылық өнімдерін өндіретін және жергілікті нарықта сататын кооперативмүшесі болып жүрген фермерлердің үжымдық иелігіндеболады.
   
7. 
   Сауда маклерлері. Өндіріс қүралдарының көтерменарығында және жылжымайтын мүлік нарығында жиі іс-әрекег жасайды. Сауда маклерінің дистрибьютерлерденайырмашылығы - олардың қызмет көрсету салалары тарболып келеді. Маклерлер тасымалдауы мен тапсыруы көпеңбек сіңіруді қажет ететін ірі көлемді жүктермен айналысады.
   
8. 
   Сөрелі джобберлер. Бөлшектік сауда (супермаркеттер,және т.б.) мен көтерме саудада сөрелерді тауармен қамтамасыз етеді. Олар өз жүмысы үшін делдалдық сыйақы алады.Сөрелі джобберлер тауарларды іріктеу, көрсету, жеткізу,сақтау, бақылау жауапкершілігін мойнына алады. Көтермесаудагерлер әдетте, шыгындарды жабу жэне пайда табу үшінтауарға 20% көлемінде үстеме баға қосад
   

2 Бөлшек сауда, оның типтері және даму тенденциясы

Бөлшек сауданың тарихы 20-жылдары өндіріс шығарған барлық зглтарды табуға болатын жалпы дүкендерден бастал-ған. Кейінірек арнайы дүкендер мен супермаркеттер және күнделікті сүраныс дүкендері пайда болды. Соңғы жылдары бөлшек сауданың жаңа түрлері, өнімді дан&тап сататын автоматгар, телефон және теледидар арқылы сату пайда бола бастады. Бөлшек сауданың сан алуан түрінің циклділігін «бөлшек сауда дөңгелегі» деп атайды.

1. 
   Тауарды сатып алу мен оның ассортиментін қалыптастыру;
   
2. 
   Түтынушылардың сүранысын, талғамын, қалауын
   зерттеу;
   
3. 
   Өндірушіні оньщ өніміне деген сүраныс барысытуралы ақпаратпен қамтамасыз ету;
   
4. 
   Түтынушыларға тауардың сапасы мен ерекшеліктерітуралы ақпарат беру;
   
5. 
   Қызмет көрсету. Кәсіптік түрде қызмет көрсету жәнежеке кеңес беру түтынушының тауар сатып алу туралышешім қабылдауына эсер етеді. Техникалық заттардысатудағы және оны сатып алғаннан кейінгі қызмет көрсетудіңмаңызы жоғарылайды.
   
6. 
   Бөлшек сауда түрлері меншік нысандары бойынша -мемлекеттік және жеке меншік; ұйымдық құрылымы бойынша - негізгі компания, оның филиалдары, еншілес кәсіпорындар; түтынушының сатушымен байланысу әдісі бойынша - толық қызмет көрсететін дүкен, шектелген қызмет көрсететін дүкен, өзіне-өзі, _a\z ст ететін дүкен; сауда орнының көлемі бойынша - ірі, орташа, кіші көлемді дүкендер; ассортимент қүрылымы бойынша - арнаулы және әмбебап дүкён, баға саясаты бойынша (арзан, орташа бағалы, қымбат бағалы) және орналастыру ынғайына байланысты болады.
   

1. 
   Өткізетін өнімдердің түрлеріне байланысты бөлшектік дүкендер азық-түлік сататын және азық-түлік сатпайтын болып бөлінеді.
   
2. 
   Тауарлық ассортимент! бойынша дүкендердің мынадай типтері бар :
   

1. 
   Супермаркеттер - үстеме бағасы жогары емес, алуантүрлі тауар ассортимент! бар, түтьшушылары өзіне-өзіқызмет көрсететін үлкен дүкендер. Олар орта есеппен саны12 мыңға жететін түрлі өнімдерді сатады. Оның ішінде азықтүлікпен қатар, күнделікті өмірге қажет заттар да бар.Супермаркеттің ауданы 400 шаршы м. немесе одан да үлкен
   болуы мүмкін.
   
2. 
   Суперсторлир. Сауда ауданы орта есеппен 3-тен 5 мыңшаршы метрге дейін жетеді. Түтынушыларға үсынатын тауарларының саны супермаркеттерге қарағанда 2 есе көп.Көлемі жағынан оргаша супермаркеттен 2 есе үлкен,көптеген қызмет түрлерін көрсетеді. Олардың ассортиментінде азық-түлік және азық-түлік емес тауарлары бар.
   
3. 
   Гипермаркеттердің сауда ауданы 10 мыңнан 50 мыңға
   дейін шаршы метрге жетеді. Супермаркеттің, көпшілік тауар
   дүкендерінің, көтерме сауданың негізгі қағидаларын ұстанады. Ол азық-түліктің кептеген түрлерін, азық-түлік емес тауарлардын кейбір түрлерін (шаруашылық тауарларын,
   киім және тағы басқалары) үсынады. Оларда мейрамхана,
   
4. 
   ойын бөлмелері, балаларға арналған бөлмелер бар. Тауар-ларды арзан бағамен сатады. Мысалы: АҚШ-тағы «Wal-Mart», Алматыдағы «Рамстор-Бутя» дүкендер жүйесі.
   
   4. 
      Cash & Сапу дүкендері. Ауданы - 400 шаршы. м.жоғары. Жүмыс күшін үнемдеу арқылы тауарларын төменбағамен сата алады. Көбіне азык-түлік тауарларын үсынады.
      
   5. 
      Арнаулы дүкендер - тауарлардың жеке топтарын,алуан түрлі ассортиментін үсынатын дүкендер (киім-кешек,аяқ-киім, және т.б.)
      
   6. 
      Увивермагтар. Басқаларға қарағанда сан алуан тауартүрін үсынады.
      
   7. 
      Көпшілікке арналған тауарлар дүкендері. Багасыунивермігтар мен арнайы дүкендердегіден төмен, сан түрліассортиментті тауарларды үсынады. Мысалы, АҚШ-тағыKmart яагазині.
      
   8. 
      Ыңғайлы дүкендер. Үй жанында орналаеқан, күні-түніжүмыс істейтін, тауар ассортименті өте аз, шығындарыжоғары болғандықтан, тауар бағасы жоғары болады.
      

4. 
   Дисконтгы дүкендер («Tagret»). Түтынушы өзіне-өзіқызмет ететін, бағасы темен, сан түрлі ассортиментті тауар­ларды ұсынады.
   
5. 
   Қойма клубтары. Қоішаға ұқсас ғимаратта орналас-қан, қызметтері ықшамдалған дисконтгы дүкендер. Түтыну-шылар клуб мүшелері болғандықтан, мүшелік жарна төлейотырып, тауарды арзан бағамен алады.
   
6. 
   Қойма-дүкен. Қойма-клубтарына үксас. Бағасы бірша-ма арзан (кемітіп сатады), көрсететін қызметгері аз қара-пайым сауда орны.
   

4. 
   Пошта арқылы сату («Директ-мейл»);
   

3. 
   Тапсырыстар қызметі;
   
4. 
   Шығарып сату саудасы.
   

V. Жеке меншікке байланыоты бөщпектік сауда мынадай түрлерге бөлінеді:

1. 
   Корпорациялық жүйе - зкі не одан да көп бөлшек
   саудагерлердің иесі бір компания болғандықтан, сатып
   алулар орталықтандырылған түрде жүргізіледі. Корпора-
   циялық жүйелер көбінесе әмбебап және арнаулы дүкендерді
   (азық-түлік, киім-кешек дүкендері, дәріханалар) камтиды.
   Тауар айналысы үлкен болғандыктан, олар тауарларды ірі
   келемде жәяе едәуір арзан бағаға сатып аладьт.
   
2. 
   Брікгі жүйелер - әйгілі сауда маркасымен сауда
   жасайтын бөлшек дүкендер одағы. Сатьга алу көлемін және
   сату келемін үлғайту мақсатында қүрылады.
   
3. 
   Түтынушылар кооперативтері. Түтынушылар иелігін-
   дегі дүкен кооператив мүшелерінің қаражаттарына куры-
   лады. Басшыларын өздері таңдайды, саясатын белгілейді.
   Мүндай дүкендерде арзан баға белгіленуі мүмкін, кооператив
   мүшелері сату көлеміне байланысты өз пайыздарын алады.
   

1. Тікелей маркетинг - казіргі кездегі жаңа технология мен бұқаралық акпарат қүралдары арқылы тауарларды сату. Сатудың бүл әдісінде сатушы маңызды рөл аткармайды. Осы әдіспен кітаптар, тоқыма өнеркәсібінің енімдері, түрмыстық электр бүйымдары, магнитофон таспалары сатылады. Тікелей маркетинг мынадай түрлерге бөлінеді:

Өзін-өзі бақылау сұрақтары

1. 
   Көтерме сауда түсінігі, түрлері және негізгі типтері мен сипаттамалары
   
2. 
   Бөлшек сауда, оның типтері және даму тенденциясы